Екінші кезең: жекешелендірудің инвестициялыќ

190    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
летін кєсіпорындар саласының ерекшелігін жєне тұрғындардың
ағымдағы сұранысы мен менталитетін ќатар ескеруге мүмкіндік
туғызды. Жекешелендіру тєсілдерін таңдау кєсіпорын мөлшерімен
– негізгі капиталдың айналымдағы саны мен жєне сонын ќұнымен
айќындалды.
Реформа жекешелендірудің төрт түрін: шағын, жаппай, жеке-
леген жобалар жєне агроөнеркєсіп кешені бойынша жекешелен-
дірулерді ќарастырды. Біз шағын жекешелендіруді ќысќа мерзімде
жүргізіп, алты мыңнан астам нысандарды өткіздік. Бұл өз орайын-
да тұрмыстыќ ќызмет көрсету, сауда, ќоғамдыќ тамаќтандыру са-
лаларын айтарлыќтай жандандыруға мүмкіндік берді. Жекеше-
лендірудің аталмыш кезеңінің нєтижесінде республикада шағын
жєне орта бизнеске тиесілі мыңдаған жеке меншік кєсіпорындар
пайда болып, жемісті жұмыс жасай бастады.
Ұлттыќ бағдарламаның негізгі бағыттары мыналар болды:
– шағын жекешелендіру (жалпы саны 200 адамға дейін жұмыс
істейтін сауда, тұрмыстыќ ќызмет көрсету нысандары мен
өндірістік кєсіпорындарды аукционда жєне конкурста сату);
– жаппай жекешелендіру (жалпы саны 200-ден 5000 адамға
дейін жұмыс істейтін кєсіпорындар);
– жекелеген жобалар бойынша жекешелендіру (жалпы саны
5000-нан аса адам жұмыс істейтін кєсіпорындар);
– агроөнеркєсіп кешенін жекешелендіру.
«Ќазаќстан Республикасында мемлекет иелігінен
алу мен жекешелендірудің 1993 – 1995 жылдарға
арналған Ұлттыќ бағдарламасы»
Екінші кезеңнің ерекшелігі – сондай-аќ жекешелендіруге ќаты-
сушылар үшін бірќатар жеңілдіктер мен ымыраға келушіліктерді
саќтап ќалғандығы. Мысалы, жекешелендірілген нысандар ќыз-
меткерлері шаруашылыќ серіктестіктеріне жалпы жұмыс істеу-
шілер санының кемінде 50%-ын біріктіріп, сауда бєсекесіне ќаты-
суға мүмкіндік алды, сату бағасының 10%-ына дейін жеңілдік
жасалды.
Жекешелендірудің кең ауќымдағы тєсілдерін ќолданудың
икемділігі жєне оған ќоса жеңілдіктер мен ымыраға келушіліктер
екінші кезеңдегі мерзімде шағын жекешелендіру нысандарының
негізгі бөлігін іске асыруға жағдай туғызды. Сұранымы жоќтар
ќатарында ќалып ќойған нысандар 1996 жылғы бағаның сан ќай-

Мемлекеттік меншіктен – жеке меншікке
    191
тара төмендетулерінен кейін осындай ќұрама тєсілдермен өткізілді.
Шағын жекешелендіру нысандарының ќұны аќшалай (50%) жєне
тұрғын үй купондарымен (50%) төленетін болды. Халыќтыќ жи-
наќтау банкілерінің бөлімшелері арќылы тұрғын үй купондарын
еркін сатып алу-сату тєртібі енгізілді. Аукциондарда өтпеген ны-
сандар, өткізудің єртүрлі нұсќаларымен: бастапќы бағаны кеміту
арќылы, бағасын тағайындамау жєне нысанды алдын ала жалға
беру, арќылы сатуға ќойылды. Еңбек ұжымдарына нысандарды
адрестік сатудың тєсілдері де тєжірибеге енгізілді. Жалға берілген
нысандар жалға беру шарттары саќтала отырып сатылды. Шағын
жекешелендіруден түскен ќаржының 50%-ы жергілікті бюджетте
ќалдырылды. Мемлекеттік кєсіпорындарды акционерлендіру кезін-
де еңбек ұжымдары жарғылыќ капиталдың мөлшеріне ќарай ерек-
ше артыќшылығы бар акцияларды 10%-ға дейін тегін алды.
Шағын жекешелендірудің таза экономикалыќ тиімділігіне ќоса
єлеуметтік тиімділігі де болды. Іс жүзінде, алғашќы екі жыл бой-
ына біздің дүкендердің сөрелері мен базарлар азыќ-түлік тағамда-
ры мен басќа да ќажетті тұтыну тауарларымен толыға бастады.
Дєрі-дєрмектер нарығы дамытылды. Адамдар бірте-бірте жеке меншік
сектордан ќорыќпайтын болды. Дүкендер мен дүңгіршектерді сату
бұл секторларда кєсіпкерліктің дамуын ынталандырды. Жаңадан
ќұрылған фирмалардың жоғары деңгейдегі техникалыќ жараќта-
нуы мен менеджмент жағынан жекешелендірілген нысандардан
айтарлыќтай айырмашылығы болды. Осындай жолмен жанар-жа-
ғармай стансаларының тұтастай торабы бой көтерді.
Бұл кезеңде Ќазаќстанның барлыќ азаматтарына халыќ жинаќ
банкінде жекешелендіру-инвестициялыќ купондардың дербес есеп
шоттары тегін ашылды. Ќазаќстанның єрбір азаматы өз купонда-
рын тек инвестициялыќ-жекешелендіру ќорларының акцияларына
салып, содан соң, арнайы аукциондарда мемлекеттік кєсіпорындар-
дың акциялары купондарын сатып ала алатын болды.
Купондыќ жекешелендіру – бұл ќазаќстандыќ экономиканы
мемлекет иелігінен алу кезеңінде адамдардың саны жағынан халыќ
ең көп ќатынасќан  шара болды. Мєселен, өтпелі кезеңдегі эконо-
микасы бар басќа елдерде (Польша, Чехославакия) іс жүзінде осы-
ған ұќсас жайларды бастан кешті. Осы үрдістің барысында орташа
кєсіпорындардың негізгі бөлігін жекешелендіру жєне еліміздің
барлыќ азаматтарын жеке меншікке тарту (купондар негізінде)
көзделді. Аќырында, меншік иелерінің дєл осы бөлігі ќазаќстан-
дыќ орта таптың дүниеге келуі үшін негіз болатын еді.

192    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Біраќ бұл кезеңнің нєтижелерін єлеуметтік жағынан жарамды
деп бағалау бєрі бір мүмкін де болмас. Купондыќ кезең тұраќты
бағалы ќағаздар нарығының пайда болуына ыќпал етпеді. Ќор
биржалары акцияларының ашыќ саудасын кеңінен дамыту тала-
бынан нєтиже шыќпады. Себебі кєсіпорындардың басым бөлігінің
акциялары күрделі экономикалыќ жағдайдан кєдеге аспады. Ин-
вестициялыќ жекешелендіру ќорларының көпшілігі банкротќа
ұшырады. Купондыќ кезең ұсаќ жєне орташа акционерлердің
белсенді де табысты тобының ќалыптасуына єкелмеді. Бұл мєсе-
лелер көптеген себептерден іске аспады, соның ішінде жоғарыда
мен айтќан себептер де бар еді. Осы арада купондыќ жекешелен-
діру идеясының өзі халыќтың үмітін аќтамағанын ағынан жары-
ла айтуымыз керек.
Жаппай купондыќ жекешелендіруге єзірлік пен оны жүргізу
кезеңінде елдің басым бөлігінде бұл үрдіс өте баяу емес пе деген
ой болған жоќ. Керісінше, көптеген адамдар аќылмен єрекет етіп,
асыќпай ќимылдауға шаќырды; сондай-аќ «жаппай жекешеленді-
руді тоќтату, артќа ќарайлау, дайындалу» талаптары да болды.
Єйтсе де экономикаға жан бітірген жаппай жекешелендіру дұрыс
шешім болғанын уаќыттың өзі көрсетті.
Осымен ќатар кєсіпорындарды акцияландыру жұмыстары да
жүргізілді. Акцияландыру үрдісі мен мемлекеттік акция пакет-
терінің пайда болуы кєсіпорындарды корпоративтік басќару идея-
сының тууы мен дамуына ыќпал етуі тиіс еді. Міне, осыдан барып
нарыќты енгізудің белсенді жаќтастарын ќалыптастыру жөнінде
жұмыстар жалғастырылды. Бұл маќсаттарға орай ќұрамында орта-
ша кєсіпорындар мен єр түрлі ќаржылыќ ќұрылымдары бар ќаржы-
өнеркєсіп топтары мен холдингтер өмірге келді. Олардың нарыќты
коммерциялау жєне корпорациялау, нарыќ жағдайындағы жұмыс-
тың єлемдік тєжірибесін пайдалану жөніндегі єрекеттері барынша
ынталандырылып отырды.
Жағдай ќаржылыќ жєне ішінара заттай нысандардың ќайта
ќұрылымын іс жүзінде мүлде елемеуге мєжбүр етті. Бұл жұмыс-
ты ұтымды аяќтауды енді жаңа меншік иелеріне ќалдыруға тура
келді. Алайда проблеманың аса өткірлігі, єсіресе борышќорлыќ
проблемасы, жекешелендірудің осы кезеңінде оның нысандары-
ның бағасын күрт түсіріп, ыќтимал тиімді инвесторларды кері итерді.
Жаппай жекешелендірудің басќа бір маңызды экономикалыќ жєне
єлеуметтік нєтижесі мемлекет иелігіндегі нысандарды аќшалай
сатуға көшу болды.

Мемлекеттік меншіктен – жеке меншікке
    193
Басќа да көптеген реформалар секілді, жекешелендіру ќабыл-
данған шешімдер үшін жауапкершілікті арттырудың кезекті сына-
ғына айналды. Бұл тұрғыда, сірє, ең күрделісі сөзсіз жекешелен-
діру туралы саяси шешімді ќабылдау болған шығар. Жеке менш-
ікке көшу үрдісін кері ќайтпайтын ету керек болды. Сол кезеңдегі
істің ќисыны осыны талап етті. Тек осындай жекешелендіру ғана
халыќаралыќ ұйымдар мен шетелдік инвесторлар үшін біздің на-
рыќтыќ бағытымызға кепіл болатын еді. Мұндай белестен өту ту-
ралы шешім ќабылдаудың жауапкершілігі, сөзсіз, мемлекет Бас-
шысына жүктелетін болды. Бұл сол кезде де түсінікті еді, ќазір де
түсінікті.
Маған барлыќ жауапкершілікті өз ќолыма алуға тура келді.
Бізді меншік тек мемлекеттікі ғана (немесе, жалпыхалыќтыќ деп
аталатын) болуы керек деп үйретті, ал іс жүзінде ол ешкімдікі де
емес еді. Енді, күтпеген жерден – жеке меншік, «буржуйлар»
пайда болды. Бұл жұрттың барлығына ќорќынышты еді. Ќазір
еске алсам, министрліктер басшыларына ірі, тіпті кейде бірегей
нысандарды сату туралы келісім шарттарға ќол ќоюдың өзі ќор-
ќынышты болып тұратын-ды. Осыны түсінгендіктен менің ќолда-
уымды жєне өте түбегейлі өзгерістерді жүргізу кезінде ќорғауым-
ды олар үнемі сезінетін болуы үшін барлыќ жағдай жасалды.
Нєтижесінде меншікті реформалау мєселелерінде бұрынғы Одаќ
елдерінің көпшілігіне тєн болған жартыкештік пен сөзбұйдалыќ-
тан біз ада болдыќ. Ал меншіктік ќатынастар – бұл экономиканың
негізі екенін, демек, ќоғамның ќаржылай жєне єлеуметтік тұраќ-
тылығының ең бірінші себебі екенін саясаткерлер єрдайым есте
ұстаулары керек.
Алматы темекі комбинаты, Южнефтегаз, ШНОС секілді алғашќы
ірі объектілердің аќшаға сатылуы бүкіл посткеңестік кеңістіктегі
революциялыќ ќадамдар болды. Бұл бюджеттік түсімдер ќұрылы-
мын жай ғана реформалау емес еді. Ең алдымен, Ќазаќстандыќ-
тардың күнделікті өміріне жеке меншіктің енгізілуі болды, бірінші
кезекте, ќоғамдыќ сананың реформасы болды.
Біртіндеп аќшаға сату үрдісінің динамикасы теңестірілді. Со-
нымен ќатар ќалыпты нарыќтыќ бағаға жетуге тек 1997 жылы
ғана ќол жетті. 1996-1997 жылдары жекешелендіруден түскен
түсімдердің өзі бюджеттің кіріс бөлігінің 20-30%-ына жуығын
ќұрады. Бүгінгі сєтке дейін сол бір жылдары жекелеген жобалар
бойынша жекешелендірілген кєсіпорындардың барлығы бюджетке
салыќ түсімдерінің тұраќты түрде түсуін ќамтамасыз ететін ең ірі
салыќ төлеушілеріміз болып табылады.

194    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Екінші кезеңнің аяғында ерекше экономикалыќ жєне єлеуметтік
маңызы бар ірі кєсіпорындарды жекелеген жобалар бойынша же-
кешелендіру басталды. Мысалы, реформаларға жаңа, сапалыќ жа-
ғынан басќаша ќұрамдағы шетелдік капиталдың єлеуеті енгізілді.
Сол кезеңде Ќазаќстанға жекешелендіруді одан єрі жүргізу үшін
шетелдік ќолма-ќол капиталдың жєне шетел капиталымен жұмыс
істейтін кєсіпорындар ќұрудың ќажеттігі түсінікті болды.
1994 жылдан бастап жекешелендірудің инвестициялыќ ќор-
ларына шетел капиталын салуға рұќсат берілді, ал 1995 жыл-
дың көктемінен бастап жекешелендірілген кєсіпорындар акция-
ларының 31%-ына дейін алуға жєне валютамен есеп айырысуы-
на болатын кез келген объектілерді сату жөніндегі аукциондарға
шетелдіктер жіберілетін болды..
Шетел инвесторлары алдына төмендегідей міндетті шарт-
тар ќойылды:
– негізгі өндірісті инвестициялауының мерзімі, көлемі жєне
бағыты;
– шығарылатын өнімдердің негізгі түрлері бойынша өндіріс
көлемінің өсуі;
– еңбекаќы бойынша, бюджет пен жеткізіп берушілердің
алдындағы ќарыздарды төлеу жөніндегі міндеттеме алу.
«Ќазаќстан Республикасында мемлекет иелігінен алу
мен жекешелендірудің 1993 – 1995 жылдарға
арналған Ұлттыќ бағдарламасы»
Бастапќыда шетел инвесторларына тек жекелеген ірі кєсіпорын-
дарды  ғана сату жоспарланған. 1993 жылы тізімге 38 объекті
тіркелді.
Мұның өзі көптеген кєсіпорындардың тоќтап ќалу жєне шын
мєнісінде банкротќа ұшырау ќаупіне тап болған кезінде, респуб-
лика кєсіпорындарын осы күрделі жағдайдан шығарудың ќажетті-
гінен туындаған еді.
Сол кезеңде (1993-1994 жылдары) жекелеген жобалар бойын-
ша бірінші болып Алматы темекі комбинаты мен Шымкент конди-
тер фабрикасы сатылды. Алматы темекі фабрикасы үшін амери-
кандыќ «Philip Morris» компаниясы 100 млн. астам доллар төледі,
сондай-аќ инвестор өндіріске 240 млн. АЌШ долларын салуға міндет-
тенді, бірден өзінің єлеуметтік бағдарламасын жүзеге асыра баста-
ды: еңбек ұжымының жалаќысын көбейтті, жаңа ќызметшілер

Мемлекеттік меншіктен – жеке меншікке
    195
үшін жаңа тұрғын үйлер сатып алуға кірісті, басќа да бірќатар
жеңілдіктерді енгізді. Ал шетелдік компания келгенге дейін фаб-
рика ќиын жағдайда болды, шикізаттарды, материалдар мен ќосал-
ќы бөлшектерді сатып алуға ќаржы жетпеді. Адамдарға еңбекаќы
төленбеді. Бұл алғашќы табыс жєне инвестордан бюджетке келіп
түскен ірі көлемдегі алғашќы сома болды. Мен осы жұмысы үшін
Премьер-Министр С. Терещенко мен Мемлекеттік жекешелендіру
комитетінің төрағасы Ж. Кєрібжановты маќтадым. Мұның өзі алға
ќарай басуға берілген белгі еді.
Шетелдіктердің ќандай да болсын ќатынасуы отанға ќарсы
ќылмыс болып саналған кеңестік «ќосүрейліктен» барып, сол кезде
көптеген адамдар шетелдік инвестициялардың ешќандай да ќажеттігі
жоќ, жекешелендіру елдің айрыќша ішкі үрдісі дегенді айта баста-
ды. Бұл сөздердің барлығына менің айтар жауабым: біз шынында
да жекешелендіруді дербес жүргізуге тырысќан едік. Біраќ тіпті
жаман болды.
Төрелігін өздеріңіз айтыңыздар.
Сол уаќытта ќазаќстандыќ индустрияның алыбы «Карметком-
бинат» өте ќиын жағдайда болды. Комбинаттың электр энергиясы
мен көлік үшін төленбеген орасан зор ќарызы болды, жағдай бан-
кротќа ұшыраудың аз-аќ алдында тұрды. Тіпті, ыстыќ цехтағы
металлургиялыќ агрегаттарды түгелге жаќын өшіруге дейін бар-
дыќ. Комбинатты дағдарыстан шығаруға ќабілетті инвесторды жан-
жаќтан іздеп жаттыќ. Бізге жас ќазаќстандыќ бизнесмендер өз
ќызметін ұсынды. Олар австриялыќ «Фест Альпина» компаниясы-
мен бірігіп, кєсіпорынның ќаржы проблемаларын шешуге жєне
осы заманғы менеджментті енгізуге міндеттенді.
Біз оларға көмектесуге ќуанышты болдыќ. Комбинатта талан-
тараж жаппай етек алғандыќтан, инвесторлардың өтініші бойын-
ша мен оларға көмектесу үшін Ќазаќстан Республикасы Үкіметіне
тапсырма бердім. Кєсіпорын аумағына республикамыздың солтүстік
облыстарынан нысанды ќорғау ісін ќамтамасыз ететін ішкі єскер
бөлімдері жеткізілді.
Алайда ірі өндірістік кєсіпорынның жұмысын ұйымдастырып,
металлургияда салмаќты шетелдік єріптестермен жұмыс істеу үшін
біздің жас бизнесмендердің саудада жинаќтаған менеджменттік
тєжірибесі жеткіліксіз болды. Кєсіпорынға кокс жеткізіп беру мен
металл сыныќтарын сату жөніндегі келісім шарттарын жасау кезін-
де жіберілген ќателіктердің салдарынан 1995 жылдың басында
небєрі үш күнге жететіндей кокс ќоры ғана ќалды, ал айналым
ќаржысы толыќтайымен жоќ болды. Жалаќыға бересі ќарыз алты
айдан асып кетті. Аќырында біздің жас бизнесмендердің комби-
наттан кетуіне тура келді. Арада бір ай өтпей жатып, біз єкелген

196    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
єлгі ішкі істер єскерлері енді комбинат мүлкін жас бизнесмендер
тарапынан болған талан-таражға ќарсы күреске жұмылдырылды.
Өздеріңіз көріп отырсыздар, біздің жастар осындай ірі істі ќол-
дарына алғысы келгенде, біз оларға ыќылас білдірдік. Біраќ оған
жастар єлі дайын болмады. Не тєжірибе, не ќаржы жетіспеді.
Олар жекешелендіруге ќатысты, біраќ єрі ќарай меншікті басќа-
рып кете алмады. Алайда мен оларға көмектестім, олар үйренуі
керек еді. Металлургиялыќ кєсіпорындарды «Казкоммерцбанк» бас-
ќаруға ұмтылды, ШНОС та сатып алды, біраќ кейін оның бєрі
ќайта сатылып кетті.
Осындай жағымсыз жайға тағы бір айќын мысал – біздің аза-
маттыќ авиация. Біздің жігіттер «Эйр-Казахстанды» өз басќаруына
алып, бересі ќарыздары үшін шетелдік єуежайларда біздің ұшаќ-
тарымызды ќамауға түсірген жағдайға дейін жеткізді. Шетелдік
компаниялар ұшу сапары тым ќауіпті болғандыќтан, өз азаматта-
рының «Эйр-Казахстан» ұшаќтарымен ұшуына тыйым салды. Егер-
де ағылшындармен бірлесіп «Эйр-Астана» компаниясын ќұру
жөніндегі менің шешімім болмаса, ќазір біз мүлде авиациясыз ќал-
ған болар едік. Біздің менеджерлер єлі де іс-тєжірибе жинаќтап,
басќаруды үйренер деп ойлаймын.
Бұл жағдайда тек єлемдік металл нарығында берік орныќќан
компаниялар тарапынан салынған ірі инвестициялар ғана кєсіп-
орынды ќұтќара алатын еді. Сондыќтан металлургиялыќ комбинат
сатылды. «Карметкомбинаттың» жаңа меншік иесі – үнділік Mittal
Steel компаниясы шикізат, электр энергиясы, көлікпен ќамтамасыз
етушілер алдындағы жєне еңбекаќы жөніндегі ќарыздарды жап-
ты, сондай-аќ кері талаптар бойынша да төлемдерді жүргізді. Ќыс-
ќасы, кєсіпорын ќарыздары бойынша инвестор-компания 350 млн.
АЌШ долларын төледі. Ал жекешелендіру басталғаннан кейінгі
сегіз жылдағы инвестицияның жалпы сомасы 1 млрд. АЌШ долла-
ры шамасында болды. Ќысќа мерзімде домна пештерін, кокстеу
батареяларын жөндеу жүзеге асырылып, аса маңызды технология-
лыќ желілер ќайта ќалпына келтірілді. Сонымен бірге ыстыќпен
цинктеу жєне алюминдеу цехы, болатты үздіксіз ќұю машинасы
іске ќосылып, сортты прокат цехы салынуда.
Ерекше, баламасыз шаруашылыќ жағдайлардың ќалыптасуына
ќарай металлургия алыптарын жекешелендіру өз орайымен ілеспе
мүліктік кешендерді сату жөніндегі єрекеттерді туғызды. Мысалы,
Ќарағанды металлургиялыќ комбинатының активтерін сату осы-
лайша атќарылды. Кєсіпорынның ќалыпты жұмысын ќамтамасыз
ету үшін өндірісті электр энергиясымен, жылумен, шикізатпен
дер кезінде ќамтамасыз ету проблемаларын шешу ќажет болды.
Осыған байланысты 1996 жыл бойына инвесторға Ќарағанды ТЭЦ-

Мемлекеттік меншіктен – жеке меншікке
    197
2 кєсіпорнын, сондай-аќ көмір шахталарының негізгі бөлігін сатып
алуға жєне ќалыпты өндірістік циклды ќалыптастыру маќсатында
оларды инвестициялау проблемасын шешуге тура келді.
Келесі жылы «ИспатКармет» акционерлік ќоғамына «Караган-
дашахтуголь» акционерлік ќоғамының ќосалќы кєсіпорындары келіп
ќосылды. Бұл ТМД елдерін шахтерлердің ереуілдер толќыны шар-
пыған уаќыт болатын, жоғарыда мен оның бізге де жеткенін айт-
ќанмын.
Осындай ірі өнеркєсіп аймағында өткір єлеуметтік жєне эконо-
микалыќ проблемаларды шешуді кешіктіру бүкіл еліміз үшін бол-
жап болмайтын аса ауыр зардаптарға душар ќылатын еді. Біз осы-
дан ќұтылуға ќол жеткіздік. Бұған көбінесе «Карметкомбинаттың»
тұраќты жұмыс істей бастауы ыќпал етті.
Көптеген жекешелендірілмеген ќосалќы жєне аралас кєсіп-
орындардың басшылары шетел менеджментінің нєтижелерін көрген-
нен кейін Үкіметке өз кєсіпорындарын аймаќта жаќсы жұмысы-
мен танымал болған инвесторға сату үшін объектілер тізіміне ен-
гізу туралы өтініш білдіре бастады. Үкімет бұл проблемалардың
шешіміне аса мұќият көңіл бөлді. Оған мысал ретінде бірнеше
фактілер келтірейін.
Павлодар облысындағы «Богатырь» жєне «Восток» кен ќабатта-
рын жекешелендіру өзінше бір «технологиялыќ» тізбектердің са-
тылуы болды. 1996 жылдың күзінде, яғни келе жатќан ќыстың
ќарсаңында, бұл аймаќта жылу мен электр энергиясымен түрде
ќамтамасыз етуге арналған көмірді жеткізіп беру жүйесі толыќтай
істен шыќќан еді. Бұл жағдайда кен ќабаттарының мүліктік ке-
шендерін Еуразиялыќ өнеркєсіпшілер тобы жекешелендірді. Оған
дейін бұл топ өнеркєсіп орындарының тұтас бір ќатарында өндірісті
іске ќосуда тұраќты оң нєтижелерге жеткен болатын. Мұндай
єлеуметтік маңызы зор єрі күрделі объектілерді сатудың алдында
Үкімет өкілдерінің жергілікті жерге барып істің жайын көруі тєжіри-
беге енгізілген-ді. Олар адамдарға күнделікті жағдай мен ќалыптас-
ќан ќиындыќтардан шығу үшін мемлекет ќолға алған шараларды
айтып түсіндіретін. Мысалы, «Восточный» кен ќабатын жекеше-
лендіру кезінде мемлекет органдарының өкілетті өкілдері мен ин-
весторлар еңбек ұжымын жинап, өздерінің инвестициялыќ жєне
өндірістік бағдарламаларын таныстырды. Сол жерде жалаќыны
төлеу ќамтамасыз етілді. Осылайша біз сөзді іспен бекіте отырып,
халыќты сендірдік.
Ќысќасы, Еуразия өнеркєсіп тобы онжылдыќ кезеңде тау-кен
өндірісі мен металлургия өнеркєсібі кєсіпорындарында дағдарысты
ойдағыдай жеңіп шыќты, олардың жұмысы тұраќтандырылып,
єлемдік нарыќтағы беделі ќалпына келтірілді. Жекешелендіруден

198    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
кейін жүргізілген шаралардың тиімділігі туралы айтар болсаќ, тек
кєсіпорындарды оңалту мен ќаржылай жағынан сауыќтыруға 290
млн. АЌШ доллары салынды.
Ал өткен жылдар ішінде өндірістің жалпы дамуына 900 млн.
АЌШ долларынан астам инвестициялыќ ќаржы жұмсалды, бұл өз
орайында жаңа өндірістік ќуаттарды жасауға мүмкіндік берді. Бұдан
басќа инвестициялыќ үрдіс ќазір де жалғасуда, ол тек аталмыш
кєсіпорындармен ғана шектеліп ќалмайды. Мысалы, жаңа астана-
ның дамуына Еуразия тобы инвестициялыќ 48 млн. АЌШ долла-
рын салды.
Дер кезінде ќаржыландырудың тағы бір сєтті мысалы – «Жез-
казганцветмет». 1995 жылы бұл кєсіпорын банкротќа ұшыраудың
аз–аќ алдында болды, оның жалпы ќарызының көлемі 170 млн.
АЌШ долларын, ал соның ішінде еңбекаќы бойынша ќарызы 10
млн. АЌШ долларын ќұрады. Келесі жылы компания акциясын
сатып алу тендерінде оған «Самсунг» корпорациясы иелік етті. Ол
ќарыздардың бєрімен есеп айырысып, ірі инвестиция салды. Бұл
жылдары өндіріс көлемі төрт жүз мың тоннаға дейін өсті, мұның
өзі комбинат тарихында бұрын-соңды болып көрмеген табыс еді.
Біз өте саќтыќпен келген, жекелеген жобалар бойынша жеке-
шелендіру бастапќыда бірнеше кезеңдермен жүзеге асырылды. Єуелі
кєсіпорын басќаруға берілді. Наќ сол кезеңде мемлекет іске тартыл-
ған инвестордың ќабылдаған инвестициялыќ міндеттемелерін орын-
дауға жєне білікті менеджментті ќамтамасыз етуге ќабілеттілігін
тексеріп, оның сенімділігіне көз жеткізуі керек болды. Єрі ќарай
мұндай инвестор акциялардың белгілі бір пакетін сатып алады.
Бірќатар металлургиялыќ комбинаттар сенімді басќаруға осылай-
ша берілді.
Алайда жекешелендіру барысында єуел бастан-аќ сенімді ин-
весторды тартуға єрдайым ќол жете берген жоќ. Мысалы, 1995
жылы «Балхашмыс» акционерлік ќоғамы «КАМ Финанс СА» ком-
паниясына сатылды; біраќ, кейінде кєсіпорынға ќатысты инвести-
циялыќ міндеттемелердің орындалмауынан келісім шартты бұзуға
тура келді. Тек 1997 жылы «Самсунг» компаниясы «Балхашмыс»
акционерлік ќоғамы кєсіпорындарының мүліктік кешенін сатып
алғаннан кейін барып, бұл жағдай түзелді. Ќазіргі уаќытта түсті
металлургия кєсіпорындары блогын біріктірген «Казахмыс» корпо-
рациясы республикамыздағы ең пайдалы ірі өндіріс орындарының
бірі болып саналады.
Жаңа корпоративтік ќұрылымдарды ќалыптастыру үрдісі де
кейде бірнеше кезеңдермен өтті. Мысалы, Өскемен ќорғасын-цинк,
Лениногор полиметалл жєне Зырян кен-байыту комбинаттары
акцияларының айтарлыќтай бөлігі жекешелендірудің алғашќы ке-

Мемлекеттік меншіктен – жеке меншікке
    199
зеңінде-аќ еңбек ұжымдарына берілген. Дегенмен, кєсіпорындарда
ќалыпты өндірістік үрдісті ќалыптастыру проблемалары шешілмей
ќалды. Оның негізгі себебі, сол кездегі басќару ќызметкерлері ќұра-
мының күшімен осындай жоғары деңгейдегі өндірісті инвестиция-
лау үшін наќты ќаржы көздерін тарту мүмкіндігінің жоќтығында
еді. Швейцариялыќ «Глинкор» фирмасы атты стратегиялыќ инвес-
торды тартќаннан кейін ғана барып, бұл проблемалар шешіле бас-
тады. Тек Өскемен ќорғасын-цинк, Лениногор полиметалл, Зырян
кен-байыту комбинаттарының мүліктік кешендерін біріктірудің
негізінде жүргізілген ќайта ќұрылымдау нєтижесінде рентабельді
өндіріс – «Казцинк» компаниясы ќұрылды.
Жекешелендіру инвестициялыќ авантюризмге ќарсы белгілі бір
иммунитет енгізіп, бізді көп нєрсеге үйретті. Сондай тєжірибенің
бірі Васильков кен- байыту комбинатын жекешелендіру болды.
Алтын өндіретін бұл кєсіпорынды сату жөніндегі тендер Еуропа-
лыќ ќайта ќұру жєне даму банкімен бірге дайындалды. Нєтиже-
сінде оған ќатысуға єлемдік деңгейде аталмыш салада танылған 10
ірі компанияның бесеуі ниет білдірді. Алайда соңғы сєтте кєсіп-
орын үшін 95 млн. АЌШ доллары мөлшерінде адам сенбес жоғары
баға ұсынған жєне осының негізінде жарыста жеңіске жеткен
«Пласер Доум Инк.» компаниясы сынды жаңа инвестор пайда бол-
ды. Дегенмен жеңімпаз фирма уєде еткен соманың тек 35 млн.
АЌШ долларын ғана төледі, ал кейінде инвестициялыќ міндетте-
мелерді орындамағандыќтан келісім шарт бұзылды. Біраќ біз Еуро-
палыќ банк сияќты инвестициялыќ кеңесшінің жєне аталмыш келісім
шартты жасаудан саќтандырған єлеуетті ірі инвесторлардың сені-
мінен айрылып ќалдыќ.
Жекешелендірудің екінші кезеңі барысында біздің де шетелдік
єріптестерге ќатынасымыз түбегейлі өзгерді. Ќазаќстандағы инвес-
тициялыќ климаттың жағымсыз сипаттары болғанына ќарамастан
(жоғары бикоммерциялыќ тєуекелшілдік жєне т.б.), шетелдік ка-
питал мен жергілікті капитал арасындағы тепе-теңдік ќамтамасыз
етілді. Біраќ та бұл жеткіліксіз болатын. Біз өте ќысќа мерзімде
«Ќазаќстанда тікелей инвестицияларды мемлекеттік ќолдау тура-
лы» Заң ќабылдадыќ, онда шетелдік инвесторлар үшін жеңілдік-
тер мен артыќшылыќтар жүйесі айтарлыќтай кеңейтілді.
Осы заң ќабылданғаннан кейін шетел капиталы біздің эконо-
микамыздың өсуінде шешуші рөл атќарды. Соның арќасында кєсіп-
орындардың еңбекаќы, бюджет, зейнетаќы ќоры бойынша, сондай-
аќ энергетиктерге, көлік жєне басќа да аралас мекемелер ќызмет-
керлеріне берешек ќарыздары жойылды. Түптеп келгенде, ереуіл-
дердің беті ќайтарылып, кез келген ел үшін ең ќиын ресурс –

200    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
жұмыс орны саќталып ќалды. Шетелдік єріптестер кєсіпорындар-
ды басќаруға жаңа элементтер енгізді. Бєсекеге ќабілетсіз социа-
листік экономиканың ќазаќстандыќ басќарушылары тегін тєжіри-
беден өтті. Жекешелендіру єлеуметтік жєне коммуналдыќ сала-
лардың инфраќұрылымының басым бөлігін саќтап ќалуға жағдай
туғызды.
1991 жылдан бастап жүргізілген ауыр жұмыстар мен шетелдік
инвесторларды белсенді түрде тартудың барлығы алғашќы жеміс-
терін бере бастады. Мысалы, 1995 жылы жалпы ішкі өнім көлемі
992,5 млрд. теңгені ќұрады, ал өнеркєсіп өндірісі 13,6% өсті, соның
ішінде ол ќара металлургияда 17,4%, түсті металлургияда 1,9%
ұлғайды. Бұл кєсіпорындарда еңбекаќы 16-18 мың теңге болып,
республика бойынша орташа деңгейден 3 есе артты.
Тағы да ќайталаймын, мемлекеттік кєсіпорындарды шетел ка-
питалына сату жиі-жиі – «мемлекетті, ұлттыќ байлыќты, отанды
сату» деген жалған ұғымдармен байланыстырылып отырды. Єділдік
үшін айтуымыз керек, көптеген шетелдік инвесторлар мемлекеттік
кєсіпорындарды сатып алу жєне олардың єрі ќарайғы тиімді жұмы-
сын ќамтамасыз ету мүмкіндіктерін жаќсы меңгерді. Атап көрсет-
кенімдей, отандыќ бизнесмендердің көпшілігінде мұндай
мүмкіндіктер болмады. Оның үстіне, отандыќ єлеуетті меншік иелері
єлі ќалыптаспаған еді жєне олар кєсіпорындардың тиімді жұмы-
сын ќамтамасыз ете алмады. Олар өнім өткеру нарығын, нарыќтыќ
экономикадағы басќа да көптеген жайларды білмеді. Біз оны єлі
алдағы уаќытта үйренуіміз керек еді.

жүктеу/скачать 4,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: