Нұрсұлтан Назарбаев Ќазаќстан жолы

Тєуелсіздік стратегиясы
 
 
 
 
1
Нұрсұлтан Назарбаев
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ

2
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
ББК 63.3
 
(5 Каз)
   Н 17
Назарбаев Н.
Ќазаќстан жолы, – Ќарағанды, 2006 – 372 б.
ISBN 9965–442–61–4
Елбасының кітабы Ќазаќстанның ќазіргі тарихының аса күрделі
де жарќын сєттерін баяндайды. Тоғыз тараудың єрќайсысы, тєуелсіз
жас мемлекетіміздің ќалыптасу жолындағы айшыќты ќадамдарын ашып
көрсетеді. Бұл – Ќазаќстанның  2030 жылға дейінгі Даму стратегия-
сын жасау жөніндегі жұмыс, ќазіргі ќолданыстағы ел Конституция-
сын ќабылдау үрдісі, мұнай-газ ресурстарын игеруді бастау, ұлттыќ
валютаны енгізу жєне табысты банк жүйесін ќұру туралы жазылған
еңбек. Жекелеген тарауларда жекешелендіру мен жер реформасын
жүргізу үрдісі єңгімеленеді, елорданы Астанаға көшіру жєне Ќазаќ-
стан азаматының тұңғыш ғарышќа ұшуы айтылады.
Кітап Президенттің ел жастарына арнаған үндеуі түрінде ойлас-
тырылған. Автор бұл кітаптың Ќазаќстан көшбасшыларының жаңа
буыны үшін ќолдан түсірмейтін ќұралға айналар деп  сенеді.
ББК 63.3
 
(5 Каз)
0503020905
 00
 
(05)–06
ISBN 9965–442–61–4
с  Н. Назарбаев, 2006 ж.
Н
Н
17

Алғы сөз
 
 
 
 
3
Алғы сөз
Є
рбір отбасы өзінікі деген меншікті мекен-жай салып алуды
арман етеді. Бєрі де кєдімгі ќарапайым тілектен бастала-
ды. Ең єуелі отағасы болашаќ үйінің нобайын ой жүзінде жоба-
лап, көз алдына елестетеді. Єрбір бөлшегін ой елегінен өткізеді.
Үйдің салынатын орыны аныќталғаннан кейін, оның жобасы ќағаз
бетіне түсіріледі. Үй іргетасынан басталып, ќабырғалары мен ша-
тырына ќарай бірте-бірте салына бастайды. Көптеген жанұялар
үйіміз сєнді де сапалы болсын деп, оны  жылдар бойы салады.
Отағасы үйді өзінің балалары мен немерелеріне, шөберелеріне ќалсын
деп тұрғызады. Адамға өзінің ќолымен салынған үйден ќымбат
ешнєрсе жоќ. Біраќ үй дегеннің мєн-мағынасы – оның жай ғана
ќабырғалары, терезелері жєне ішкі бөлмелері сияќты ұғымдардан
єлдеќайда ауќымды. Үй деген сенің баспанаң, ќұтханаң, тіршілік
мекенің.
Белгілі жазушы Антуан де Сент-Экзюперидің мынадай бір сөзі
бар: «Үйдің мєн-жайын білгісі келіп бұзған адам, оның ќабырға-
сын ќалаған кірпіштерін, төбесін жапќан ќыш таќталарын ғана
көреді, ал біраќ солардың талай уаќыт бойы басќа пана, жанға сая
болған раќатын көре алмайды. Егер осының барлығын біртұтас
етіп біріктірген сєулетшінің ойлаған ойы бір сєтте ғайып болса,
жаңағы жалаң кірпіш пен ќыш таќталардан ќандай тағылым бол-
маќ? Тас екеш тастың өзі де адамның жүрегі мен жан жылулығын
керек етпей ме?».
Жұрттың  көбі, єсіресе аға ұрпаќ жаќсы үй салудың оңай
емес екендігін біледі. Ал біздің ортаќ үйіміз – Ќазаќстан сияќты
жас мемлекетті ќұрып орныќтыру бұдан єлдеќайда ќиын болды.
Мемлекет ќұрылысы біздің болашаќта ќандай мемлекетте өмір
сүретінімізді аныќ бейнелейтін наќты, бас жоспары болуын та-
лап етті.

4
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Тєуелсіздіктің жадағай ресми тарихы сол тарихтың, мағына-
лыќ егжей-тегжейлері мен адам тағдырларын түп-түгел жеткізе
алмайды; өйткені ондағы єрбір оќиға небір ќызба мінездер мен
ќайғылы кептердің, єртүрлі топтар, тіпті керек десеңіз, єртүрлі
ұрпаќтар арасындағы мүдделердің аса ќатал ќаќтығыстарының
жиынтыќ көрінісі болып келетін еді. Сонымен бірге, адамның та-
биғаты сондай – өткендегі оќиғалар, єсіресе олардың жағымсызда-
ры тез ұмытылады.
Бейбітшілік пен тыныштыќ, бүгіндері басымыздан өткеріп отыр-
ған экономикалыќ ќауырт шаќ жєне азаматтарымыздың өмірлік
ќұштарлығы, өз күштері мен ертеңгі күндеріне деген сенімдері,
біз үшін үйреншікті ќұбылысќа айналып отыр. Біз оларды, Астана-
дағы биік ғимараттардың үстінен күнде ертемен баяу көтеріліп
келе жатќан күн шапаќтарын байќамайтынымыз сияќты, жаңағы-
ларды да көбінесе байќай бермейміз. Ал осыдан он жыл бұрын
дєл осылай болатынына ешкім сенген жоќ. Єсіресе, Астананың
бүкіл Еуразия ќұрлығында жаңа рухани, экономикалыќ жєне са-
яси аңсардың орталығына айналарына кім сенетін еді? Ќазаќстан
Еуразия ќұрлығындағы экономикалыќ жєне саяси реформалардың
көшбасшысына, бейбітшіліктің эпицентріне айналарына кім сенетін
еді? Менің осы кітапты жазуды ќолға алуым наќ сондыќтан еді.
Мен сіздерге ќазіргі тєуелсіз Ќазаќстанды ќұрудың ќаншалыќты
күшке түскенін айтќым келеді.
Осындай кітапты жазу тілегі менде ерте бастан-аќ пайда бол-
ды. Өткен жылдар ішінде дарынды жастармен – университет сту-
денттерімен, «Болашаќ» бағдарламасының стипендианттарымен жєне
жоғарғы мектепті бітірушілермен кездескендегі, лекциялар оќыған-
дағы айтќан сөздерімнің немесе кєдімгі идеялардың көптеген жаз-
балары менде саќталып ќалған болатын. Єрдайым солардың жа-
лын атып, жігері тасыған, табанды ізденістерге толы көздерін көрген
сайын мен біздің жастарымызға, өткен жылдардағы оќиғалардың
– барлыќ өзгерістердің ќалай басталғанын, ќалай жүргенін, өзімізге
аса ќиын болған кезеңде ќабылданған шешімдердің негізгі ќисыны
неде екенін көрсететін наќты фактілердің, шынайы сараптамалар-
дың жетпейтіндігін түсінетін едім. Міне, сондыќтан да мен бұл
табыстарға жету үшін жүріп өткен жолдың єр ќадамының ќанша-
лыќты ќиын да азапты болғанын айтып бергім келді.
Менің кітабым, бұрнағы жылдардағы оќиғаларды сипаттай отыра,
өткенге емес, келер болашаќќа меңзейді. Мен мұның Ќазаќстан-
ның болашаќ көшбасшылары үшін аќылшы кітапќа айналатынына
сенемін.

Алғы сөз
 
 
 
 
5
Еліміздің болашаќ көшбасшылары – бүгінгі студенттер мен
мектеп оќушылары «Ќазаќстанның іргетасына ќаланған єрбір
кірпішін» білуге тиіс.
Мен мемлекетіміздің ќалыптасу кезеңдерінде халыќќа тіпті де
етене емес шешімдердің өздері – күштеу єдістерімен, ерік-жігерді
барынша шоғырландыру, аса зор өмірлік күш-ќуат жұмсау арќы-
лы жүзеге асырылғанын айта келіп, олардың мемлекетіміздің ќалып-
тасуының єрбір кезеңдерінде ќабылданған шешімдердің ауќымын,
жауапкершілік салмағын сезінгендерін ќалар едім.
Сіздердің, бүгінгі жастардың – ерекше ұрпаќ екендеріңізді ќай-
талаудан мен жалыќпаймын. Сіздер тєуелсіз Ќазаќстанда өмірге
келдіңіздер жєне сонда ержетіп келесіздер. Сіздердің жастыќ шаќ-
тарыңыз – біздің еліміздің көтерілу жєне гүлдену мезгілі. Сіздер
осы жетістіктер мен табысќа жете беру рухын бойларыңызға
сіңіргенсіздер. Атап айтќанда, біздің еліміздің тағдыры сіздердің
тағдырларыңызбен айќындалады.
Бүгіндері Ќазаќстандағы реформалар тєжірибесінің нєтижелі
екендігін халыќаралыќ сарапшылар ғана емес, сонымен бірге єлем-
дегі басты мемлекеттер лидерлерінің өздері де мойындап отыр.
Ќазаќстанның көшбасшылығы сєтті таңдап алынған өтпелі дєуірдің
саяси-экономикалыќ үлгісіне негізделген. Ол – күшті президенттік
билік жєне оған ќоса жедел де ќарќынды экономикалыќ реформа-
лар. Біздің үлгінің мєні мемлекеттік билікті єлсіретпестен, нарыќ-
тыќ экономиканың негіздерін жасауға жєне демократияландыруға
бағытталған, сонымен бірге «естен тандырмайтын», түбегейлі ре-
формалардың жиынтығына саяды.
Єдетте автордың жазған сөзінен гөрі ауызша айтќан пікірі
кеңірек келеді. Шынында да, тєуелсіздік жылдарында атќарылған
жұмыстардың орасан молдығы сондай, оны кітап ауќымына
сыйғызудың өзі ќиын.  Сонымен бірге кітап атының өзі де көпте-
ген міндеттер жүктейді.
Егер де «ќазаќстан жолы» туралы айтатын болсаќ, єрине, бұл
жол тек экономикалыќ үлгіні таңдауға ғана ќатысты емес. Бұл –
жалпы конституциялыќ ережелерді ғана емес, сонымен бірге сая-
си режимді, инфраќұрылымды жєне конфессионалдыќ ќатынас-
тарды ќамтитын саяси да үлгі. Бұл аса бай ауќымды дүние жєне
дєл осы мєселелерде Ќазаќстан үлгі аларлыќ мемлекет ретінде
бүкіл єлемге єйгілі болды. Бұл табыстар дүние жүзінде жєне өз
ішімізде аса жоғары бағаланып отыр.
Ѓаламшардың осы бір шетін өңірінде он бес жыл бойына этни-
калыќ жєне діни өзара түсіністіктің саќталуы көп жағдайларда

6
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
ќазаќстандыќ жолды айќындап тұр. Ол өте нєзік тепе-теңдікке
ќұрылған, сондыќтан оны бұзып алу жағдайды тұраќсызданды-
руға апарып соғар еді. Бұл арада мєселенің көбі жеке тұлғаға
келіп тіреледі.
Ќазаќстан жолының ендігі бір өлшемі – ќауіпсіздік. Ядролыќ
ќарусызданудан, аймаќтыќ жєне єлемдік державалармен шекара-
ны аныќтаудан, лаңкестікпен күресуден жєне єскери-саяси топ-
тардан бастап, жеке адамның ќауіпсіздігіне дейінгі мєселелердің
барлығы – осы жүріп өткен үлкен жолдың белестері. Біраќ та
мұның бєрі єлі де жеке-жеке ой елегінен өткізуді ќажет етеді.
Менің ойымша, бұл мєселелер туралы айту єлі ертерек, өйткені
осы бағыттағы жұмыстар одан єрі жалғасуда.
Бұл жерде босаңдыќќа салынуға єсте де болмайды, ең бастысы
– алға үнемі ұмтылу. Тіпті, бейнелеп айтќанда, чемпионның міндеті
тек «алтынды» жеңіп алу ғана емес, сонымен бірге өзінің көшбас-
шылыќ ќалпын ұстап тұра білуінде. Ал бұл өзіңнің алдыңа жаңа,
күрделі жєне биік маќсаттарды үнемі ќойып отырғанда ғана мүмкін
болмаќ.
Менің кітабым дєл осылар жөнінде. Біздің Ескіден ќалай арыл-
ғанымыз туралы. Ќазіргімізге ќайтіп жеткеніміз хаќында. Соны-
мен бірге бұл жолдың – тєуелсіз Ќазаќстан жолының аса оңай
болмағандығы туралы.

ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
 
 
 
 
7
I тарау
ТЄУЕЛСІЗДІК СТРАТЕГИЯСЫ

8
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ

Тєуелсіздік стратегиясы
 
 
 
 
9
Е
гемен  Ќазаќстанның дүниеге келуі ќарсаңында болған
кезеңнің тарихи ерекшелігі сол, оны аса ірі мемлекеттік
ќұрылым – Кеңестік социалистік республикалар одағының жан
тєсілім кезіндегі жағдайымен салыстыруға болатын еді. Мемле-
кеттік ќұрылым экономикалыќ жєне саяси дағдарыстардан ес-түссіз
талмау күйде болды, сол уаќытта бұл ауыр үрдіске ќоғамдыќ
аќыл-ой тарихтың ќысќаша курсына боямасыз жіті көзбен ќарады
да, єлеуметтік сана осынау ауыр көріністен біржола сансырап ќалды.
1985 жылғы Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы Орталыќ Ко-
митетінің сєуір пленумынан басталған «ќайта ќұру» ќашан ќұрдымға
кеткенге шейін ел өз тарихының шым-шытырыќ оќиғаларын ой
елегінен өткізді. Миллиондаған саяси ќуғын-сүргін ќұрбанда-
рының бейнесін тірілтіп, тоталитарлыќ режимнің зауалына ұшы-
раған зиялы ќауым тұлғасына жан бітірді, үлкенді-кішілі халыќ-
тардың жадына төл тарихының естеліктері орала бастады. Көбіне-
се бұрынғы КСРО-ның түрлі аймаќтарында бұл үрдіс ұлттыќ шие-
леністер толќуын, саяси тартыстар мен ќарулы ќаќтығыстар
тасќынын туғызды. «Аурудың» асќынғаны соншалыќты, єлі күнге
дейін бұрынғы КСРО-ның кейбір аймаќтары осы ауыр жағдайдан
шыға алмай, үрейге толы жаңалыќтар мєліметтерінде планетаның
«шиеленісті нүктесі» ретінде көрініс беруде.
Міне, осыған байланысты менің есіме 2005 жылы наурызда
Грузия Президенті Михаил Саакашвилидің Ќазаќстанға алғаш рес-
ми сапармен келуі барысында бірге өткізген баспасөз конференция-
сы түседі. Ол сонда журналистердің сұраќтарына жауап бере келіп,
өз елінің тєуелсіздікпен өткен он бес жылын өлім халіндегі жан
ағзасына дем сала бастаған жағдайымен салыстырған еді. ТМД-
ның бірќатар елдерінің экономикасы шамамен осындай жағдайда.
Бұл дегеніңіз біздің олардан 11-12 жыл алда екенімізді білдіреді.
Алайда, аумалы-төкпелі кезеңдегі адамдардың єлеуметтік
күйзелісі мен бейжайлығы, психологиялыќ шиеленісі тєрізді єлеу-

10
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
меттік дерттердің сынағына түскенімізбен – Ќазаќстан бұл дағда-
рыстан анағұрлым ерте шыќты, ол ол ма, бұл «дерт» бізді ке-
ңестік уаќыттың елесінен айыќтырды жєне бүтіндей жаңа елді –
тєуелсіз де өркенді Ќазаќстанды ќұру үшін орынды тазартты.
Біз «талмау күйдің» өліара жағдайы соншалыќты тұраќсыз жєне
екіжаќты болатынын, кез келген кешігу мен теріс шешім ќабылдау-
дың зардабы «өліммен аяќталатынын» түсіндік. Бұрынғы өкпе мен
єлдеќашан Тарихќа айналған өткенді түзетуге ұмтылған єре-
кеттерге байланысты, ќазіргі мен келешек туралы ойлағанның
орнына, бізде керексіз даңғазалыќќа ұрынудың үлкен ќауіпі бол-
ды. Кеме суға батып бара жатќанда, оның командасы болған жағ-
дайға кім кінєліні іздеп жатпай-аќ ќоянќолтыќ жұмыс істеуі керек
ќой. Иє, жағдай оңай болмады. Біраќ, ол ќандай күрделі болма-
сын, одан шығу үшін мыќты басќарушылыќ тєртіп пен біздің єрќай-
сымыздың күшімізді ширыќтыру ќажет болды. Ауыртпалыќты ќоғам
ќаншалыќты ќабылдайды, салмағы да соншалыќты болады. Кез
келген дағдарыс жағдайды ушыќтыруға болмайды, өйткені єр түрлі
дағдарыстың мєні – жаңа кезеңге ќандай жол ашатындығында.
Мен бұрын да жєне ќазір де кез келген дағдарыс кезінде, сөз ең
алдымен даму туралы болмаќ деп есептеймін. Ескінің соңы – єрќа-
шан жаңа бір дүниенің бастауы.
Єлемнің бірде-бір елі ќалыптасу кезеңінде, ең алдымен мемле-
кеттің экономикалыќ негізін ќозғайтын дағдарыс ќұбылыстарынан
ќашып ќұтылмаған. Үлкен күйзелістер мен ќұлдырауларды Аме-
рика, Франция, Англия, Түркия, Германия, Индия жєне басќа да
елдер бастан өткерді. Тек осы сілкіністердің күші ғана єр түрлі
болды. Бірќатар елдердің, мысалы, Оңтүстік-Шығыс Азия «жолба-
рыстары» атанғандардың нарыќты ќалыптастырудағы «кедір-бұды-
ры» ішкі саяси тұраќсыздыќ, жер реформалары мен ќаржы дағда-
рыстары кезеңдері арќылы өтті. Бұл дағдарыстар, Латын Америка-
сында болғандағыдай, жекелеген елдерде төңкерістер мен азамат
соғыстарынсыз өтпеді жєне єлемнің кейбір аймаќтарында ќазір де
солай өтіп жатыр.
Барлыќ осы ќиындыќтар арќылы өте отырып, бір мемлекеттер
өз экономикасын нығайтуға жєне єлемдік шаруашылыќ ќұрылы-
мында еліктеуге тұрарлыќ үлгі болуға жарады. Басќа бір елдерде
оның нєтижесі аз болды: олар єлі күнге дейін өзара ќаќтығыстар-
дың, тұраќсыздыќтың, сыртќы ќарыздардың өсуінен соншалыќты
ауыртпалыќ єкелген экономикалыќ күйзелістердің шытырман бұға-
уынан шыға алмай келеді.

Тєуелсіздік стратегиясы
 
 
 
 
11
Єрине, бұған єр мемлекетте єр түрлі жағдай болады деп дау
айтылуы мүмкін. Географиялыќ орналасу жағдайы мен экономи-
калыќ дамуының ерекшеліктері, өткендегі тєжірибенің өзгешелігі
мен аќыр-аяғы адамдардың менталитеті – осының бєрі реформа
нєтижелеріне жєне түпкі ќорытындыларға объективті єсер етеді.
Алайда, менің пікірімше, объективтік себептер єрдайым айќындау-
шы болып табылмайды, өте көптеген жағдайлар осы елдер басшы-
ларының субъективтік сапасына тєуелді болады. Міне сондыќтан
біздің мемлекетті ќұруға кіріскенде, мен олар бастан өткерген
табыстар мен сєтсіздіктерді білу үшін көптеген мемлекеттердің
негізін салушы тұлғалардың өмірбаянына көңіл ќойып таныстым.
Өз елдерінің тарихында аса көрнекті тарихи рөл атќарған тұлға-
лар өнегесі жетерлік. Олар Түркияның тұңғыш Президенті Кемал
Ататүрік, американдыќ 31-ші Президент Франклин Делано Руз-
вельт, «ќытайлыќ реформалардың єкесі» Дэн Сяопин, Малайзия-
ның бұрынғы Премьер-министрі Махатхир Мохаммад – бұл ќатар-
ды єрі ќарай жалғастыра беруге болады.
Біраќ мен мемлекеттердің негізін салушы болып табылатын
жєне мен үшін жеке басының өнегесімен үлгіге айналған аса
көрнекті екі ќайраткерді ерекше атап айтќым келеді. Ол – єлдеќа-
шан өмірден өткен Франция Президенті Шарль де Голль, сондай-
аќ ќазір де күйлі-ќуатты өмір сүріп жүріп жатќан Сингапурдың
негізін салушы Ли Куан Ю.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Француз республикасын
парламент дағдарысы бірінен соң бірі жалғасып, жұлмалап жатты.
Франция ќайта-ќайта жеңіліске ұшырады. 1930-ншы жылдары Фран-
ция саяси тартыстарға тап болып, Германия тарапынан жасалған
агрессияға ќарсы тиімді күресе алмады жєне осының нєтижесінде
теңіздің ар жағындағы өзінің жерлерінен айырылып ќалды. Екінші
дүниежүзілік соғыстың масќарасынан француздар айығып үлгер-
мей жатып, Алжирде ұзаќќа созылған ќанды азамат соғыстары
басталды. Үндіќытай ќаќтығысына киліккен француз армиясы вьет-
нам шаруаларымен соғыста жауынгерлерінен айырылып, өз бе-
делін жоғалтты. 1950-інші жылдардың соңына ќарай Франция
єлемдік держава мєртебесінен біржолата айырылды.
Саяси дағдарыс экономиканың жалпы жағдайында өз ќолтаң-
басын ќалдырды. Францияға өз тарихының кезекті параќтарын
неғұрлым тезірек ќайта аударыстыру ќажеттігі туындады. Елге
француз ұлтын топтастыруға ќабілетті күшті тұлға керек болды.
Сондай тұлға генерал де Голль еді.

12
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Өз отандастары арасында саяси ќайраткерлігімен кеңінен та-
нымал жєне сөзсіз үлкен беделге ие болған ол күшті де тұраќты
президенттік республиканы ќұруға ќолы жетті. Ќысќа мерзімнің
ішінде Шарль де Голль тізерлеп ќалған Францияны тікесінен тік
тұрғызды, фашистік жаушылыќтан азат болғаннан кейін, оның
бұрынғы абыройын ќайта оралтты жєне єлемдік державалар ќата-
рына ќайтадан кіргізді. Шарль де Голль өз отандастарына өсиет
етіп ќалдырған Франция Конституциясы елін ќайта түлетіп, Евро-
палыќ Одаќтың жүрегіне айналдырды. Сол уаќытта Шарль де
Голльді француз демократиясын «өлтіріп, жерлей жаздады» деп
кінєлауға дейін барған сыншылар да аз болмады. Бірде оның сон-
дайларға былай деп жауап бергені бар: «Мен сайлаушылардың
тым аңғал ұмытшаќтығына, кереғар тенденциялардың ыќпалымен
бөлініп-жарылуға бейім тұратын француздардың ескі єдетіне, сая-
си ойындарға єуестігіне ќайран ќаламын. Осы тенденциялардың
ыќпалымен, күшті билікке ќарсы дүрдараздыќтың отын тұтандыра
отырып, партиялар өз өктемдігін ќалыпќа келтірер еді де, елді
ќайтадан ќұлдырауға апарып соќтырар еді. Саяси партиялар ре-
жимі Францияны 40-шы жылдардың басында масќара жеңілістер-
ге ұрындырған жоќ па еді».
Келесі мысал –Ли Куан Ю. Отыз жылдан сєл асќан уаќыт
ішінде ол Сингапурды өмір сүру деңгейі жоғары, дамыған ќала-
мемлекетке айналдыра алды. Бүгінгі күні Сингапурдегі білім беру
мен денсаулыќ саќтау жүйелері єлемдегі ең үздіктердің бірі бо-
лып табылады, жан басына шаќќандағы кірісі 25 мың доллардан
асты, ал тєуелсіздігін алған кезде ол небєрі 1 мың долларға да
жетпейтін еді. Екі миллион халќы бар мегаполис ірі ұлтаралыќ
компаниялардың жұмыс істеуі үшін ерекше тартымды азиялыќ
ќалаға айналды.
1991 жылы мамырда Ли Куан Ю биресми сапармен Алматыға
келіп ќайтќан еді. Міне, сол кезден күні бүгінге дейін жалғасќан
біздің өзара достығымыз басталды. Ол Ќазаќстанда өткізген бес
күннің ішінде біздің еліміздің жағдайымен танысып, менің өтінішім
бойынша,сол кезде Ќазаќ КСР Министрлер Кеңесінде жұмыс істеп
жүрген жас экономистер тобы алдында сөз сөйледі.
Табан астында ұйымдастырылған лекцияда Ли Куан Ю мемле-
кет-ќаланың ќалай ќұрылғаны, ќалай дамығаны туралы єңгіме-
леді. Ол тыңдаушылар назарын 1965 жылы Сингапурдың тє-
уелсіздік алуымен байланысты тап болған проблемаларға аударды.
Бұл негізінен мемлекеттік институттар мен өз армиясын ќұруы,
ұлтаралыќ келісімдерді саќтауы жєне көрші мемлекеттердің Син-
гапур ісіне араласпауы жөніндегі проблемалар еді. Сингапур өз

Тєуелсіздік стратегиясы
 
 
 
 
13
экономикалыќ саясатын сүйей отырып, сингапурлыќтардың ерік-
жігері мен еңбек сүйгіштігіне негіздеп жүргізді, порттың тиімді
географиялыќ жағдайына жєне кадрларының жоғары біліктілігіне
арќа сүйеді.
Сингапур Премьер-министрі өзінің ерекше мінезімен, жігерлі
сөзімен жєне жарќын бейнесімен аудиторияны бірден баурап, үйіріп
єкетті. Шығысќа тєн биязылығымен жєне өрнекті ойымен Ли Куан
Ю үлкен мемлекетті үлкен кемеге теңеп, оның ебдейлі ќимылы
үшін кең жер жєне ќауіпсіз тереңдік ќажет екенін, єйтпесе кеме
төңкеріліп ќалатынын айтты. Басќаша айтќанда, КСРО мен Ќытай
секілді тұғырлы мемлекеттер үшін түбегейлі экономикалыќ ре-
формаларды, содан кейін саяси реформаларды жүргізуге ұзаќ уаќыт
жєне түбегейлі есептеулер ќажет екен. Сонымен бірге, Сингапур
мен Ќазаќстан секілді елдерден Тарих түбірлі өзгерістер мен ќатал
тєсілдерді талап етеді екен, ұзаќ ойлану мен толғануға уаќыт
бермейді екен.
Ли Куан Ю өз лекциясында Батыс жєне Шығыс Германияның,
Солтүстік жєне Оңтүстік Кореяның дамуынан мысалдар келтіре
отырып, аудиторияны коммунизмнің ешќандай болашағы жоќ еке-
ніне сендіруге тырысты. Бірыңғай мєдениеті, менталитеті, клима-
ты жєне табиғи ресурстары бола тұрып, коммунистік жүйедегі
елдер өздерінің капиталистік туысќандарымен бєсекелесе алмаға-
нын айтты.
Тєжірибелі саясаткер жєне мемлекеттің көшбасшысы Ли Куан
Ю КСРО-ның сөзсіз ќұлайтынына, алайда соған ќоса, ол Ќазаќ-
станның болашағы зор екеніне күні бұрын таза сенімде болды.
Дегенмен жұрттың көбі сол кезде оның біздің елдің атына айтыл-
ған сөзін тек шығыстыќ ќонаќтың дипломатиялыќ сыпайылығы
деп ќабылдады, алайда Уаќыт оның көрегендікпен айтылғанын
көрсетті.
Сонда біздің алдымыздан белгісіз болашаќтың есігін ашып, 1991
жыл тұрған-ды. Адамзат тарихындағы ең ірі империяның бірі КСРО-
ның ќұлауына санаулы апталар ғана ќалған. Жаңа дєуір, ал соны-
мен бірге біз күтпеген жаңа өзгерістер келе жатты. Сексенінші
жєне тоќсаныншы жылдар кезеңінде єлем индустриялыќ ќоғам-
нан постиндустриялыќ ќоғамға екпіндеп енді. Ѓылыми-техникалыќ
прогресс мемлекеттердің экономикалыќ ќұрылымын еріксіз өзгертті,
ал мұның өзі олардағы ќоғамдыќ ќұрылымға ыќпалын тигізді.
Жаћандану алдын-ала өзгерістерге дайын тұрмаған елдерге ќауіп
төндіре келді, оларға тарихтың күресінінде ќалатындай ќатер туды.
Жаћандану үрдісінің күшеюі мен коммунистік жүйенің ќұлауы
бір-бірімен наќты ќалай байланысты болғанын, саясатшылар мен

14
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
экономистердің пікірталасына ќалдырайыќ. Ал біз үшін Кеңес Ода-
ғының, жалпы оның өте ќолапайсыз экономикасы мен єскери-
өнеркєсіп кешенінің постиндустриялыќ ќоғамға бейімделе алмаға-
ны факт күйінде ќалады. Ол мың ќұбылған єлеммен бірге өзгере
алмады – онда оған орын тимеді. КСРО  реформа жүргізуге тал-
пынды.  Біраќ бұл ең алдымен саяси жүйеге тірелген өзгеріс
болды. Экономиканы реформалау екінші кезекке ќойылды. Нєти-
жесінде экономикалыќ дағдарыс алып мемлекеттің ќұлауына
єкеліп соќты.
Жоспарлы-єкімшілдік экономиканың бұзылуы, сондай-аќ одаќ-
тыќ өндірістік тізбектер мен экономикалыќ байланыстардың үзілуі
салдарынан Ќазаќстан басќа да одаќтас республикалар секілді ты-
ғырыќќа тірелді. Енді жоспарлы-єкімшілдік экономикадан нарыќ-
тыќ ќатынасќа «көшу» керектігі айќын болды.
Алайда, ќазіргі заманның экономика ғылымы осы жаңа тен-
денцияларға сай келетін нарыќтыќ экономикаға көшудің айќын
моделін бере алмады. Бұл секілді «көшуге» арналған кереметтей
бір шешім немесе ќалай да бірыңғай амал болмады. Сірє, ондай
өзгерістің жалпы моделі болмауы да мүмкін. Ќалай болғанда да,
бізге өз жолымызды іздеу ќажет болды.
Міне, осындай ізденістер үстінде біз талай сапарларда болып,
шын мєнінде єлемдік деңгейдегі үлкен тұлғалармен кездестік. Біздің
мемлекеттің ќалыптасуы Маргарет Тэтчер, Франсуа Миттеран, Гель-
мут Коль, үлкен Джордж Буш, Ли Куан Ю, Иоанн Павел II жєне
басќа да көптеген көрнекті дүние жүзі ќайраткерлерінің сергек
назар аударуы жағдайында жүзеге асты. Сондай адамдармен ара-
ласу арќылы біздің єлемдік кең ауќымдағы көзќарастарымыз ќалып-
тасты. Олармен пікір алысып, ќарым-ќатынаста болу менің дүние
жүзі ќандай даму кезеңінде жүріп жатќанын жєне Ќазаќстан
єлемдік картада ќандай орын алуы керектігін ұғынуыма көмек-
тесті. Біз єрдайым ашыќ єңгімеге дайын болдыќ, жєне бұрыннан
таныс емес жаңа идеяларға ќұлаќ асып, өз атымызға айтылған
сындарды дұрыс ќабылдадыќ. Егер де басќа елдердің тєжірибесі
біз үшін ќызыќты болса, оны батыл ќабылдадыќ жєне өзімізге
енгіздік.
Айталыќ, мысалы, халыќаралыќ бєсекелестік жағдайына не-
ғұрлым тез ыңғайланған азиялыќ «жолбарыстар» үшін посткеңестік
кеңістіктегі экономикалыќ дағдарыс жылдары неліктен алтын жыл-
дар болғанын біз ұзаќ сараладыќ.
Біз өзімізге мынадай сұраќ ќойдыќ: Оңтүстік-Шығыс Азияның
кедей елдері 30 жылдың ішінде ќайыршылыќтан єупірімдеп ќалай

Тєуелсіздік стратегиясы
 
 
 
 
15
шыќты жєне өркендеп дамыған индустриялыќ мемлекеттердің ќата-
рына ќалай жетті? Олардың алғашќылары Корея, Тайвань жєне
Сингапур еді, сонан кейін оларға Малайзия, Индонезия мен Тай-
ланд келіп ќосылды. Сол кезде Байќоңыр айлағынан кеңестік ғарыш-
керлер ғарышќа ұшып жатќанда, жоғарыда аталған мемлекеттер
өздерінің жер реформаларын енді ғана аяќтап, ал сауатсыз шаруала-
ры болашаќ мегаполистерді толтыра бастаған еді.
Ол ол ма, бұл елдердің көбі өз дамуын мемлекет экономика-
лыќ бағдарларын бірден айќындап, елдің экономикалыќ өміріне
күнделікті араласып отыратын жүйенің негізінде бастады. Бұл
елдердің үкіметтері өз дамуының белгілі бір кезеңінде өзін жап-
пай жоспарлаудан дер кезінде аулаќ ұстауға жєне жеке бастамаға
көбірек мүмкіндіктер беруге жеткендей көрінді. Мемлекет өз
тєсілдерін нарыќты шектеу үшін емес, оны ынталандыруға жєне
дамуын жылдамдатуға пайдаланды. Нєтижесінде, бұл елдердегі
тєжірибе түріндегі мемлекетті басќарудың азиялыќ тєсілі – бүкіл
єлемде «басќарылатын нарыќ моделі» деген мойындауға ие болды.
Біз үшін Ќазаќстан экономикасының нарыќтыќ моделін ќұру
кезінде экономикалыќ шаралардың жан-жаќты ойластырылған па-
кетін жасап ќана ќоймай, оларды саяси ерік-жігер жєне дер-
бестігімізді нығайту арќылы соларды дєйекті түрде жүзеге асыру
мєселесі тұрды. Жүргізіліп жатќан түбірлі өзгерістердің мєнін ой
елегінен өткізіп, одан кейінгі даму тенденцияларын алдын-ала көре
білу, ондаған миллион адамдардың мүддесіне сай келетін неғұрлым
тиімді ќайта ќұру стратегиясын таңдап алу ќажет болды. Оның
үстіне мұны ќысќа мерзімде жасау керек еді. Тарих ұзаќ сонар
зерттеулер мен ой ќорытуларға уаќыт ќалдырмады. Єлем екпінде-
ген күшті ќарќынмен өзгеріп жатты. Ал бізге тек экономикалыќ
жүйені ғана емес, жалпы мемлекеттік ќұрылымды да, оның ең
түпкі негізінен бастап, тіпті єрбір ќазаќстандыќтың ой өрісіне дейін
осыған бейімдеу ќажет болды. Жєне де сонымен бірге, былайша
айтќанда, біз барлыќ ќалған єлемді «ќуып жетушінің» жағдайын-
да болдыќ.
Ескі топтағы біздің көптеген кадрларымыз бұл өзгерістердің
болмай ќалмайтынын түсінбеді. Ќаншама жылдар бойы барша єлемге
жабыќ болып келген біз жаћанданудың төндіретін ќаупін толыќ
мєнінде көз алдына келтіре алмадыќ. Сонымен бірге оның
мүмкіндіктерін де ескермедік. Бізде ашыќ єлемде «өмір сүру тєжіри-
бесі» деген болмады. Сингапур Премьер-министрінің 1991 жылғы
лекциясы біз үшін ұзаќ мерзімді мемлекеттік стратегияны жасау
кезінде бағыт-бағдар берді. Өз даму жолымызды табу үшін неге
ќол жеткізсек дейміз, бізге соны айќындап алу ќажет болды.

16
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ