Ойын мектеп жасына дейінгі баланың негізгі іс-әрекеті негізгі ұғымдар
жүктеу/скачать 65,42 Kb.
|
ОЙЫН
| Қорытындылай келе, балалардың белсенді іс – әрекеті дамытудағы ойындар, жаттығулар, еркін ойындар, танымдық тапсырмалар арқылы балалардың бастамашылығын, байқампаздығын, белсенділігін, даралығын, дарындылығын, қабілетін, шығармашылығын дамыта отырып бала бойына құзырлылықтарын қалыптасуында: мейірімділік, инабаттылық, сұлулық, жақсылық, еркіндікке дағдыларын таба білу.
Баланың өмірге қадам басардағы алғашқы қимыл-әрекеті-ойын.Сондықтан да оның мәні ерекше. Қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбаев «Ойын ойнап,ән салмай, өсер бала болама?» деп айтқандай баланың өмірінде ойын ерекше орын алады. Жас баланың өмірді тануы,еңбекке қатынасы осы ойын арқылы қалыптасады. Ойын дегеніміз жаттығу,ол арқылы бала өмірге әзірленеді. Ойын арқылы оқыту-мектеп жасына дейінгі кезеңнің негізгі ерекшелігі. Баланың қызығушылығына негізделген оқыту тәсілдерінің бірі-дидактикалық ойын.Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын баласы екендігін ескере келе, дидактикалық ойындарды қолданылуы жақсы нәтиже береді.Дидактикалық ойындарды пайдалану педагогикалық теорияда кеңінен қарастырылған. Қайырбекова А.,Әбселемова А.,Алдабергенов А., т.б.ғалымдар дидактикалық Ойындардың маңызын,түрлерін қолдану жолдарын көрсеткен. Дидактикалық ойын- баланың ақыл-ойын дамытып,таным түсініктерін ажыратудағы әдістердің бірі. Дидактикалық ойын адамгершілікке тәрбиелеудің құралы болып табылады. Дидактикалық ойынмен ұйымдастырылған сабақ балаға көңілді және жеңіл болады.Сондықтан дидактикалық ойындарды таңдаған кезде нақтылы сабақтың мақсаты,мүмкіндіктері мен жағдайына ерекше назар аударған жөн. Дидактикалық ойын-айналадағы дүниені танудың тәсілі. Дидактикалық ойындар,әсіресе ерте жастағы топтарда балаларға сюжеттік-рөлдік ойындарын үйрету,өзіне белгілі рөлді ала білу,ойын ережелерін орындау, оның сюжетін ашу,мектепке дейінгі педагогиканың әдісі болып табылады. Мысалы; «Әлди,әлди ақ бөпем» дидактикалық ойынында тәрбиеші,кіші топтардың балаларына қуыршақты шешу ретін есте сақтап қалу,оларды ұқыпты жинап және бүктеуге,орындыққа киімдерді ұқыпты жинауды, қуыршаққа қамқор болуды,оны жатқызуды,бесік жырын айтуды үйретеді. Ойын ережесіне сәйкес,балалар заттардың ішінен ұйықтауға қажеттілерін таңдайды. Мұндай ойындар кіші топтарда бірнеше рет өткізіледі. «Қуыршаққтың туған күні», «Қуыршақты серуендеуге киіндіреміз», «Қуыршақты жуындыру», «Қуыршақ түскі аста»т.б. Қуыршақтармен ойындар балаларды өздігінен шығармашылық сюжеттік рөлдік ойындарға үйретудің тиімді және пайдалы тәсілі болып табылады. Дидактикалық ойындар-баланы жеке тұлға етіп жан-жақты тәрбиелеудің қажетті құралы болып табылады. Дидактикалық ойындар арқылы мектеп жасына дейінгі балалар сөздікті толықтырады,дыбыстарды дұрыс айтуды қалыптастырады,байланыстырып сөйлеуді дамытады,өз ойын дұрыс айта білуді, балалар тілін дамытады. Дидактикалық ойынның міндеті-балалардың тілін дамыту,сөздік қорларын дамыту,ауызша сөйлеуге үйрете отырып,үйренген сөздерін күнделікті өмірде еркін қолдану және адамдармен тілдік қарым-қатынаста қолдана білуге жаттықтыру. Дидактикалық ойын түрлері және оның ерекшеліктері Ойын балалардың негізгі іс-әрекеті ретінде психологиялық, анатомиялық-физиологиялық, педагогикалық маңызы зор қызметтер атқарады. Ойын баланың даму қуралы, та-ным көзі, білімдік, тәрбиелік, дамытушылық мәнге ие бола отырып, адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді. Ойынды әрбір адам ойнап өседі, ойынды көп ойнаған адамның дүниетанымы кең, жаны таза, жүрегі нәзік, нағыз сезімтал тұлға болмақ. Әрине, ойын адамның дамуына, қалыптасуына әртүрлі әсер береді. Кей бала ойында шынайы өмірді бейнелесе, кей бала ішкі сезімін білдіреді. Ойынның дамуына және баланың ойынға араласуына әсер ететін факторлар өте көп. Мысалы, үлкендердің ойынға басшылық жасауы, ойыншықтар, баланың өсетін ортасы, балалар ұжымы, баланың тәрбиесі т.б. Дегенмен де ойын тек әрекет емес, балалардың да, үлкендердің де қызығушылық ермегі, адамды рахат және қанағат сезіміне бөлейтін іс-әрекеті. Балалар тұрмақ, үлкен адамдар да әлікүнге дейін ойнайды, әрине ойынның түрлері өте көп. Балалар ойынына талдау жасайтын болсақ, оның өзгеріп отыруы балалардың жас және жеке дара ерекшеліктеріне бай-ланысты. Мысалы, сюжеттік рөлді, қимыл-қозғалыс, драматизациялық, музыкалық, дидактикалық, құрастыру, ұлттық, спорттық, дамытушы ойындардың түрлері бар. Әрқайсысының өзіндік мәні, ерекшеліктері, мазмұны, ережелері, тәртібі, білімдік, тәрбиелік, дамытушылық функциялары бар. Оның әрқайсысына жеке тоқталатын болсақ, сюжеттік рөлді ойындар ойынның алғашқы танымы десек, артық болмас.Балалар ойындарының тәрбиелік маңызын жоғары бағалай келіп, А.С.Макаренко былай деп жазды: «Бала өмірінде ойынның маңызы зор, ересек адам үшін еңбектің, жұмыстың, қызметтің қандай маңызы болса, нақ сондай маңызы бар. Бала ойында қандай болса, өскен соң жұмыста да көп жағынан сондай болады. Сондықтан келешек қайраткерді тәрбиелеуалдымен ойында басталады». Мысалы; сюжеттік — рөлді ойындар.Ойынның негізгі ерекшелігі ол балалардың қоршаған өмірді — адамдардың қимылын, іс-әрекеттерін бейнелеу болып табылады. Ойында бөлме теңіз, аспан кеңістігі де, темір жол вагоны да болуы мүмкін. Балалар жағдайға ойынның өздері ойлаған түпкі ниеті мен мазмұнына лайықты маңыз береді.Ойын іс-әрекетінің тағы бір ерекшелігі — оның әрекеттік сипаты. Балалар ойын шығарушылар, ойынды жасаушылар болып табылады. Олар ойында өздеріне мәлім өмір құбылыстары мен оқиғалары туралы білімдерін бейнелейді, оларға өзінің қатынасын білдіреді.Балалар ойынының ерекшелігі сондай-ақ бейненің, ойын әрекеті мен сөздің ұштасуымен өзара байланыстылығында. Бұл оның сыртқы белгісі емес, шын мәні. Ойында бала өзі бейнелеген қаһарманның іс-әрекетімен, сезімімен тыныстайды. Кейде бейненің баланы баурап әкететіні соншалық, ол тіпті өзін әдеттегідей шақырғанға жауап та қатпайды.Балалар үн-түнсіз ойнамайды. Тіпті бала жалғыз болғанның өзінде ойыншықтармен сөйлесіп жүреді. Ойынға қиялдағы қатысушылармен әңгімелеседі, өзі мен мамасы үшін, науқас кісі мен дәрігер үшін сөйлеседі және т.б. Сөз нақ бір ойын әрекетін сүйемелдеуші болып табылады, бейнені, оған баланың өз қатынасын толығырақ ашады.Ойын процесінде сөйлесу қарым-қатынасы үлкен рөл атқарады. Сөйлесе жүріп балалар пікірлесіп, әсер алысып, ойынның түпкі ниеті мен мазмұнын анықтайды. Ойында сөзбен уәделесу ұйымдастырушылық қызмет атқарады, балалар арасында өзара түсінісу мен достықтың, қоршаған өмірдің қайсыбір фактілері мен құбылыстарына бірдей көзқарастың пайда болуына және дамуына көмектеседі.Бейненің, ойын әрекеті мен сөздің өзара байланысы ойын қызметінің өзегі болып табылады, шындықты бейнелеудің құралы қызметін атқарады.Ойынның негізгі құрылымдық элементтері мыналар: ойынның түпкі ниеті, сюжеті немесе мазмұны; ойын әрекеттері, рөлдер; ойынның өзінен туатын және балалар жасайтын немесе ересектер ұсынатын ойын ережесі. Бұл элементтер өзара тығыз байланысты және ойынды балалардың өзінше бір іс — әрекеті ретінде көрсетеді.Ойынның түпкі ниеті — бұл балалардың нені және қалай ойнайтынының жалпы анықтамасы, мәселен: «дүкен», «аурухана», «қызы мен шешесі», «балабақша» және т.с.с. болып ойнау. Ол сөзде тұжырымдалып, ойын әрекеттерінің өзінде бейнеленеді, ойынның мазмұнында қалыптасады және ойынның өзегі болып табылады.Ойынның түпкі ниетіне қарай ойындарды азды-көпті мынадай типтік топтарға бөлуге болады:а) тұрмыстық құбылыстарды бейнелейтін ойындар («отбасы», «мектеп», «балабақша» және т.б. болып ойнау);ә) жасампаз еңбекті бейнелейтін ойындар (корабль салу, үйлер, стадиондар тұрғызу жәнет.б.);б) қоғамдық оқиғаларды, дәстүрлерді бейнелейтін ойындар (мерекелер, демонстрациялар, қонақтарды қарсы алу, саяхаттар т.т.).Ойындарды бұлай бөлу, әрине, шартты ғана, өйткені ойын өмірдің алуан түрлі құбылыстарын бейнелеуді қамтуы мүмкін.Ойынның сюжеті, мазмұны — бұл оның жанды тұлғасын құрайтын, ойын әрекеттерінің, балалардың өзара қарым-қатынастарының дамуын, көп жақтылығын және өзара байланысын анықтайтын… Ойынның мазмұны оны қызықты етеді, ойнауға деген ықылас пен ынтаны қоздырады.Ойынның құрылымдық ерекшелігі мен түйіні — бала атқаратын рөл. Ойын процесінде рөлге берілетін маңызына қарай көптеген ойындар рөлді немесе рөлді-сюжетті ойындар деп аталады. Рөл әрқашан адамға немесе жануарға, ол қиялдағы қылықтарға, іс-әрекеттерге, қарым-қатынастарға қатысты болады. Солардың бейнесіне енген бала сол өзі қалап алған нәрсеге айналады, яғни белгілі бір рөлді ойнайды. Ойын процесінде балалардың өздері (ал кейбір ойындарда — ересектер) ойнаушылардың мінез-құлқы мен өзара қарым-қатынасын анықтайтын және реттейтін ереже белгілейді. Ереже ойынға ұйымшылдық, тұрақтылық сипат береді, оның мазмұнын баянды етеді және қарым-қатынас пен өзара қарым-қатынастардың одан арғы дамуын, күрделене түсуін айқындайды. Сонымен бірге ойын ережесі жасқаншақ, ұялшақ балалардың ойынға белсендірек қатысуына көмектеседі. Ойынның осы құрылымдық элементтерінің бәрі типтік болып табылады, бірақ олардың түрлі маңызы бар және әртүрлі ойындарда түрліше арақатынаста болады. Әрине ойынның әр түріне сипаттама беруге болады, дегенмен ойынның ішінде дидактикалық ойындардың білімдік, тәрбиелік, дамытушылық мәні зор. Ойын – мектеп жасына дейінгі кезеңдегі іс – әрекеттің негізгі түрі. Ойын – баланың өз жеке басының ынтасынан туған белсенді шығармашылық сипаттағы ерекшеленетін еркін, өзіндік іс-әрекет. Ойынның мкетеп жасына дейінгі баланың іс – әрекеті ретінде өзінің ерекшеліктері болады. Балалардың ойыныда еркіндігі мен өзінің жұмыс істй алуы баланың жеке өзіндік қалауымен болуы тиіс. Себебі, бала ойынды тікелей ынталылықпен, құштарлықпен, сұраныстан бастайды. Ойын барысында бала қанағаттанғандық сезімін алу үшін ойнатылады. Ойын- әрекетінің шығармашылық сипаты – ойын ынтамен, баланың жас ерекшеліктерін ескерумен қатар рөлді, сюжетті, ойыншықтарды, сонымен қатар қосымша – заттарды таңдағандағы белсенділігімен тікелей байланысты. Ойын барысында баланың өзін қоршаған ортасы немесе айналасы жөніндегі білімі, түсінігі, тәжірибесі қалыптаса отырып, нақтыланады және тереңдейді. Ойындарда шығармашылық қабілет дамиды. Ол ойын ойнау процесінде ой құрауда, қолдан жеткіліксіз немесе қажетті ойыншықтарды іздеп, жасау барысында көрініс табады. Мектеп жасына дейінгі мекемеде ойын тәрбиелеу мен дамытудың басты құралы. Ойын іс – әрекеті , С.А.Шмаковтың пікірінше , адам жаратылысынң таң қаларлық феномені. Кез келген ойынынң белгілі бір мақсаты болады. Ол нақты әрі бала түсінетін сипатта құрылуы тиіс. Мысалы, дәрігер. Дәрігерді тыңдайды, дәрі жазып береді, ауруды емдейді және т.б. – ережелі, мақсатты ойындарда ойын амалдарының сипаты мен реті анық белгіленеді, өйткені онсыз ойын ойнау мүмкін емес. Ойынның педагогикалық теориясының негізгі ережелерінің бірі оны мектеп жасына дейінгі балалардың өмірі мен іс – әрекетін ұйымдастыру норма деп қабылдау. Н.К.Крупская педагогикада балалар бақшасының өмірі түрлі ойындармен толы болуы кере деген ойды белсенді түрде дамытып қарастырған. Мектеп жасына дейінгі балалар үшін ойынның ерекше маңызын айта келіп, Н.К.Крупская : «... ойын олар үшін – оқу, ойын олар үшін – еңбек, ойын олар үшін – тәрбиенің парасатты түрі, ойын мектепке дейінгі жастағы бала үшінт- айналадағы дүниені тану тәсілі» деп жазды. Педагогтың басты міндеті Н.К.Крупскаяның пікірінше , - балаларға ойын ұйымдастыруда көмектесу. Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын – іс әркетенің жетекші рөлі ретінде – сюжеттік – рөлдік ойындар деп бөліп қарастыруымызға болады. Сюжеттік – рөлдік ойындар мектеп жасына дейінгі баларға тән ойындардың мол қорын құрайды. Сюжеттік – рөлдік ойындардың негізгі көзі – балаларды қоршаған әлемдегі заттар, адамдар, табиғат, өздерінің сонымен қатар үлкендердің өмірі мен күнделікті іс – әрекеттері. Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойының , жеке басының өзіндік құндылықтарының дамуына әсер етуші – ойын. Яғни, ойын барысында бала қандай ойын және қалай іс – әрекет ету керектігін түсініп бастауы мүмкін, бірақ педагог баланың не істейтінін «табады», ойынға кіріседі, сол ойын барысында балармен бірге іс – әрекет жасайды. Педагог немесе ата – ана балардың ойын барысында тікелей нұсқаушысы болуы тиіс. Себебі, балалар үлкендердің араласуы арқылы іс –әрекет жасау, сонымен қатар айналадығылармен қарым – қатынасқа түсу процесін бастан кешіреді. Педагогтің міндеті – олармен бірге ойынды барлық назар рөлдік болмыста болатындай етіп құру керек. Ойында балалар арасында екі түрлі қарым – қатынас байқалады: - Ойын мазмұнымен, ережесімен анықталатын ойын қарым – қатынасы; - Ойын үстінде көрінетін нақты қарым – қатынас (ойынға келісім жасау, рөлдерді бөліп беру, келіспеушіліктен шығу, ұсынатын ережені қою.). Ойын мектеп жасына дейінгі мекемеде балаларды тәрбиелеу мен дамытудың басты құралы. Бала ойынының мектеп жасына дйінгі балалардың мектепке дейінгі мекемеде және одан тыс іс – әрекет түрлерін бір – бірінен айыратын өзіндік ерекшеліктері бар. Сонымен, мектеп жасына дейінгі балаалардың ойыны алуан түрлі, белсенді, шығармашыл, дамытушы іс – әрекет болып табылады. Бұл жағдайда ол өзіне тән барлық функцияларды атқарады және балаларды оқытуда, тәрбиелеуде және дамытуда, бала өмірінде өзінің тиісті орнын алады. Қазақстан бүгінде әлем таныған өркениетті елдер қатарына қосылуға бет бұрған жағдайда демократиялық жолмен дамушы мемлекетіміздің қалыптасуы жағдайында өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениетін, еркін ойлау қабілеті мен шығармашылығын, кәсіби біліктілігі мен білімдерін арттыру қажетті туындап отыр. Бүгінгі таңда ағымдық ақпараттық құралдар мен компбютерлік технология қуатты дамып отырған кезде қоғам талабына сай білім берудің озық технологияларын пайдалана білуі қажет. Осы орайда әлемдік білім берудің озық үлгісін қолдана отырып білім беру деңгейін көтеру, балаларға кәсіби бағдар беруді іс жүзінде қуаттандыра біліп, балабақша шеберханаларын қажетті материалдармен, құрал жабдықтармен сұраныссыз жабдықтап отыру, ең негізгісі – жеке тұлғаны жауаптырақ тәрбиелеуді талап етіп отыр. Демек, бүгінгі күні технология психологияны оқытуда мектепке дейінгі жастағы балаларға саналы тәрбие мен сапалы білім беру деңгейін көтеру мақсатында балада ойын әрекеті және оның түрлері арқылы баланың дүниетанымын қалыптастыруда, болашақ жас ұрпақты дамытуда басты құрал болып саналады. жүктеу/скачать 65,42 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|