Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан
жүктеу/скачать 13,53 Mb. Pdf көрінісі
|
nesipbaev t adam zhne zhanuarlar fiziologiiasy
| 43-сурет .
Нерв-бұлшық етжалғағышы /синапсы/: I - нерв талшығының оқтығы, 2-невролемма, 3-сарколемма, 4-шван торшасыньщ цитоплазмасы, 5-ядро, 6 -нерв үшыньщ бойлама және көлденеңтіліндісі, 7, 8 -алғыжәне артқы шептік мембраналар, 9-жалға- ғышы саңлауы, 10 -митохондриялар, I I - жалғағышы көпіршіктері, 12 -ет торшасыньщ ядросы, 13-миофибрилла тармақтары ет талшықтары мембранасын ойыстырып, онда көптеген қыртыстар пайда болады. Атқарушы мүшелерде орналасқан осы мем- брананы артқьі шептік мембрана дейді. Алдыңғы және артқы шептік мембраналар арасында мөлшері 50 нм шамасында синапстық саңлау орналасады. Сонымен аксон ұшы бұлшық ет мембранасының арнаулы айма- ғымен көптеген ойыстар мен қатпар жасай түйіседі. Ет талшығының осы синапс түзуге қатысатын аймағын шеткей өрекет табақшасы деп атайды. 243-сурақ. Синапстар қалай жіктеледі жэне олардың әрекеті қалай атқарылады? Синапс орналасу орнына қарай орталық жөне шеткей, қызметіне қарай - қоздырғыш жөне тежеуші, өрекет механизміне қарай - химия- лы к, электрлік, аралас, бөлетін медиаторлар табиғатына қарай - холинэргиялық жөне адренэргиялық болып бөлінеді. Адам мен жоғары сатыдағы жануарлар ОНЖ-дегі синапстық аппа- раттың көпшілігі химиялық жолмен өрекет ететін синапстарға жата- ды. Олардың синапстық сандауы кең (10-20 нм), сондықтан әрекет потенциалыньщ алдыңғы шептік мембранадан артқы шептік мембра- наға өтуіне кедергі көп болады. Мұндай синапста тітіркеніс медиатор көмеіімен беріледі. Тітіркеніс аксон бойымен пресинапстық мембра- наға жеткенде үйексіздену процесі жүріп, көпіршіктердегі медиатор экзоцитоз нөтижесінде синапстық сандауға бөлінеді. Медиатор бөліну үшін аксон ұшында кальций иондары болу керек. Бөлінген медиа тор артқы шептік мембрананың рецепциялық белоктарымен байла- нысып, оньщ натрий иондарына өтімділііін артгырады. Натрий ион- дарының синапс саңлауынан артқы шептік мембрана арқылы өтуі 229 нәтижесінде үйексіздену процесі жүріп, қоздырушы постсинапстық потенциал (Қ П С П ) туындайды да, тітіркеніс атқарушы қүрылымға беріледі. Бүл процесті қамтамасыз ететін медиаторлар: ацетилхолин, норадреналин, глутамин және аспарагин қышқылдары, глицин, гам- ма-аминді май қышқылы т.б. Орталық синапстардың (нейронаралық синапстар) нерв - ет си- напстарынан ерекшелігі, олардың көпшілігі тежеуші синапсқа жата- ды. Демек, оларда бөлінген медиаторлар гиперүйектену процесін жүргізіп, тежеуші постсинапстық потенциал (ТПСП) тудырады, өздері жанасқан нерв торшаларының белсенділігін басады. Электрлік жолмен өрекет ететін синапстар қарапайым нерв жүйесі төн жануарларда — омыртқасыздарда кездеседі. Алайда олар сүт қорек- тілер, тіпті приматтар миында да кездеседі. Құрсақтық даму бары- сында олардың саны кеми түседі. Элекгрлік синапстарда синапстық саңлау тар (2-4 нм) келеді жөне оны белоктан қүралып, ерекше арналар түзетін көпіршелер қиып өтіп отырады. Бүл арналар арқылы бейорганикалық иондар мен май- да молекулалар оңай өтеді. Осымен байланысты мүндай синапстарда электрлік кедергі томен (мардымсыз) болып, пресинапстық потен циал постсинапстық мембранаға оңай, өшпей өтеді. ОНЖ -де электрлік синапстар аз болғанымен, олар жүрек етінде, ішкі ағзалардың бірыңғай салалы еттерінде, эпителийлі және безді үлпаларда көптеп кездеседі. Химиялық жөне электрлік синапстар бір-бірінен көптеген функ- ционалдық қасиеттерімен ерекшеленеді. 1. Х имиялық синапстарда тітіркеністің бөгелу мерзімі 0,2-0,5 мс құраса, электрлік синапстарда бөгелу қүбылысы болмайды. 2. Х имиялық синапстарда тітіркеніс бір бағытта - пресинапстық мембранадан постсинапстық мембранаға өткізілсе, электрлік синап- ста ол көбінесе қос бағытта өткізіледі. 3. Х имиялық синапстар постсинапсты қ қүрылымдарда қозу процесін де, тежелу процесін де тудырады, ал электрлік синапстар тек қана қозу процесін тудырады. 4. Химиялық синапстарда, электрлік синапстармен салыстырған- да, өрекет ізі жақсы рақ сақталады. 5. Химиялық синапстар, электрлік синапстармен салыстырғанда, температура ауытқуларына сезімтал келеді. Жануарлардьщ эволюциялық даму деңгейіне байланысты бір ней- рондағы синапстар саны бірден бірнеше мыңға дейін аутқуы мүмкін. Мысалы, теңіз тышқаны миының қыртысының 1 г массасында 4 1 0 11 шамасында синапс болса, адам миында бүл көрсеткіш 110,8-ге жетеді. 230 жүктеу/скачать 13,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|