Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан
жүктеу/скачать 13,53 Mb. Pdf көрінісі
|
nesipbaev t adam zhne zhanuarlar fiziologiiasy
| 131-сурақ. Үйқы безінің ас қорытудагы маңызы қандай?
Ү йқы безі - аралас без, оған өрі ішкі секрециялық, өрі сыртқы секрециялық қызмет тән. Сыртқы секрециялық қызмет нөтижесінде бұл без сөл бөліп, ас қорыту процесінде маңызды рөл.атқарады. Ү йқы безінің сөлі түссіз, мөлдір, сілтілік реакцияси бар (pH - 7,2- 8,5) сұйы қ зат. Оның құрамында 98 - 99% су жөне 1-2% орга- никалық жөне бейорганикалық затгардан құралған құрғақ зат бола ды. Ү йқы безі сөлінің ферменттік құрамы өте күрделі. Әрекеттеріне қарай ферментгерді үш топқа жіктеуге болады. Трипсиноген, химот- рипсиноген, карбоксиполипептидаза, пептидаза ферментгері - бело- ктарды; амилаза, мальтаза, лактаза ферментгері - көмірсуларды; ли паза, фосфолипаза ферменттері - майларды ыдыратады. Трипсиноген - бұйьпы фермент. Ол ішекгің кілегейлі қабығынан бөлінетін энтерокиназа ферментінің өсерімен белсенді күйге - трип- синге айналады. Трипсин басқа бұйьпы фермент - химотрипсиногенді химотрипсинге айналдырады. Трипсин мен химотрипсин пептидпк тізбекгерді пепсин эсер етпейтін тұстарынан бөлшекгейді, белоктар- дың полипептидтік тізбектерін қысқартады. Одан өрі бұл полипеп- тидтер пептидаза ферментгерінің өсеріне үшырап, амин қьппқылда- рына ыдырайды. Карбоксипептидаза пептңцтік тізбекгің карбоксил тобы бар түсынан жеке амин қышқылдарын бөлшектесе, аминопеп- тидаза - тізбектің еркін амин тобы бар жеріне эсер етеді. Ү йқы безі сөлінің құрамындағы амилаза крахмалды, гликогенді жөне амилопекгинді декстрин мен мальтозаға ьщыратады. Одан өрі 113 мальтаза ферменті мальтозаны глюкозаның екі молекуласына, саха- раза (инвертаза) ферменті - сахарозаны глюкоза мен фрукгозаға ай- налдырады. Демек, көмірсулардьщ ьщырауы нөтижесінде моносаха- ридтер түзіледі. Липаза фермеш і майларды моноглицеридгерге, глицерин мен май қышқылдарына айналдырады. Ал, фосфолипаза фосфолипидгерге эсер етіл, оларды май қышқылдарына, глицеринге, фосфор қышқылы мен холинге ыдыратады. Ү йқы безінің сөлі ет қорекгілерде мезгіл-мезгіл, тамақ қабылдау- м ен байланысты, ал өсімдік қорекгілерде (малда) толассыз бөлінеді де, азықтандыру үстінде оның бөліну қарқы ны күшейеді. Төулігіне адам - 500-800 мл, ит 200-300 мл, қой - 500-600 мл, сиыр 7-7,5 л, ж ылқы 7,5 - 8,5 л сөл бөледі. Ү йқы безінің сөлі рефлекс түрінде ауыз қуысының рецепторлары тітіркенгенде бөлінеді. Секрециялық нерв рөлін кезеген жөне симпа- тикалы қ нерв атқарады. Кезеген нерв құрамында сөл бөлу процесін ж андандыратын жөне тежейтін талш ы қтар болады. Ү йқы безі сөлінің түзілуін ұлтабар ұшынан бөлінетін секретин гормоны жан- дандырады, ал панкреозимин гормоны сөл қүрамында ферменттер мөлшерін артгырады. 132-сурақ. Ішек сөлін қандай бездер боледі, оның қурамы мен қасиеттері қандай? Іш ек сөлі ішек қабырғасында орналасқан бездерде түзіледі. Ащы ішекгің алдыңғы бөлімінің кілегей асты қабығында бруннер бездері, ал оның ұзына бойының кілегей қабығында либеркюн бездері орна- ласады. Бруннер бездері бөлетін сөл құрамы мен қасиетгері жағынан қарынның пилорус аймағының сөліне ұқсас. Ол түссіз, қою, сілтілік қасиеті бар сұйық. О ны ң құрамында бокал төрізді торшалар бөлген шырьпп, қыш қылдық ортада өрекет ете алатын пепсинге ұқсас фер мент және майлар мен крахмалды ыдырататын ферменттер болады. Адамда қарын жыны ішекке өткенге дейін үлтабар ұшында өлсіз сілтілік орта (pH - 7 ,2-8,0) сақталады. Ішекке қарын жыны өтісімен мүндағы орта қьппқылдьж, жаққа ығысады да, соңынан ішекке құйыл- ған сөлдердің өсерімен қьппқылдар бейтарапганады. Сондықган ұлтабар ұціында pH - 4 ,0 -8 ,5 аралығында ауытқып отырады. Жалпы алғанда ішек сөлі ірімтіктелген түйіршікгері бар, шырыш- қа бай, лайлы сұйық. Ол тығыз бөліктен жөне сұйық затган тұрады. Іш ек сөлінің қүрғақ затының құрамында натрий, калий, кальций элементтері, карбонаттар, хлоридтер сияқты бейорганикалық қосы- лыстар мен әр түрлі органикалық заттар - шырыш пен ас қорыту ферменттері (энтерокиназа, пептңцазалар жиынтығы, амилаза, малыаза, 114 лактаза, сахараза, липаза) - болады. Осы ферменттер өрекетімен ішекге белокгар, көмірсулар, майлар сощ ы өнімдеріне дейін ыдырайды. Іш ек сөлі құрамындағы ірімтік түйіртпектер іш ек кілегей қабы- ғынан сьщырылып түскен эпителий торшаларынан, шырьпптан жөне холестериннен тұрады. Түйіртпектер құрамында көп мөлшерде тұтыл- ған (адсорбцияланған) ферменттер болады. Ішек сөлінің екінші бөлігін (фазасын) сілтілік реакциялы сарғыш сұйық құрайды. Ішек сөлінің рН -ы - 8,16—8,68, тұтқырлығы — 11,6— 17,06, тығыздығы - 1,004—1,014. Ішек сөлі жалпы секрециялық процеске төн зандылықпен бөлінеді. Сонымен қатар ішекте сөл бөлудің голокриндік (морфонекроздық) түрі кең орын алады. Іш ек эпителийі өте қарқьшды жаңарып отыра ды. Кілегей қабы қ торшалары іш ек қуысына үздіксіз сьщырылып түседі де, ферменттерге бай шырышты түйіртпектер түзеді. Мұндай жағдайда ферменттер торшалардың бұзылуы барысында бөлініп оты рады. Төулігіне адам 1 л дейін, ит — 0 ,4 -0 ,6 л, қой - 2—4 л, ш ош қа — 4-6 л, жылқы - 10- 15 л, ірі қара - 25—30 л іш ек сөлін бөледі. Іш ек сөлі толассыз бөлінеді. Кезеген нервті тітіркендіргенде ішек сөлінің бөлінуі күшейеді. Ішек қуысындағы химустың механикалық өсері, қарын сөлі, белоктардың ьщырау өнімдері, сүт қышқылы, сүт қанты т.б. заттар іш ек сөлінің бөлінуін жандандырады. Ішекті нервсіздендіріп тастағанның өзінде аталған заттардың сөл бөлдіретін өсері тиылмайды. Демек, ішек сөлін бөлуде іш ек қабырғасында ор- наласқан нерв түйіндері мен өрімдерінің қатысуымен атқарьшатын шеткей рефлекстер маңызды рөл атқарады. Ішек бездерінің қызметіне ішектің өзінде түзілетін гормондар да эсер етеді. Дуокринин гормоны бруннер бездерінің қызметін, ал энтерокринин гормоны - либеркюн бездерінің қызметін ретгейді. жүктеу/скачать 13,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|