Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан

15-сурақ.  Торшалық теория деген не, оны кім  усынган? Қазіргі кездегі 
оның негізгі қагидалары қандай?
А лғаш   рет  торш ан ы   1665  ж ы лы   ағы лш ы н  ғалым ы   Р.  Гук  өзі 
ж асаған м икроскоп арқы лы  ты ғы н ағаш ы ны ң өлі үлпасы ны ң ж ұқа 
тілім ін зерттеу бары сы нда аш қан .  Ол  м и кр о ско п п ен  ара ұ ясы н ы ң  
торы н а  ұ қ сас  көріністі  б ай қ ап ,  оны   торш а  деп  атауды  ұсы нған. 
К ей ін ір ек   ботаниктер  М .М альпиги  (1675)  ж әне  Н .Грю   (1682)  де 
өсімдіктерге торш алы қ құры лы м ны ң  тән  болатыны н растады.  Т ор­
ш аны   зерттеу  ж ұ м ы сы н а  Голландия  ғалы м ы   А.  Л евен гук  те  зор 
үлес  қ о сты .  Ол  1674  ж ы лы   бір  торш алы   орган изм дер  -  б а к т ер и я - 
ларды   аш ты .  А лгаш   рет ж ануарлар торш асы н   -  эритроциттерді де 
бақа қаньш да сол байқаган.  Ж етілдірілген м икроскоп п ен  ж үргізген 
зерттеулер  н әтиж есінд е  ф р ан ц у з ғалы м ы   Ш .  Б р и сс-М и р б е  (1802, 
1808)  б а р л ы қ   ө с ім д ік т е р   о р г а н и з м і  ж е к е   т о р ш а л а р д а н   қ ұ р а л -  
ғ а н   ұ л п а л а р д а н   (т к а н ь )  т ү р а т ы н ы н   д ә л е л д е д і.  Ф р а н ц у з   ғал ы - 
мы  Ж .  Б.  Л ам арк Б р и сс-М и р б ен ің  тірі организм дердің то рш алы қ 
қ ү р ы л ы м ы   ж ай л ы   п ік ір ін   (и д ея сы н )  ж ануарлар  о р ган и зм ін е  де 
т ә н   б о л аты н ы н   негіздеді.
ХІХ-ғ. басьшда торш аның құрылымын жан-жақты зертгеу жүмыс- 
тары басталды.  1825 жылы чех ғалымы Я.  Пуркинье қүстың жұмыртқа 
торш асында, ал  1831  жылы ағылш ын ғалымы Р .Броун өсімдік торша- 
сында ядро болатынын анықтады.
1839 ж ы лы   неміс зоологы  Т .Ш ван н   “Ж ануарлар  мен өсімдіктер 
қүры лы м ы   мен өсуіндегі үйлестік жайлы  м икроскопиялы қ зерттеу­
лер  ж ай л ы ”  деген  кітабы н  ж ариялап,  торш а  ж айлы   ж и н ақталған  
м ағлүм аттарды   қоры ты нды лады   да,  тірш іліктің  көзі  торш а  деген 
түж ы ры м   ж асады.  Т .Ш в ан н   үсы н ған   то р ш ал ы қ  теория  м ы на  үш 
қагиданы  негіздеген:
1.  Өсімдіктер организмі де, ж ануарлар организмі де торш алардан 
қүралады.
2. Өсімдікгер мен жануарлар торшалары бірдей зандылықпен дами- 
ды жоне де бір-біріне құры лы сы  мен қызметі жағынан үқсас болады.
3.  Әрбір торш аға өзіндік тірш ілік тән  болады.
Торш а  теориясы   одан  өрі  өз  дамуын  неміс  ғалымы  Р. Вирхов 
еңбектерінде тапты.  1858 жылы ол Ш ванн теориясы на торш а торш а- 
дан  бөліну  нөтиж есінде  пайда  болады  деген  толы қты ру  енгізді. 
К ейінірек орыс  ғалымы  К .Б эр  сүт қоректілердің аналы қ торш асы н 
тауы п,  көп  торш алы   орган изм н ің   ж алғыз  торш адан  дам иты ны н 
дәлелдеді.  Бүл  ж аң алы қ  торш аны ң  тек  организм нің  құры лы м ды қ 
негізі ғана емес,  он ы ң  дам уы ны ң бастауы екенін көрсеггі.
12
О рганизмдердің торш алы қ қүры лы м ы  ж айлы  идея биологияны ң 
даму тарихы ндағы   ең  м аңы зды  те о р и ял ы қ  ж етістік болы п  сан ала- 
ды.  Ол әр түрлі организмдер тіршілігі мен эво л ю ц и ял ы қ байланы с- 
тары ны ң  негізін  қүрайды .  Б ір-б ірін ен  а л ш ақ  түрлердің озі торш а- 
л ы қ  деңгейде құры лы сы  мен биохим иялы қ қасиетгері ж ағы нан өте 
ү қсас  келеді.  Бүл  оларды ң табиғаты   м ен  эв о л ю ц и я л ы қ  д ам уы н ы ң  
ортақ екенінің дәлелі.
Қазіргі кезде түрлі ф изи калы қ ж әне хим иялы қ зерттеу төсілдерін 
(дифференциалды центрофугалау, авторадиография,  гендікж өне тор- 
ш алы қ  инж енерия,  таңбалы  атомдар  әдісі  т.б.)  кеш енді  түрде  к о л - 
дану  нөтижесінде торш аларды ң  қ ұ р ы л ы сы   тер ең  зерттеліп ,  о л ар - 
д ы ң   қү р ы л ы м ы   мен  қы зм еті  арасы н д ағы   ара  б ай л ан ы с  т о л ы қ  
айқы ндалды .  О сы ны ң нәтиж есінде  қазір то рш алы қ теория қағи да- 
лары  былайш а баяндалады:
1. Торш а өздігінен ж аңараты н,  реттелінетін ж әне көбейіп оты ра- 
ты н  қарапайы м   ж үйе  ретінде  тірі  организмдердің  құры лы сы   мен 
дамуы ны ң негізі болып табылады.
2.  Б арлы қ организмдер  торш асы   бір  үстаны м м ен  (п ри нц и п пен ) 
қүры лған,  хим иялы қ  күрам ы ,  хи м и ялы қ  реакциялар  сипаты   жөне 
тірш ілік көріністері ж ағынан ұқсас болады.
3.  Торш алар  бөліну  арқы лы   көбейеді  ж өне  де  өрбір  ж аңа торш а 
бастапқы (аналық) торш аны ң бөлінуі нөтижесінде пайда болады.
4.  К өп торшалы организмдер торш алары қы зметіне қарай маман- 
даны п (жіктеліп),  ұлпалар түзеді.

жүктеу/скачать 13,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: