Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан
жүктеу/скачать 13,53 Mb. Pdf көрінісі
|
nesipbaev t adam zhne zhanuarlar fiziologiiasy
| 272-
сурақ. Тонустық, немесе дене қалпын сақтау, рефлекстері де ген неу оларды реттеуде м и сабагы қандай рол атқарады? Дене қалпын сақтау рефлекстері тепе-теңдік (статикалық) жөне қимыл-қозгалыс теңдестігі (статокинетикалық) рефлекстері бо- лы п бөлінеді. Тепе-т еңдік рефлекстері ты ны ш ты қ кезінде, адам немесе мал қозғалыссыз тұрған не ж атқан кезде дененің қалыпты кейпін, тепе-теңдігін сақтауды қамтамасыз ететін қимы л-өрекет- 256 тер. Статокинетикалық рефлекстер дене қозғалысы кезінде байқа- латын қимыл реакциялары. Статикалық рефлекстер кейіптену жөне тұлға түзеу рефлекстері болып бөлінеді. Кейіптену рефпекстері дененің тепе-теңдігін сақтауды қамтамасыз егеді. Олар өсер көзіне қарай мойындық және вестибулалық болып бөлінеді. Мойындық рефлекстер басты ң кейпінің өзгеруінің салдары нан мойын бұлшық етгері проприорецепторларыньщ тітіркенуімен бас- талады. Бұл жағдайда рефлекс доғасының эффекторлық бөлігін аяқ- қол еттері мен көз алмасы етгері құрайды. Бұл рефлекстерді Голлан дия физиолога Р. Магнус сопақша миы сақталған мысыққа төжірбие жүргізіп зерттеген. Вестибулалық рефлекстер ішкі құлақ сағасы рецепторларының іітіркенуінен туындайды да, организмнің кеңістікгегі жағдайына қарай дене кейпі мен тепе-тендігін сақтауды қамтамасыз етеді. Кейіптену рефлексі екі сатыда атқарылады. Оның бірінші сатысын- да бастың қалпы, ал екінші сатысында - дененің тұлғасы түзетіледі. Бастың кейпін тузеу қимылдары вестибулалық мүше мен түлға терісі рецепторларының симметриялы тітіркенбеуі салдарынан тара- ған импульстердің әсерімен атқарылады. Тулга тузеу рефлекстері дененің табиғи емес, рабайсыз қалыптан өзінің қальпггы кейпіне келуін қамтамасыз ететін өрекетгер. Денені қалыпты күйіне келтіру үшін алдымен вестибулалық рефлекс арқы- лы бас қалыпты жағдайына оралады. Осыдан соң бастың кейпімен байланысты мойындық рефлекстер іске қосылады да, дене өз осінде айналып, тұлға түзетіледі, қалпына келтіріледі. Дене түлғасын түзету рефлекстері мойын бүлшық еттері мен буын байламдары проприорецепторлары жөне тұлға терісі рецепторлары- ның тітіркенуі нөтижесінде атқарылады. Алдымен бас қалыітгы кейпіне келтіріледі. Осьщан кейін дене бір бүйірінде жатқан күйінде қалса, мойын бүрылады. Соның нөтижесінде мойын еттерінің проприоре цепторлары тітіркеніп, дене түлғасын өзгертуге бағытгалған қимыл- өрекеттер басталады. Бұл тулга тузеудің мойындық (мойыннан бас- талган) рефлекстері деп аталады. Бастың кейпі қалпы на келгеннен кейін дене тұлғасын түзеуде тері рецепторларынан тарайтын импульс- тер де маңызды рөл атқарады. Бұл тері рецепторларынан басталған түлға түзеу рефлекстері. Жоғары сатыда дамыған сүт қорекгілерде дене тұлғасын түзеуде көру мүшесі де қатысады. Көру мүшесі ре цепторларынан басталған рефлекстерді оптикалық тулга тузеу рефлекстері деп атайды. Бүл рефлекстерді атқаруда ми қыргысы каты- сады, ал басқа тұлға түзеу рефлекстері жүлынның, сопақш а жөне ортаңғы мидың қатысуымен атқарыла береді. 257 Статокинетикалық рефлекстер қим ы л кезінде айналмалы, үдемелі қозғалыс, түзу сызықты қозғалыс үстінде іркілу салдары- нан туындайды. Айналмалы қозғалыс кезінде статокинетикалық рефлекстер жар- тылай дөңгелек түтікгер рецепторларыньщ тітіркенуі нөтижесінде ту ындайды. Бұл рефлекстердің орталығы ортащъі мидың қызыл ядро- сында орналасады. Үдемелі қозғалыс жөне іркіліс кезінде рефлекстер ішкі қүлақ сағасындағы отолит аппараты рецепторларының тітіркенуі салдарынан туындайды. М и қыртысы ж ақсы дамыған жоғары сатыдағы жануарларға лабиринпік жөне проприорецептивтік рефлекстерді басьш, тежеп оты- ратын қасиет төн. Осының нөтижесінде олар өр түрлі кейіпте бола алады: бүйірімен не шалқасынан жата береді. Ми қыртысы неғүрлым жақсы дамыса, соғұрлым организмдердің қимылдары еркін, күрделі, үйлесімді келеді. жүктеу/скачать 13,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|