Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан
жүктеу/скачать 13,53 Mb. Pdf көрінісі
|
| 13- сүрақ. Гомеостаз дегеніміз не, оның маңызы қандай?
Гомеостаз дегеніміз организмнің сүйы қ ортасының (қан, сөл, үлпааралық сүйық) салыстырмалы тұрақтылығы немесе оны қам- там асы з ететін үйлесім ді р еакц и ял ар ж иы нты ғы . Гом еостаз организмнің биологиялық жүйелерінің қальшты қызметін қамтама- сыз ету үшін қажет. 14- сүрақ. Не себепті торшаны тіршіліктің қурылымдық жэне функционалдық негізі деп атайды? Торша ең қарапайым тірі жүйе ретінде барлық тірі организмдердің қүрылымдық негізі болып табылады. Ол тіршілігі бар жөне түтас организмге тән бардық қасиетгерге ие ең майда қүрылым, организмнің бөлшектену шегі. Жанды нәрсеге төн зат пен энергия алмасуы, өсу, даму, көбею, тітіркендіруге жауап қайтару, өздігінен ретгелу сияқты қасиеттер осы торша деңгейінде атқарылады. Торш аны бүзып, оны ң қүрамаларын - органеллаларын (мито хондрия, хлоропласт, рибосома, ядро) болшектеп алса, онда олар- ды ң әрқайсы сы біраз уақыт бойына өз қы зметтерін атқара түра- ды: оттегіні сіңіріп, қанттарды ыдыратады, тіпті жаңа молекула- лар түзе алады. Б ірақ бүл функциялар жалпы тірш ілік бейнесін қүрамайды. Бүзылған торша үзақ тіршілік ете алмайды. С онды қ- тан торша тірш іліктің барлы қ көріністерін қамтамасы з ететін ең қарапайым қүрылым болып табылады. 11 15-сурақ. Торшалық теория деген не, оны кім усынган? Қазіргі кездегі оның негізгі қагидалары қандай? А лғаш рет торш ан ы 1665 ж ы лы ағы лш ы н ғалым ы Р. Гук өзі ж асаған м икроскоп арқы лы ты ғы н ағаш ы ны ң өлі үлпасы ны ң ж ұқа тілім ін зерттеу бары сы нда аш қан . Ол м и кр о ско п п ен ара ұ ясы н ы ң торы н а ұ қ сас көріністі б ай қ ап , оны торш а деп атауды ұсы нған. К ей ін ір ек ботаниктер М .М альпиги (1675) ж әне Н .Грю (1682) де өсімдіктерге торш алы қ құры лы м ны ң тән болатыны н растады. Т ор ш аны зерттеу ж ұ м ы сы н а Голландия ғалы м ы А. Л евен гук те зор үлес қ о сты . Ол 1674 ж ы лы бір торш алы орган изм дер - б а к т ер и я - ларды аш ты . А лгаш рет ж ануарлар торш асы н - эритроциттерді де бақа қаньш да сол байқаган. Ж етілдірілген м икроскоп п ен ж үргізген зерттеулер н әтиж есінд е ф р ан ц у з ғалы м ы Ш . Б р и сс-М и р б е (1802, 1808) б а р л ы қ ө с ім д ік т е р о р г а н и з м і ж е к е т о р ш а л а р д а н қ ұ р а л - ғ а н ұ л п а л а р д а н (т к а н ь ) т ү р а т ы н ы н д ә л е л д е д і. Ф р а н ц у з ғал ы - мы Ж . Б. Л ам арк Б р и сс-М и р б ен ің тірі организм дердің то рш алы қ қ ү р ы л ы м ы ж ай л ы п ік ір ін (и д ея сы н ) ж ануарлар о р ган и зм ін е де т ә н б о л аты н ы н негіздеді. ХІХ-ғ. басьшда торш аның құрылымын жан-жақты зертгеу жүмыс- тары басталды. 1825 жылы чех ғалымы Я. Пуркинье қүстың жұмыртқа торш асында, ал 1831 жылы ағылш ын ғалымы Р .Броун өсімдік торша- сында ядро болатынын анықтады. 1839 ж ы лы неміс зоологы Т .Ш ван н “Ж ануарлар мен өсімдіктер қүры лы м ы мен өсуіндегі үйлестік жайлы м икроскопиялы қ зерттеу лер ж ай л ы ” деген кітабы н ж ариялап, торш а ж айлы ж и н ақталған м ағлүм аттарды қоры ты нды лады да, тірш іліктің көзі торш а деген түж ы ры м ж асады. Т .Ш в ан н үсы н ған то р ш ал ы қ теория м ы на үш қагиданы негіздеген: 1. Өсімдіктер организмі де, ж ануарлар организмі де торш алардан қүралады. 2. Өсімдікгер мен жануарлар торшалары бірдей зандылықпен дами- ды жоне де бір-біріне құры лы сы мен қызметі жағынан үқсас болады. 3. Әрбір торш аға өзіндік тірш ілік тән болады. Торш а теориясы одан өрі өз дамуын неміс ғалымы Р. Вирхов еңбектерінде тапты. 1858 жылы ол Ш ванн теориясы на торш а торш а- дан бөліну нөтиж есінде пайда болады деген толы қты ру енгізді. К ейінірек орыс ғалымы К .Б эр сүт қоректілердің аналы қ торш асы н тауы п, көп торш алы орган изм н ің ж алғыз торш адан дам иты ны н дәлелдеді. Бүл ж аң алы қ торш аны ң тек организм нің құры лы м ды қ негізі ғана емес, он ы ң дам уы ны ң бастауы екенін көрсеггі. 12 О рганизмдердің торш алы қ қүры лы м ы ж айлы идея биологияны ң даму тарихы ндағы ең м аңы зды те о р и ял ы қ ж етістік болы п сан ала- ды. Ол әр түрлі организмдер тіршілігі мен эво л ю ц и ял ы қ байланы с- тары ны ң негізін қүрайды . Б ір-б ірін ен а л ш ақ түрлердің озі торш а- л ы қ деңгейде құры лы сы мен биохим иялы қ қасиетгері ж ағы нан өте ү қсас келеді. Бүл оларды ң табиғаты м ен эв о л ю ц и я л ы қ д ам уы н ы ң ортақ екенінің дәлелі. Қазіргі кезде түрлі ф изи калы қ ж әне хим иялы қ зерттеу төсілдерін (дифференциалды центрофугалау, авторадиография, гендікж өне тор- ш алы қ инж енерия, таңбалы атомдар әдісі т.б.) кеш енді түрде к о л - дану нөтижесінде торш аларды ң қ ұ р ы л ы сы тер ең зерттеліп , о л ар - д ы ң қү р ы л ы м ы мен қы зм еті арасы н д ағы ара б ай л ан ы с т о л ы қ айқы ндалды . О сы ны ң нәтиж есінде қазір то рш алы қ теория қағи да- лары былайш а баяндалады: 1. Торш а өздігінен ж аңараты н, реттелінетін ж әне көбейіп оты ра- ты н қарапайы м ж үйе ретінде тірі организмдердің құры лы сы мен дамуы ны ң негізі болып табылады. 2. Б арлы қ организмдер торш асы бір үстаны м м ен (п ри нц и п пен ) қүры лған, хим иялы қ күрам ы , хи м и ялы қ реакциялар сипаты жөне тірш ілік көріністері ж ағынан ұқсас болады. 3. Торш алар бөліну арқы лы көбейеді ж өне де өрбір ж аңа торш а бастапқы (аналық) торш аны ң бөлінуі нөтижесінде пайда болады. 4. К өп торшалы организмдер торш алары қы зметіне қарай маман- даны п (жіктеліп), ұлпалар түзеді. жүктеу/скачать 13,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|