Бөлім 8 Ішкі программалар және оларды класқа бөлу (1 сағат)

Процедура және функцияциялар параметрі ішкі программадағы бастапқы деректердің 
берілуі үшін және осы ішкі программалар жұмысының нәтижелерін қабылдау үшін қызмет 
көрсетеді.  
Бастапқы деректер кіріс параметрлері көмегімен ішкі программаларға беріледі, ал ішкі 
программалар  жұмысының  нәтижесі  шығу  п араметрімен қайтарылады.   Параметрлер  бір 
уақытта  кіріс  және  шығыс  бола  алады.  Параметрлердің  бір  түрі  типсіз  болады.  Олар 
типтелмеген  деп  аталады  ж
әне  әртүрлі  тип  деректерін  қабылдау  және  шығару  үшін 
қолданылады.  
Стек  арнайы  жад  облысы  ар
қылы  ішкі  програм
маның  нақты  дәлелдері  беріледі. 
Стекке  берілетін  д
әлелдің  мәні  (мәннің  берілуі)  немесе  дәлелдің  мекен  жайы  (мәнге 
сілтеменің берілуі) жайғастырылады. Берілудің нақты әдісі компилятор арқылы сайланып, 
ішкі программа басы параметрде жарияланады. 
 
Ұсынылатын әдебиет 
1. 
Фаронов В.В. Турбо Паскаль 7.0. Начальный курс. Учебное пособие.-М.: Нолидж, 
2004. 
2. Культин Н.Б. Tyrbo Pascal в задачах и примерах. - СПб.: БХВ-Петербург, 2003. 
 
СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары  
1. Процедура мен функциялар қалай шақырылады 
2
. Рекурсивті алгоритмдерге мысалдар келтіріңіз. 
3. 
Функция нәтижесінің типі қандай болады. 
4. 
Дәрістің тақырыбы бойынша әртүрлі формада 5 тестілік тапсырма құрыңыз. 
 
Бөлім 9 Файлдармен жұмыс істеу (1 сағат) 
 
Дәрістің жоспары 
1.
 
Ақпаратты компьютердің сыртқы құрылғыларында көрсету  
2.
 
Файлдардың типтері 
3.
 
Енгізу–шығару қателіктерін өңдеу 
 
Файлдар – бұл (қатты диск) сыртқы есте сақтайтын құралдпғы жадтың облысы немесе 
логикалық құрылғы – мәліметтің  негізі және қабылдағышы. 
Кез келген файл бірнеше файлдармен бір уақы тта жұмыс істеуге мүмкіншілік беретін 
ат  алады.  Кез  келген  файл  бір  типтік  компоненттерден  т
ұрады;  қайта  құрылған  файлдың 
ұзындығы  оның  хабарлауында  ешқалай  реттелмейді  және  тек  қана  сыртқы  жадты 
құрылымдардың сиымдылығымен шектеледі. 
Файлдық типті немесе файлдық типтің айнымалысын бір ғана тәсілмен беруге болады: 
< 
аты> = FILE OF <тип>; 
< 
аты> = TEXT; 
< 
аты> = FILE; 
мұнда <аты > - файлдық типтің аты (дұрыс идентификатор); 
  FILE OF – 
резервтелген сөздер;   
  TEXT – 
мәтіндік файл типінің стандарттық аты; 
  FILE – 
типі типтелмеген файлдарды анықтайды; 
  <
тип>  -  файлдан  басқа  Турбо  Паскалдің  кез  келген  типі  (сонымен қатар,  файл  бір 
жолдан тұрса біріккен типтерді қолдануға болмайды). 
ТР  файл  айнымалыларыны
ң  үстіндегі  операцияларды  төрт  негізгі  топтарға 
бөлшектеуге болады: 
-
 
Орнатушы  және қорытындылаушы операциялар; 
-
 
Енгізу-шығару шындығында; 
-
 
Файл бойынша орын ауыстыру; 
-
 
Арнайы операциялар; 
Мәтіндік файл – бұл ұзындықтың өгеріс жолдарының жиынтығы. Әрбір жолға рұқсат 
тек қана дәйекті түрде болуы мүмкін. 

Мәтіндік файлды құрғанда әрбір жолдың соңында арнай белгі - EOLN (End of Line ), 
ал файлдың соңында EOF (End of File ) белгісі қойылады. 
Олардың  әрқайсыларына  тікелей  енуін  ұйымдастыруға  мүмкіншілік  беретін  (оның 
реттік нөмірі бойынша компонентке рұқсат) типтелген файлдың  кез келген компонентінің 
ұзындығы қатаң түрде тұрақты. 
Процедураның енгізу – шығару бірінші қарамағында файл нұсқағышы оның алдында 
тұрады және 0 номерімен бірінші компонентті көрсетеді. 
Әрбір  оқу  мен  жазудан  кейін  файлдың  келесі  компонентіне  нұсқағыш  жылжиды. 
Енгізу – шығару тізіміндегі айнымалы файл компонент типі сияқты, сол типті алуы керек. 
Егер тізімде бірнеше айнымалылар болса, нұсқағыш айнымалы және диск сияқты файлдың 
аралығында мәлімет алмасуды әрбір операциядан кейін ауыстырылады. 
Типтелмеген  файлдар  FILE  типінің  файл  айнымалылары  сияқты  жарияланады  және 
олар үшін компоненттердің типі көрсетілмейтін айырмашылығы болады. 
Тип болмаса бұл файлдар бір жағынан басқа файлдармен үйлесімді, ал басқа жағынан 
дискпен және жады аралығында өте жылдам мәлімет  алмасуды ұйымдастыруға мүмкіндік 
береді. 
Файлдың  жазу  ұзындығы  RESET  немесе  REWRITE    процедураларын  типтелмеген 
файлдың  (компонент  немесе  элемент)ашуында  көрсетуге  болады;  ұзындық  байт  түрінде 
беріледі. 
Операцияны орындағанда сыртқы құрылым файлдар әрекетін анықтайды, бір немесе 
басқа  қате  ахуалдардың  пайда  болуын  шақыра  алады.  Сондықтан,  осындай  әрекетпен 
байланысты сабақтас бөліктерді программалағанда, сол немесе басқа операция қате келтіре 
алған жағдайда мұндайда үлкен ұқыптылық пен алдын ала іске мән беру керек. 
Турбо Паскальдің компиляторы екі тәртіпте тындыратын кодты шығаруға мүмкіндік 
береді: енгізу – шығару дұрыстығын  және онсыз тексеру. 
Программалауда бұл тәртіп дұрыстықты тексергеннен кейін орындалады.  Бұл демек, 
енгізу  –  шығарудың  кез  келген  қателігі  программаның  орындалуын  үзеді,  ал  экран 
терезесінде қатенің  шартты  нөмірі  болатын  қысқаша  диагностикалық  хабарламасы 
көрінеді. 
Қатенің  реакциясы осындай үйреншікті формасымен берілсе, жүйеде тексеру тәртібі 
сөніп қалуы мүмкін, және программадағы қате ахуалдарын өңдеуге болады. 
Ол үшін  басында  программаның  қауіпті  бөлігіне  тексеруді  тоқтататын  {$I-} 
компилятор нұсқауын қою керек.  {$I+} басқа нұсқауы – тексеру тәртібін қосады. 
Тәртіпті бірнеше рет қосып сөндіруге, енгізу – шығару және онсыз аумақты бақылап 
отыруға болады. 
Бақылауды  ажыратқанда  программаны  орындағандағы  қатенің  пайда  болуы  оның 
дереу  аяқталуына  алып  келмейді.  Бұның  орнына  код  (шартты  номер)  пайда  болған  қате 
жүйеде жатталып қалады. IoResult стандартты функциясын пайдаланғанда, осы кодты алуға 
болады және ары қарай әрекеттерді оның мәніне байланысты құрастыруға болады. 
 
Ұсынылатын әдебиет 
1. 
Фаронов В.В. Турбо Паскаль 7.0. Начальный курс. Учебное пособие.-М.: Нолидж, 
2004. 
2. Культин Н.Б. Tyrbo Pascal в задачах и примерах. - СПб.: БХВ-Петербург, 2003. 
 
СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары  
1. 
Файлдарды ашқанда қандай процедуралар қолданылады? 
2. 
Қандай файлдар басқалармен үйлесімді? 
3. 
Қандай файлдар тікелей ену файлдары болып табылады? 
4. 
Дәрістің тақырыбы бойынша әртүрлі формада 5 тестілік тапсырма құрыңыз. 
 
Бөлім 10 Мәліметтердің динамикалық құрылымы (1 сағат)  
 
Дәрістің жоспары 
1.
 
Сілтемелер 

2.
 
Кезектер және ағымдарман жұмыс істеу  
3.
 
Тізімдердің типтері 
 
Барлық  айнымалылар  компиляция  кезеңінде  белгілі.  Дегенмен,  есептерді
ң 
көпшілігінде, программаны орындау кезінде алып тастау және оны құрастыруда айнымалы 
қажет. Мұндай мақсатта Delphi тілінде нұсқағыштарға қолдау ұйымдастырылған, осы үшін 
Pointer арнайы ипі енгізілген.   
Кез келген айнымалы компьютер жадында мекен жай алады. Айнымалыларды басқа 
айнымалылардың  мекен  жайын  сақтауын  нұсқағыш  деп  атауға  болады.    Нұсқағыштар 
кәдімгі айнымалылар сияқты тура жарияланады: 
var 
 P: Pointer; // 
айнымалы нұсқағыш 
 N: Integer; // 
бүтін санды айнымалы 
P 
айнымалысы  4  байтта  орын  алады  ж
әне  жадтың  кез  келген  бөлімш есінің  мекен 
жайын,  мәліметтердің  кез  келген  типтер  мәндерінің  байтын  көрсете  алады:  Integer, Real, 
string, record, array және т.б.. 
Нұсқағыш атынан кейін жазылған ^ символы мекен жай бойынша рұқсатты операторы 
деп аталады. Белгісіз мәннің нұсқағыштығы var секциясындағы хабарлаудан кейін болады. 
Сондықтан, айнымалы нұсқағыштарды кәдімгі айнымалылар сияқты қолданудың алдында 
аты  –  жөнін  көрсету  керек.  Нұсқағыш  инициализацияның  жоқтығы  жаңашылдардың 
арасында қателіктің  кең  таралған  түрі  болып  табылады.  Кәдімг і  инициализацияланбаған 
айнымалыларды қолданғанда  теріс  нәтижелерге  жай  ғанан  алып  келеді, 
инициализацияланбаған нұсқағыштар ды қолданғанда "Access violation" қателігіне (жадтың 
дұрыс емес мекен жайына) және қосымшаның ықтиярсыз аяқталуына алып келеді.  
Нұсқағыш инициализациясының бір әдісі типтің тиісті анымалысының мекен жайын 
өзіне иемдену болып табылады. Екінші әдісі, нұсқағыш мекен жайын иемдену және типтің 
тиісті  айнымалысының  астында  жад  бөлімшесінінің  динамикалық  ерекшелеуінде  тұрады.  
Динамикалық  айнымалының  жұмысы  нұсқағыштардың  негізгі  тағайындауы  болып 
табылады. Орналастыру динамикалық айнымалы (үйінді) Heap деп аталған жадтың арнайы 
облысында өндіріп алады. Оның өлшемі компьютердің азат жадының өлшеміне тең болады. 
Динамикалық  айнымалыны  орналастыру үшін  процедураның  стандартын  шақыру 
орындалады. 
New(var P: Pointer);  
Динамикалық айнымалымен жұмыс істеп болған соң оның  орын алған жадын босату 
керек. Процедура сол үшін арналған: 
Dispose(var P: Pointer);  
Динамикалық  айнымалының  маңызды  ерекшелігі  нұсқағышқа  сілтейтін  әрекет 
аумағының  шығаруын  тоқтатпайды.  Бұл  ерекшеліктер  жадтың  ағып  кетуі  құбылыстарын 
алып  келе  алады.  Егер  сіз қандай  да  бір  себеппен  белгіленген  динамикалық  айнымалы 
жадын босатпасаңыз, онда нұсқағыш әрекетінің аумағынан шыққанда  ол жадты жоғалтып 
аласыз, сонда оның мекен жайын да біле алмайсыз.  
Сондықтан, динамикалық айнымалылармен жұмыс істегенде әрекет бірінен кейін бірі 
тұруы керек:  
−
 
динамикалық айнымалыны жасау;  
−
 
олармен қажетті әрекеттерді орындау;  
−
 
динамикалық айнымалыны қирату.
 
 
Программаларда жиірек қолданылады:  
−
 
сызықтық тізімдер 
−
 
стектер
 
 
−
 
кезектер 
−
 
бинарлы ағаштар 
Динамикалық құрылым элементтері екі бөліктен тұрады:  
1.
 
ақпараттық 
2.
 
нұсқағыштар 
Тізім операциясы: 

−
 
тізімнің бастапқы құрастыруы (бірінші элементін жасау); 
−
 
тізім соңына элементті қосу; 
−
 
берілген кілт бойынша элементті қосу; 
−
 
тізімнің берілген орнына элементті қосу (берілген кілтпен элементтен кейін немесе 
дейін); 
−
 
берілген кілт арқылы элементті өшіру; 
−
 
кілт бойынша тізімді реттеу. 
Стек – айнымалы ұзындығы сияқты бірінен кейі н бірінгі тізім, тізімнің бір жағында 
орындалатын элементтің қосуы және сөндіруі аталған стектің шыңы. LIFO (Last In – First 
Out) 
принциптің қызмет көрсетуін жүзеге асырады. Стек үстінде негізгі операциялар - (push 
-  
ағылшын атауы тығу) жаңа элементінің қосындысы және (pop – ағылшынша атып шығу) 
стектан элементті шығару. 
Кезек. FIFO (First In - First Out) принциптің қызмет көрсетуін жүзеге асырады. Дек – 
кезектің  ерекше  түрі.  Дек  (ағылшынша. deq -  double ended queue, сонда  екі  шеттері  бар 
кезек)  -    бұл  екі  шеті  бар  тізім  элементтерінде 
қосу  да,  сөндіру  де,  қайсысы  болсын 
орындалатын кезекпен кезек тізімі.  
 
Ұсынылатын әдебит 
1. 
Фаронов В.В. Турбо Паскаль 7.0. Начальный курс. Учебное пособие.-М.: Нолидж, 
2004. 
2. Культин Н.Б. Tyrbo Pascal в задачах и примерах. - СПб.: БХВ-Петербург, 2003. 
 
СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары  
1  
Бір жаққа бағытталған тізім жасау 
2  
Тізім элементтерінің процедурасын қосу және алып тастауын жасау 
3 
Дәрістің тақырыбы бойынша әртүрлі формада 5 тестілік тапсырмасын құраңыз 
 
Бөлім 11 Графика (1 сағат)  
 
Дәрістің жоспары 
1. 
Графиктік бейнелеудің алгоритмдік негізделуі 
2. 
Стандартты ішкі программалардың қоры 
3. 
Стандартты ішкі программалардың қорын ұйымдастыру ережелері  
 
Модуль  –  бұл  (типтер,  айнымалылар,  процедура  және  функциялар)  сипаттамалар 
бөлімінің  әртүрлі  компоненттері  және  ұйымдастырушы  бөліктің  кейбір  атқарылатын 
операторлары автономды құрасытырылатын программалық бірлік.  
Модульдар қолданбалы  программалардың  кітапханаларының  өңдеуі  және  модулдік 
программалауды қуатты құралы үшін ғажайып тетіктер болады. 
Модульдардың  маңызды  ерекшелігі  ТР  компилятор  жадтық  жеке  сегментіндегі 
олардың  программалық  кодын  орналастыратындығында.  Бір  уақытта  қолданылатын 
модулдардың саны тек қана тіпті ірі программаларды құруға мүмкіншілік беретін түсінікті 
жадпен  шектеледі.  Программист 
қойылатын  жүйені  өзінің  модулі  ретінде,  стандартты 
ретіндеде қолдана  алады.    ТР  да  түрлі  типтер,  константалар,  процедуралар  және 
функцияларларды үлкен санында болатын сегіз үйреншікті модулдар болады. 
Модулдарда келесі құрылымдар болады: 
Unit<аты>; 
Interface 
<интерфейс бөлігі> 
implementation 
<орындаушы бөлігі > {реализация} 
begin 
<атандыратын бөлігі> 
end. 

Модуль  программа  сияқты  ұқсас  түрмен  құрастырады.  Бірақ  модул  атқарылатын 
бірлік  болып  табылмайды,  онда  оны
ң  компиляциясы 
нәтижесінде  кеңейтуі  бар  файл 
құралады. TPU, файл бұл атта модулдың тп нұсқасында болатын файл атынан алады. 
GRAPH  модулі.  Экранның  графикалық  тәртіп  жұмысын  басқару  үшін,  тип  түрлері, 
константалар, процедуралар және функциялардың көлемді жиыны болады. Модулға кіретін 
ішкі  программаның  көмегімен,  түрлі  графикалық  суреттерді  және  программист  құрған 
әріптер  көлемімен  немесе  стандарттық  мәтіндік  жазбаларды  экранға  шығару.  Модулдің 
ішкі  программалары  аппаратты  график  т
үрінде  құралдардың  әртүрлі  типтерін  тиіс  кү йге 
келтіруден  кейін қолдай  алады.  Кітапханада  базалық  елу  графикалық  процедуралар  және 
функциялар  (нүктелер,  сызық,  дөңгелектердің  сурет  салуы  тағы  сол  сияқты),  сол  сияқты 
кеңітетін мүмкіндіктер (көпбұрыштар, толтырылған фигуралар, шығару және т.б.) болады. 
Graph  модулінің  барлық  процедуралары  мен  функцияларын  функционалдық  топтарға 
бөлшектеуге  болады:  графикалық  тәртіптермен  басқару  және  олардың  талдауы; 
графикалық қарапайымдар және фигуралардың сурет салуы; толтырудың түстерімен және 
үлгілерімен  басқару;  бит  опеарациялары;  беттермен  басқару;  график  түріндегі  терезелер; 
мәтіннің қорытындысымен басқару. 
 
Ұсынылатын әдебиет 
1. 
Фаронов В.В. Турбо Паскаль 7.0. Начальный курс. Учебное пособие.-М.: Нолидж, 
2004. 
2. Культин Н.Б. Tyrbo Pascal в задачах и примерах. - СПб.: БХВ-Петербург, 2003. 
 
СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары  
1.
 
Модуль дегеніміз не? 
2.
 
Модульді қалай қолданады? 
3.
 
GRAPH модулің мүмкіндігі қандай? 
4.
 
ТР-да  графикамен  ж
ұмыс  істеу  үшін  қандай  стандартты  процедуралар  мен 
функциялар бар? 
 
Бөлім 12 Программаларды ұйымдастыру (1 сағат)  
 
Дәрістің жоспары 
1. 
Әртүрлі құрылымдық ұйымдасқан программалардың мысалдары.  
2.
Құрылымдық программалау.  
3.
Модульдік программалау.  
4.
Программалық тілдерді тандау.  
5.
Программалаудың сапалық көрсеткіші.  
 
Бағдарламалар  атап  өтiп  қойылды  қалай  жоғары,  модулдiк  құрылым  ретiнде  ағашқа 
ұқсас  құрылым,  бiтiп  кеткен  тармақтары  бар  қандыағаштарды  қоса  қолданылуға 
қабылдалған.  Мұндай  ағаш  түйiндерiндегi  программалық  модулдар  жайласады, 
бағытталған  (нұсқағыш  )  доғалар  модулдардың  статикалық  бағыныштылықтарын 
көрсетедi, яғни әрбiр доға одан шығатын модулдың мәтiнiнде оған кiретiн модулға сiлтеме 
болады көрсетедi. Басқаша айтқанда, әрбiр модул модулдарға қол астындағы оған айнала 
алады,  яғни  бұл  модулдар  арқылы  өрнектеледi.  Бағдарламаның  модулдiк  құрылымы  
сонымен бiрге, бұл бағдарлама жасаушы  модулдардың спецификацияларының жиынтығы 
да қосу  тиiстi  ақырында  бұл  бағдарлама  жасаушы  модулдардың  спецификацияларының 
жиынтығы да қосу тиiстi. Программалық модулдың спецификациясында болады. 
Құрылымдық программалау.  
- 
оның  кiрулерiн  (оның  кiруi  кез  келгенге)  синтаксис  бойынша  дұрыс  оған  қарап 
сөйлеу  қолданылатын  программалау  тiлiнде  құрастыруға  мүмкiндiк  беретiн  синтаксистiк 
спецификацияны,   
- 
(кiрулер  олардың  әрқайсысы  бойынша  бұл  модул  атқарылатын  функциялардың 
семантикасының сипаттамасы) модулдың функционалдық спецификациясын.   

Модулдың  функционалдық  спецификациясы  осылай  салады,  сонымен  қатар 
функционалдық спецификация. 
Модульдік программалау.  
Өспелi  және  (бiз  қай  классикалық  деп  атаймыз)  бәсеңдейтiн  өңдеулердi 
қарастырылған  әдiстерiнiң  ерекшелiгi  бағдарламаның  модулдiк  құрылымы  модулдарды 
(кодтау  )  программалаудың  басталуына  дейiн  жасалу  үшiн  талап  болып  табылады.  Бұл 
талаптар  иттi өңдеуге  су  құламасы  жолмен  толық  сәйкестiкте  болады,  бағдарламаның 
модулдiк құр ылымының  өңдеуi  және  оның  кодтауы  өйткенi  иттiң  өңдеудiң  әртүрлi 
кезеңдерiне өндiрiп алады: бiрiншiсi иттiң құрастыруын кезең бiтiредi, екiншi ме? кодтауды 
кезеңдi ашады. Бұл әдiстер дегенмен қарсылықтардың қатарлары шақырады: модулдардың 
программалауына  дейiн  бағдарламаның  құрылымын  жасауға  болады  тура  және  дәмде 
жеткiлiктi үшiн  күмәндi  көрiнедi.  Егер  бiрнеше  су  құламасы  жолды  модернизацияласа 
негiзiнен  бұл  мiндеттi  түрде  емес  iстеу.  Модулдiк  құрылымға  модулдардың  (кодтау  ) 
программалауын  процесте қалыптас атын  [7.3  ]  бағдарлама  әзiрлеуге  конструктивтiк  және 
сәулеттiк жолдар төменде ұсынылады. 
Программаның сапалық көрсеткіші. 
Бағдарламаның құрылымдары бақылау үшiн үш әдiс қолдануға болады: 
•   статикалық бақылау, 
•   жапсарлас бақылау,  
•   тiке бақылау. 
Статикалық  бақылау  бағдарламасы  модулдың  қарастырылған  жоғары  негiзгi 
мiнездемелерiнiң  мәндерiнiң  есепке  алуы  бар  модул  бөлiнген  бағдарламаларды 
құрылымның бағасында қаншалықты жақсы тұрады. 
Жапсарлас бақылау үстiнде ме архитектура және сыртқы сипаттаманың өң деушiлерi 
бұл бақылаулар жақтан. Жапсарлас бақылау астыдан ба, бұл модулдардың өңдеушiлерi бұл 
модулдардың спецификациясының бақылаулары жақтан. 
Тiке  бақылау  алдын  ала  игерiлген  тесттерi  бұл  бағдарламаның  құрылымының 
(тексеру)  ойша  айналдырулары  орындауды
ң   жанында.  Осылай  динамикалық  бақылауды 
түр  болып  табылады,  сонымен  қатар  иттiң  функционалдық  спецификация  немесе 
архитектурасының қол имитациясы. 
Бағдарламаның  құрылымының  көрcетiлген  бақылауы  иттiң  өңдеудi  шеңберiнде  су 
құламасы  жолы  өндiрiп  алатынын  байқау  керек,  яғни  классикалық  жолда.  Модулдардың 
(кодтау)  программалауын  процесте 
қолайлы  уақыт  бағдарламаның  құрылымының 
бақылауы конструктивтiк және сәулеттiк жолдарда iске асады. 
 
Ұсынылатын әдебит 
1. 
Фаронов В.В. Турбо Паскаль 7.0. Начальный курс. Учебное пособие.-М.: Нолидж, 
2004. 
2. Культин Н.Б. Tyrbo Pascal в задачах и примерах. - СПб.: БХВ-Петербург, 2003. 
 
СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары  
1.
 
Әртүрлі құрылымдық ұйымдасқан программалардың мысалдары.  
2.
 
Құрылымдық программалау.  
3.
 
Модульдік программалау.  
4.
 
Программалық тілдерді тандау.  
5.
 
Программалаудың сапалық көрсеткіші.  

жүктеу/скачать 0,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: