Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан
жүктеу/скачать 13,53 Mb. Pdf көрінісі
|
nesipbaev t adam zhne zhanuarlar fiziologiiasy
| 282-сурақ. М и қыртысында теж елу процесінің қандай турлері
болады? Тежелу процесінің биологиялық мәні неде? Ми қыртысының қалыпты қызметі қозу жөне тежелу процесінің өзара өрекеттесуі нөтижесінде қалыптасады. Қозу процесі шартты рефлекстің пайда болуын қамтамасыз етсе, тежелу процесі - оны жойып, өшіріп отырады. Тежелу процесі рефлекстік реакцияларды ретке келтіріп, жетілдіріп отыруға жағдай туғызады. Ми қыртысында байқалатын тежелу шартгы жөне шартсыз болып жіктеледі. Шартсыз тежелу бүкіл жүйке жүйесіне төн қүбылыс, ол ОЖ Ж -нің кез келген бөлімінде байқалады. Ш артсыз тежелу шап- шаң, кенетген пайда болады да, онша ұзаққа созылмайды. Тежелудің бұл түрі сыртқы тежеу және шектеу болып бөлінеді (51-сурет). Сыртқы тежеу ми қыртысының белгілі бір аймағы қозған кезде теріс индукция салдарынан оның басқа аймақтарынада байқалатын құбылыс. Тежелудің бұл түрін индукциялық тежелу деп те атайды. Мысалы, қоңырау дауысына итте шартгы сілекей бөлу рефлексі Жіктеу Шартты тежеу тежеу 51-сурет. Ми қыртысыңдағы тежелу түрлері. 269 қалыптасқан дейік. Ал осы қоңырау соғылған кезде кенеттен бөгде дыбыс пайда болса (мылтық даусы, басқа тарсыл т.б.) сілекейдің бөлінуі тоқтап қалады. Бұл сыртқы тежелу салдары. Ш ектеу - организмге эсер ететін тітіркендіргіш тым күшті бол тан, немесе оның эсер мерзімі жорықсыз созылып кеткен жағдайда байқалады. Мысалы, қоңырау даусына шартгы рефлекс қалыптасқан дейік. Егер сол қоңырау үздіксіз созылса, немесе оның даусы тым күшейтілсе, рефлекс тиылып қалады. Оның себебі жүйке торшасы- ны ң өрекет мүмкіндігінің белгілі шегі болады. Тым күшті тітіркен- діргіш өсерінен торшада парабиоз процесі туындайды да, ол тежелу сатысына дейін терендейді. Осьщан қозу тежелумен алмасады. Шартты, немесе ііикі тежелу, ми қыртысына ғана төн құбылыс. Ол ми қыртысының шартты рефлекстік қызметімен байланысты. Ш артгы тежелу біртіндеп қалыптасады да, үзақ мерзімге сақталады. Бүл жағдайда орталық басқа, іргелес орталық ықпалымен емес, өзінде жүретін процестердің салдарынан тежеледі, сондықтан да оны ішкі тежелу деп атайды. Шартты тежелу өшу, жіктеу, бөгеу, шартты тежеу больш бөлінеді. Өшу - шартты тітіркендіргішті шартсыз тітіркендіргіш пен де- мемей, бекітпей қою дың салдарынан туындайды. Мұндай жағдай- да шартты рефлекс күш і бірте-бірте өлсіреп, соңы нан ол өшіп қалады , осыдан шартты тітіркендіргіш өсерімен шартты рефлекс орталығында қозу емес, тежелу процесі туындайды. Рефлекс өшкен- нен соң біраз мерзімдік үзілістен кейін шартты сигнал шартсыз сигналмен дем ем ей-ақ рефлекс тудырады. Д емек, өшу кезінде рефлексті қамтамасыз ететін механизм жойылмайды, тек ол уақьпша өрекеттен шығарылады. Жіктеу - бір-біріне үқсас екі шартты тітіркендірііштің бірін бекітіп, бірін бекітпеу нөтижесінде қалыптасады. Мысалы, итте метроном- ны ң минутына 100 соққысына шартты рефлекс қалыптасқан дейік. Осыдан соң метрономды минутына 96 рет соғатын жылдамдыққа қойы п, бұл тітіркендіргіпггі шартсыз тітіркендіргішпен ұштастыр- майтын, бекітпейтін болсақ, онда бірнеше қайталанудан соң екінші жағдайда тежелу процесі туындайды, жіктеу процесі жүреді. Осыдан екінші тітіркендіргіш шартты тежегіш тітіркендіргішке айналады. Бөгеу - шартты сигнал әсері мен оны шартсыз тітіркендіргішпен бекіту арасы алшақтатылса, шартты рефлекстің басталу мерзімі де дөл сонша уақытқа бөгеледі. Бүл жағдайда шартгы тітіркендіргіш әсері екі сатыға - өрекетсіз жөне өрекетгі, бөлінеді. Бастапқы өрекетсіз сатыда ш арпы сигнадцың өсерімен шартты рефлекс оргалығыңда теже- 270 лу процесі туындайды да, жауап-реакция бөгеледі. Осыдан кейін тежелу тиылады да, қозу туындап, әрекет басталады. жүктеу/скачать 13,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|