Өлкетану бөлімі
жүктеу/скачать 0,98 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Ағыбай Қоңырбайұлы (1802-1855ж.)
- Кенеге тігілмеді торғын шаты Топалаң тиген қойдай қазақ жатыр. Басы екен шұбыртпалы ер Ағыба Құтылды бұзып-жарып сексен батыр.
- Кенесары құрдасым, Бірге туған сырласым. Арыздаспай айырылы Ақыретке қимасым. Наурызбай ер беренім
- Қайратты туған ер еді Маңдайыңнан иіскеп Қ
- Елек қойып болмайды ел аузына. Мəнжі Күржікейұлы
- «Мақалым түйдек-түйдек кел алдыма
- Жас жетіп 95-ке келгеннен соң, Ойладым келдім ғой жол аузына»
- Мазмұны
Əдебиеттер:
Есенберлин І. Көшпенділер: Тарихи трилогия.- Алматы: І.Есенберлин атындағы қор, 1998.- 584 с.: ил. Есенберлин, І. Қаһар: Роман.-Алматы: Атамұра, 2003.- 288 б.-(Атамұра кітапханасы) Есенберлин І. Көшпенділер: Тарихи трилогия.- Алматы: І.Есенберлин атындағы қор, 2002.- 760 бет Каренов Р. Таймас батыр: ["Қаһар" романының кейiпкерi туралы не бiлемiз?]// Егемен Қазақстан.-2001.- 6 сəуiр. Кəренов Р. Кене ханның серiгi Таймас батыр: Ұлытау ауданының əкiмi Б.Мұқышұлының назарына // Орт.Қазақстан.- 2001.- 23 мамыр Кəренов Р. Тұғырлы тұлға Таймас батыр Бектасұлы туралы толғаныс //Азия транзит.-Қарағанды, 2005.-N9.-12-15 б.
Ағыбай Қоңырбайұлы (1802-1855ж.) Ертеде болған екен ер Ағыбай, Ол кезде ер болмапты Ағыбайдай. Кешегі Кенесары заманында, Ерлігін көрсетіпті елге талай. Қазақтың ең соңғы ханы, отаршылдармен өмірінің соңына дейін күресіп өткен, айбынды батыр Кенесары ханның үзеңгілес досы, əрі сарбаздарының бас қолбасшысы, құрдасы Ағыбай Қоңырбайұлы. Ақжолтай Ағыбай батыр Арғын-Қаракесек ішіндегі Шұбыртпалы руының Күйелі тармағынан болады. Үлкен атасы Олжабай батыр, өз əкесі Қоңырбай да қазақ елінің азаттығы мен тəуелсіздігі үшін жан аямай күрескен халық батырлары. Ағыбай батырдың шешесі Қойсана -Арғын-Тарақты руынан шыққан, қазақтың бірнеше хас батырларының нағашысы, Абылай ханның ту ұстаушысы Байғозы батырдың ұрпағы екен. Ағыбайға екі қабат күнінде, көшіп келе жатқанда, алты қарақшы көшіне тиіп жалғыз Қойсана ұрыс қылып, қолындағы бақанмен, алтауын ұрып түсіре береді. Жау бір-бірін сүйеп, əйелдің екі қабат екенін көрген соң: "қояйық, бұл əйелдің күші емес, ішіндегі баласы - арыстанның күші ғой" -деп жүріп кетіпті.
23 Ағыбай батырдың жас кезінде əкесі Қоңырбай қайтыс болады. Сол əкесінен қалған "Қарабесті" деген атақты атын, Шұбыртпалыны сол кезде басқарып, Қасымханға арқа сүйеген, ел жегіш, немерелес туысы Наубай күш көрсетіп тартып алып Қасымханға тарту етед . Осыдан кейін Қойсана "қой, Ағыбай ерегісіп аубаймен і Н соғысар, ол - жас мерт болып кетер, баламның аманында төркініме жетейін" деп ел жатқан соң түнде жүгін артып көшкен екен. Көшіп келе жатып, бұл екі күннен кейін көп қоңсысы бар бір ақ ауылдың үстінен тап болады. Бұл ауыл Қасым ханның ауылы екен. Ауылға тоқтап анадай жерде қонған соң, құдыққа суға барса, кешегі Наубай тартып əкеткен Қарабесті ат құдық басында шалғында арқандаулы тұр екен. Қойсана ертеңіне хан ордасына барып, есігінен ізет етіп, тізе бүгеді. Қасым шаруасын сұрайды. Сонда Қойсана: "баламның жалғыз атын кеше Наубай тартып əкетіп еді, сізге тарту етіп беріп кетіпті, соны сізден сұрай келіп едім" -дейді. Қасымға Наубай атының мақтауын жеткізсе керек. "Атты ерттеп мінгенде бір кісіге жүгендетіп міндірмейді. Ол үшін мықты екі жігіт керек" десе керек. Осы сөз есінде қалған Қасым əйелдің көңілін аулап "атың ана жерде тұр, атыңды барып жүгендеп ал, ала алмасаң арқаннан қозғама, солай тұрсын" - дейді. Онысы ат əйелге əл бермейді деген ойы еді. Қасым "өзім көремін" деп үйдің ішінде есікті шалқасынан аштырып, шын-тақтап жатып қарап отырыпты. Қойсананың орамалының арты желмен желп еткенде, асау ат ышқынып үріккенде қазығын жұлып кетіпті. Сол кезд Қойсананың қолына қазық тиіп, тартып тұрып е жіберіп қалғанда ат шалқасынан түсіпті. Бірден жүгендеп, үстіне мініп алып, екі аяғын екі қолтығына салып алып, басқа- артқа қамшыны басып-басып жіберіп, шауып ала жөнеліпті. Асау ат пен əйелдің алысып, əйелдің қайраты асқанын көрген Қасым хан қайран болып: "Мына дүзқарадан туған бала тегін болмас" - деген екен. Ағыбайдың ең сүйікті қаруы тоғыз буынды, жез сақиналы жуан қайың найза. Атқа мінгенде құлан терісінен бұзау тіс етіп өрілген қайыспен қанжығасына байлап алады. Ал жай жүргенде қолына ұстайды. Бұл найзаны Ағыбайдың жақсы көретіні соншалық, ол күндіз қолынан бір түсірмейді, түнде басына жастанып жатады. Батырдың денелілігі соншалық, биіктігі кішігірім түйедей, атақты Ақылағына мінгенде, есекке мінген өзбектей, тізесі атының қолтық тұсын соғып тұрады. Ағыбайдың түсі суық, сонау шүңет көздері сөнбес оттай жанады. Қандай жүректі жан болса да, Ағыбайды алғаш көргенінде, алпамсадай ызбарлы түрінен сескенбей қалған емес. Ал, əлдеқалай түнде кездескен адам, ертегінің дəуін көргендей жүрегі жарылып кете жаздайтын. Кім болса да, кезіккен адамның есінде батыр түн ұйқысынан шошып оятар бір құбыжық секілді өмірбақи қалады. Ағыбай елдің елдігі мен еркіндігі үшін атқа жас кезінен бастап мінген. Ол алғаш рет, 1822 жылдары 18-20 жасында Кенесары сұлтанмен жекпе-жекке шығып, даңқы қазақ даласына тарай бастаған. Ағыбайдың батырлығын, ақылын, тапқырлығын, көргендігін, сапарда, жорықтарда жол болғыштығын жəне жұмыста тынымдылығын жоғары бағалап, "Ақжолтай" деп атап кеткен. Ағыбай халық көтерілісінің басынан аяғына дейін қатысқан, басында Кенесарының ағалары Есенгелді мен Саржанның жорықтарына, елшіліктеріне қатысып, ол өмірдің қатал талқысынан өтіп, пісіп мол тəжірибе жинаған болатын. Кенесары ханның əскерінің бас қолбасшысы Ағыбай батыр болса, сол Шұбыртпалы руынан Ағыбайдың жақын туысы Ханаби Серкеұлы ханның бас биі болға с
н. Одан басқа Ағыбайдың туы тары "Шұбыртпалының жеті бөрісі" - деп халық атап кеткен: Таңабай, Көлебе, Меңдібай, Дулат, Жəуке, Толыбай, Шыңбай. Олар Кенесарының мыңбасылары ретінде, он жыл орыс отаршыларымен аяусыз соғысқан, қазақтың жері мен бостандығы үшін "Ағыбайлап" жүріп, жауымен шайқасқан есіл ерлер. Алғашқы уақытта Кенесары əскері "Абылайлап" шабады екен. Бір күні орыс əскерімен қырғын соғыс болып, бірінші жауға "Абылайлап" кірген төрелер, екінші топ жаумен "Бөгенбайлап", "Қабанбайлап", "Қарқабаттап"... сабаласқан қазақ əскері ортақ шегініп оралған екен. Осы кезде жаудың ортасында жүрген Ағыбай батыр "А, Құдайлап", оған ерген əскерлері "Ағыбайлап" жауды екі бөліп қуып жеңген екен. Соғыс біткен соң Кенесары хан: "Осыдан кейін алаш əскері жауға екі ұранмен, бірінші
24 қатары "Абылайлап", екінші легі "Ағыбайлап" шабатын бол-сын" - деп бұйрық берген екен. Сонымен, Ағыбай батырдың аты, өзі көзі тірісінде қазақ əскеріне ұран болып қалған.
Атағы аңызға айнала басқан Наурызбай батыр, жас кезінен осы Ағыбай батырдың тəрбиесінде болып, сырлас болған. Наурызбай өз сырын тек Ағыбайға ғана айтып, оның ақыл-кеңесіне құлақ асқан. Кенесары хан Наурызбайды тек Ағыбай батырға сеніп, жорықтарға бірге аттандырған. Наурызбай қанша өте батырлығымен, қатігездігімен аты шықса да Ағыбайды, атымен атамай "Ағеке" деп кеткен. Сол Наурызбай бір күні: "Ағеке, Кіші жүздің Алшын елінде жігіт сынайтын қария бар
Ағыбай мен Наурызбай барса Абыз қария мамық төсекте жатыр дейді. Бұлар сəлемдескен соң, бүркеніп жатып қалады. Жағын торғынмен таңып қойыпты. Əйтпесе, иегі төмен түсіп кетіп, сөйлей алмайды екен. ұлар қонып шығады, ертеңінде түске Б дейін, одан соң, бесінге дейін қария тұрмайды. Ағыбай батыр: "Науанжан, бұл кісі сені сынамайтын болды, қайтайық" - дейді. Бірақ Наурызбай: "Жоқ, бұл кісі ажалың ертең кешке десе де сынатпай кетпеймін" - деп отырып алады. Бұл сөзді естіп жатқан қария басын көтеріп: "Жол болсын, балалар" - дейді. Сонда Ағыбай тұрып: "Қария, мына бала Қасымның кенжесі Кене ханның інісі Наурызбай деген, Сізге көрінемін деп келіп еді, балаға не айтасыз? Ал мен Ағыбай деген баламын, шаруа осы" - дейді. Сол кезде Абыз: "Я, Ағыбайым, сенің атың "ұран" болып артыңда қалады, өз ұраныңды өзің естірсің. Бағыңның табы желкеңде екен. Ал, Наурызбай, менің жасым 120-ға келіп отыр, осы жастың ішінде сенен артық ер көрмедім. Үш нəрсенің сырттаны бар: иттің, қасқырдың, жігіттің. Сен жігіттің сырттаны екенсің. Бірақ, адам баласына мейірімің жоқ екен, бағың маңдайыңда ғана екен, ғұмырың қысқа, 20-25-тен аспассың, дүниеден арманда қалма!"- дейді. Осы сөзден кейін Наурызбайдың көңілі түсіп, бұлар қайтады. Ауылға келгеннен соң, Кенесары: "Я, Ағыбай, Абыз Науанжанды қалай деді" - деп сұрайды. Сонда Ағыбай батыр: "Науанжанға жігіттің сырттаны екенсің, 120 жастың ішінде сенен артық жігіт көрмедім" - деді деп, басқасын айтпайды. Сонда Кенесары отырып, "Ағыбай, Абыз білмейді дейсің бе, бірақ айтпаған ғой, атам Абылайдың түсі есіңде ме!" - дейді. Онысы, бірде Абылай түс көріпті: астында жалын құйрық жирен аты бар келе жатса, бір жолобарыс қашады, жолбарысты соғып ішін жарғанда көкжал қасқыр қашады, қасқырдың ішін жарғанда қызыл алтай түлкі қашады, түлкінің ішін жарған екен – бақа-шаян аяғынан басына дейін қаптап кетеді. Осыдан соң "менің артым көптің бірі болып кетеді ғой" - деген екен. Осы түсті есіне алған Кенесары: "Менің, Сыздығымнан кейін солай боламыз ғой" - дейді. "Осы тақілеттес мен де бір түс көрдім - деп Кенесары сөзін жалғайды. - Түсімде, Ағыбай, сен екеуіміз арқаласайық, қайсымыздың бағымыз жеңер екен деймін. Əуелі кім арқалайды десем, "Сіз ел ағасы хансыз, Сіз арқалаңыз" дейсіз. Мен сені арқаламай алдыммен көтерем, кезек саған келгенде мені сен қаптағы тезекше иіріп арқаңа салып алдың, мен үш жүзге хан болсам да, сенің бағың артыңда қалады. Сен де батыр адамсың, алдымен сені көтеруім біздің бағымыз маңдайымызда, артымызда қалатын бақ жоқ. Өзімізбен бірге кетеді, болмса сені мен де арқама салып алмас па едім" - деген екен. Кенесарының айтқаны келіп, оны Ағыбай өз құлағымен естіп, өз көзімен көрді. Бір жорықта он мыңдай əскермен келе жатқанда, бір боз торғай əскерді айналып ұшып жүреді, сонда Кенесары хан: "Тоқтаңдар, дəулет құсы деген болушы еді, біреуімізге қонайын деп жүрген шығар" – дейді. Сонда торғай ұшып-ұшып келіп Ағыбай батырдың басына қонады. Наурызбай, саған қонбай ма, Ағыбайға келіп қонды ғой" деп батасын беріпті. Ақжолтай Ағыбай батыр өлерінің алдында, кешке таман туысы Жұман молламен төбенің басында отырса, бір кішкентай бозторғай шырылдап ұшып келіп батырдың басына қоныпты, торғайдың төбесінде шошайған екі тал айдары бар екен дейді. Осы кезде, Ағыбай батыр, Кенесарының сөзін есіне алып, "енді міне, бозторғай тағы
басыма
қонып отыр, орда бұзатын уақытым өтті, бəлкім дүниеден қош айтысатын уақыт таяп қалған шығар, мына жерде бесін намазын оқымай, үйге барып оқиын, Аманжолға жəне 25 басқа да туған туыстарға хабар беріңдер" деген екен. Айтқандай Ағыбай батыр көп ұзамай қайтыс болыпты. Ағыбай батырдың үш баласы болады: Аманжол, Аманбай жəне Сопы. Аманжол əкесіне тартып батыр болады. Аманбай дəулетті бай болады. Əкемнің бар арманы Меккеге қажылыққа бару еді, бірақ патша өкіметі рұқсат етпей бара алмады. Мен сол кісінің арманын орындап, Меккеге барам, мал-дүниелерді əке арманын орындау жолына шашылып деп жиналып, кетерінде "мен Меккеден қайтпаймын" деп елімен қош айтысып кетіпті. Ағыбай батырдың ұрпақтары, Қызыл империяның қолшоқпарларынан көп қиыншылықтар көріп, қуғыншылыққа ұшырап, репрессия жəне конфискациядан кейін еліміздің əр түкпірін шарлап кеткен, Ағыбай батырдың тұлғасы тарихи аңыз-жырларда, жазба деректерде оның ақылдылық, шешендік, көрегендік, жолы болғыштық қасиеттері толығымен, жан-жақты сомдалады. Халық арасында "Ақжолтай" атанып, жолы болғыштығымен Кенесары хан "Ақ жолым" атап кеткен деседі. Халқымыздың тарихында алтын əріппен жазылуға тиіс батырдың биік тұлғасы, халық ақын-жыршыларынан бастап, қазақ классиктері мен қаламгерлерді де əрқашан үлке
. өз егемендігін сақтап, Росс
Т Ш а , қанды- қырғ
н ілтипатпен назар аударып отырған. 1914 жылы Қазан қаласында Есім төре иждихатымен Əлихан Бөкейханов Ағыбай туралы "Қызыл Қайнар Тектұрмас" атты кітап шығарды. С.Сейфуллин "Ақжолтай батыр" атты роман жазған болатын. Бірақ, бұл шы-ғарма бізге жетпей, қуғын-сүргін жылдары асыл ағамызбен бірге келмеске кетті. Ағыбай батыр бейнесі М.Əуезов, М.Көпеев, Д.Əлімбаев, И.Байзақов, Ə.Қоныратбаев, Қ.Жұмали-ев, С.Мұқанов, Е.Ысмайылов, Қ.Бекхожин, І.Есенберлин, Ж.Алтайбаев, Ж.Қашқынов, М.Əбсеметтің шығармаларында əр қырынан танылып отырды. Батырдың тарихи тұлғасын белгілі ғалым-тарихшы Е Бекмаханов өзінің əйгілі еңбегінде жазған еді. Шəміл Əбілтаев күй шығарған. Жүсіп Алтайбаев «Ер Ағыбай" атты повесть жазған. Бірақ, жазушы батыр туралы жаңа туындысын шығара алмай көз жұмды. Тоқырау жылдарындағы сыңаржақ түсініктен Ағыбай батырдың аты О.Сəрсенбаевтың "Тамыр" деген повесінде Алыбай деп берілген еді. Соңғы жылдары батырды зерттегендер — Марат Əбсемет пен осы өңірден шыққан еліміздің тұңғыш сенаторы, ел басымыздың көмекшісі, 1975 жылдан бастап Санкт-Петербург, Омбы, Мəскеу жəне еліміздегі барлық архивтерді көтеріп зерттеген ғалым Қабылсаят Əбішев. 1731 жылғы Келісім бойынша Қазақ хандығы өз еркімен Россияға одақтас мемлекет ретінде кірген болатын, сол келісімде Қазақ хандығы ия оның ішкі саясатына ықпал жасамауға жəне Хандық билік сақталып қалу керек еді. Кенесары осы жағдайларды жазып Ресей патшасына бірнеше рет хат жолдаған болатын, бірақ Патшадан жауап болған жоқ. Көтерісшілер Бұғылы мен Тағылы өңірінен бой көрсетті. 1826жылғы 14шілдеде жөнелтілген тағы бір хабарламада көтеріліске шығушылардың саны 1000-ға жетіп қалғаны айтылған. 1826 жылғы тамыз айында Ағыбай батыр Қарқара-лы бекінісіне шабуыл жасады. Батырдың көтерілісті дұрыс ұйымдастыра білуі үлкен нəтиже беріп, отарлаушылар тарапынан барымталанған мал қайтарылып, тұтқында жатқан адамдар азаттық алады. 1827 жылы майор Мыңғариев пе сұлтан ұрсын ыңғысовтың б сқаруымен құрамында 200 əскері бар қарулы қол Ағыбай батыр аулына баса-көктеп кіріп ын соғыс ашады. Сойыл, найза, шоқпармен ғана қаруланған Ағыбай бастаған топ мылтықты жаулардан өз ауылын қорғауда табандылық таныта білді, бірақ осы шайқаста ол 58 адамнан айырылады. 1832 жылғы 1 наурызда Саржан, Есенкелді Қасымовтар Ағыбай батырдың əскерімен бірігіп, жиыны 400-дей адам Ресей империясының тірегі атанған Қарқаралыға тағы да шабуыл жасайды. Шабуылда жеңіске жеткен олар 1600 жылқыны отаршылардан құтқарып алды. Осындай азды- көпті жеңістерге қол жеткізе жүріп, əділет үшін көтеріліске шығушылардың саны күн санап, көбейе берді. Саржан Қасымұлы өзіне ташкенттік құсбегілерден одақтастар іздей бастады. Осындай мақсатпен Саржан ағасы Есенкелді жəне Ағыбай батырмен бірігіп, Ташкентке жол тартады. Бірақ, өзбек үкіметінің басындағылар бұлардың қазақ халқын азат ету мақсатындағы ойларын біліп қойып, өздерін қуғындайды. Ақыр 26 -хан атасынан қалған күміс
талығына шабуыл жасайды. Ол кезде Ақмола қалас Қ
мен қашып құтылады. 1839
болып сайланды. Бұл кез генерал-губернатор Перов- ский
а о б
əрекеттенді. Сол жылдың тамы б тастыру жөнінде əскери кеңестің шешімін шығарады. Бірінші жасақты Ағыб р мен Ержан батыр сарбаздары Тобыл өзені інісіне лап қойды. Бірнеше шабуылдың нəтижесінде бекіністі басып алады аяғында ондағылар Саржан мен Есенкелдіні қолға түсіріп, өлтіреді. Тек, Ағыбай батыр ғана аз ғана сенімді серіктерімен жанталаса соғысып, аман құтылады. Қасым төре Түркістандағы Қожа Ахмет Яссауи мешітіне барған сəтінде ташкенттік Бегдербектің қолынан қаза табады. Соңыра Кенесарының ағалары мен əкесінің кегін қайтарып, өш алу мақсатында Ағыбай батыр қол жинап Шу өзенінің бойындағы Бесқұлан деген жерде өзбек əскерін тас-талқан етеді. Ал, 1837 жылдың жазында "халқым" деп қан жұтып, "елім" деп еңіреп жүрген Кенесарыны Айыртау бөктерінде жиналған арғын, қыпшақ, найман, керей, уақ жəне қоңырат руының өкілдері ақ киізге отырғызып, Орта Жүздің ханы етіп сайлады, ал Ағыбай батырды бас сардар етіп тағайындайды. Халық арасында кең тараған аңыз, тарихи деректер бойынша Ағыбай Еділ жағынан келген қалмақпен соғысқан қазақтың соңғы батыры. Кенесары Көкшетау шайқасында жеңіске жеткені жəне шынайы ержүректік көрсеткені үшін Ақжолтай Ағыбай батырға, Абылай телінген қанжарды тарту етеді. Хан Кененің қоластынд жүріп Ағыбай 1838 жылы 7 тамызда Ресей империясының Ақмоладағы тірек-ор ын полковник оңырқұлжа ұдаймендин басқаратын. Сібір казактарының ауыр зеңбірекпен қаруланған түренімен мықтап қоршалған болатын. Бұл қанды қырғын айқаста да Ағыбай батыр сарбаздары күш бағымдылығын көрсетіп, қаланы басып алады. Қоңырқұлжа қалған солдаттары жылғы 5 желтоқсанда Ақтау бекінісінен Ташкентке хорунжий Рытов жасағы бастап бара жатқан керуенді Ағыбай мен Наурызбай батыр сарбаздары Қойлыбай Болат маңында тас-талқан етті. 1841 жылы Ұлытау тауының баурайында үш жүз тайпаларының бас қосуында Кенесары қазақ халқының ханы дің даңқы дəуірлеп тұрған уақыт болатын. Содан кейінгі екі жылда Ағыбай батыр бастаған Кенесары ханның қоластындағы қазақ сарбаздары өзбек езгісіндегі бауырластарын азат ету жолында қоқандықтармен күресті. 1843 жылдың б сында генерал-губернат р Горчаков Кенесарының əйбішесін тұтқынға түсіріп, көтерісшілер əлеміне "өзгеріс" жасауға з айында полковник Бизанов пен А.Жантөрин Б.Айшуақов сынды сұлтандардың басқаруымен 500 адамнан құралған қарулы қол Кенесары ханның сарбаздарымен соғысуға бет алды. Олар Ырғыз өзенінің бойында Ағыбай мен Наурызбай бастаған көтерісшілер жасақтарымен кездесіп, тағы бір қантөгіс болады. Осы шайқаста Наурызбай батыр қатты жараланады. Біраз сарбаздарынан айырылғанына қарамастан Ағыбай батыр "Абылайлап" ұрандап жүріп, асқыншылардың құрсаулы тобын тас- талқан етті. Кенесары хан жоғары билер жəне əскери кеңес ашып, өз сарбаздарын төрт жасаққа топ ай батыр, екіншісін Наурызбай батыр, үшіншісін Ержан батыр басқарады да, төртіншісі қосалқы жасақ резерв ретінде Кенесары ханды қорғайтын болады. Осы тұста Наурызбай батыр өзінің тап-қырлығын танытып полковник Лебедев отрядын сұлтан Байқадамовтың аулына қарай бұрып жіберді. Кенесары ханның алдын-ала жасаған жоспарына сай 1844 жылдың 20 маусымнан 21 маусымына қараған түнде Ағыбай баты нің жоғарғы сағасымен Ұлқояқ өзенінің бойында Ахмет Жантөриннің отрядын қоршап алып, толық жойып жібереді. Ұрыс барысында көрнекті 44 сұлтан қаза табады. Бұл полковник Дуниковский басқаратын ауыр зеңбіректі түренге жасалған шабуылдың бастамасы еді. Тамыз айының орта шенінде Ағыбай батыр мен Наурызбай батыр бастаған қол Екатеринин бек . Бұл - Кенесары ханның ең үлкен жеңістерінің бірі еді. 1844-1846 жылдар аралығында Кенесары ханның сарбаздары Ресей империясының əскерлеріне дүркін- дүркін шабуыл жасап, бірде сəтсіздікке ұшырап, енді бірде ойсырата жеңумен болды.
27 ында өтеді. Осыдан бұры а алып, əскерді құрап, майдан ашып р, й, Қырғыздар Кене ха ргенде "Ей, маңқа қырғыздар, бəрібір мен сенд а
деп егіліп қайғырыпты. Түркістан қаласының бай
ссауи аян берген екен дейді. "Ағыбай, саған аруақтар мен мұсы
Осы жылдары ауыр зеңбірек, оқты мылтықпен қаруланған патша əскерлеріне қарсы - білектің күшімен, найзаның ұшымен қазақ жерін қорғаған батырларымыздың даңқы шықты, сол батырлардың даңқы халқымыздың еңсесін көтерді де. Ағыбай батыр көтерілістің ақыр-аяғына дейін Кенесарыға адал болды. Ақтық айқас 1847 жылдың көктемінде Қырғыз Алатауының Кекілік тау н Ағыбай батыр Кенесары ханға: "Осы қырғыздармен соғысқанымыз жетер, біздің əскер дала соғысына үйренген, таудағы жердің жайын білмейміз жəне сарбаздар шаршады" дегенде, Кенесары оған "Е, Ағыбай сен қартайған екенсің" деп, айтқанына көнбей, бас қолбасшылықтан алып, орнына Бұғыбай батырды сайлайды. Ағыбай көп қайрат көрсеткенімен жай батыр есебінде соғысады. Ертең шешуші ұрыс болады деген түнде Дулат руының батыры Сыпатай мен Рүстем төре 12 мың жігітті ертіп Кенесарыны тастап кетіп қалған. Өзіне шын берілген мыңдай ғана жігітімен жау қоршауында қалғанын Кенесары таңертең бірақ біледі. Мəшһүр Жүсіп Көпейұлының жазғанындай, Бұғыбай батырға сенген Кенесары осылай қырғыз-орыс қолына түскен соң, Ағыбай қолғ , жеті қабат Алатауды айналған жауды жарып өтеді. Неміс ғалымы Радлов жинаған Кенесары туралы жырда былай делінген:
нды бірнеше найзамен түйреп көте ерден биік тұрмын" деп өліп кеткен екен. Ал Ағыбай батыр Арқаға қайтып бар жатып: Кенесары құрдасым, Бірге туған сырласым. Арыздаспай айырылы Ақыретке қимасым. Наурызбай ер беренім Қайратты туған ер еді Маңдайыңнан иіскеп Қ маңайында орыс əскерімен соғысып жатқанда, Ағы батырға Қожа Ахмет Я лман халқы риза, кəпірлермен аз соғысқан жоқсың, енді соғысуды қой, сен пайғамбар жасына келдің, енді құдай жолына түс" депті. Осы аяннан кейін Ағыбай батыр Садық төреден жəне басқа да соғысып жатқан батырлардан рұқсат сұрап, елге қайтқан екен. Кейін атақты қазақ батырларының бірі Жарылғап батырдың ұрпағы, қарт Бөгенбай батырдың жиені Байсейіт болыстың қамқорлығымен Тоқырауын өзенінің бойында қоныстанып, егіншілікпен айналысады. Ол жер "Ағыбай тоғаны" аталып қалған. Аға сұлтан Құнанбай мырза Жанғұтты Шорманның Мұсасы Кəрсон руының игі-жақсыларының жерімізден Ағыбай батырға жер бөліп береміз деген шешімдерін құптап, Батыс Сібір генерал-губернаторы Гасфордтқа хат жолдайды. Осыдан кейін оны Гасфордт қабылдайды, біраз уақыттан кейін-ақ патшаның Ағыбай батырға кешірім жасаған хатын алғаннан кейін, генерал-губернатор Ағыбай батырдың жаңа қонысын картаға түсіріп, мөрін басып береді. Ақ патша Орта Азия мен Кавказ халықтарының арасынан отар-шыларға қарсы күрескен "империя жауларының" арасынан Ағыбай батыр мен Кавказдағы Шəмілге ғана кешірім жасаған. Ал Шəміл болса 63 жасында Меккеге қажылыққа барғанда қайтыс болған. Сол уақытта генерал-губернатор өзінің суретшілеріне Ағыбай батырдың суретін салғызып, Ресейдің Петербор қаласындағы əлемге əйгілі Эрмитаж көрме-музейіне жіберген екен. Елімізге əйгілі қойшы, екі дүркін еңбек ері атағын алған Ж.Қуанышбаев сол кездегі Ленинград қаласына Қазақстаннан барған халық қалауларының делегация мүшелерімен Эрмитажды аралап жүргенде Ағыбай батырдың суретін көріп, музей бас-шыларынан рұқсат алып, сол жердегі
28 Əдебиеттер: Ағыбай батыр туралы аңыздар ырдың туғанына - 200 жыл// Азия Транзит.- Қарағанды, 2002.- N8.-40 б.
ына - 200 жыл // Азия Транзит.- Қарағанды, 2002.- N8.-6 б. тасқан О.Жүнісұлы// Орт.Қ
ау н .-9 б. емен Қазақстан.- 2002.- 30 тамыз.-3 б. ғанды, 2002.- 18 қыркүйек.-11 б. ақстан.- 2002.- 22 маусым ат / сұхбаттасқан О.Жүнісұлы// Орт.Қазақстан.-2004.- 27 қараш н.- 2002.- 4 қыркүйек.-8-9, 16 б. ты республикалық ғылыми-практикалық конф
ңіміз бабаларын ұлықтайды: Ағыбай батырдың туғанына - 200 жыл
рқа.- Жезқазған, 2003.- 28 қараша н . суретшілерге салғызып алған екен. 1855 жылы Ағыбай батыр 83-ке қараған жасында қайтыс болып, Тайатқан Шұнақта арулап жерленеді.
: Ағыбай бат Адамияұлы З. Ағыбайдың аяны: Ағыбай батырдың туғанына - 200 жыл // Азия Транзит.-Қарағанды, 2002.- N8.-5 б. Ақжолтай Ағыбай батыр / құраст. А. Ісімақова С.Сəкенов.- Алматы: Ғалым, 2002.- 632 бет.: сур. Ақжолтай А. Баба тойы Қарағандыдан басталды // Орт. Қазақстан.- 2002.- 7 қыркүйек.-7 б. Алмас қылыш: Батырлар жыры / Құраст ; Дəуітұлы.- Алматы: Жалын, 1993.- 224 бет. Алтайбай Ж. Қырғыз Алатауындағы соғыстың соңғы сəттері: Ағыбай батырдың туған Аманжолов С. Ер Ағыбай қай батырдан кем еді?:"Ағыбай батыр" қоғамдық қорының төрағасы С.Аманжоловпен сұхбат / Сұхбат азақстан.-2005.- 14 шілде.-16 б. Асқаров Е. Боз ыз ат: поэма: Шұбыртпалы Ағыбай батырда қалған сөз// Жұлдыз.- 2002.- N2.-67-72 б. Əбішев Қ. Тарихи сабақтастық: Кененің жауға шапқан бас батыры // Орт. Қазақстан.- 2002.- 4 қыркүйек Əлиханның үш сұрағы: Кененің жауға шапқан бас батыры// Орт.Қазақстан.- 2002.- 4 қыркүйек.-8 б. Əлтай А. Азаттық Каһарманы: Ақжолтай Ағыбай батырдың туғанына 200 жыл толуына орай // Ег Əмір-бек К. Тау мен таудың басы бөлек болсада етегі бір: Ақжолтай Ағыбай батырдың туғанына 200 жыл // Орталық Қазақстан.- Қара Əрінұлы А. Аңыз бен ақиқат: Ағыбай батырдың туғанына - 200 жыл // Орт. Қаз
Бекмағамбетов К. Ер есімі мəңгілік: Ағыбай батырдың туғанына - 200 жыл // Орт. Қазақстан.- 2002.- 12 маусым Бижанов Ж. Күрең күз, ақ шағала жəне балықшы жігіттер: Ағыбай батыр ЖШС төрағасы Ж.Бижановпен сұхб а.-4 б. Доскейдің əңгімелері: Ақжолтай Ағыбай батырдың туғанына - 200 жыл// Орт.Қазақста Ер есімі ел есінде: Ақжолтай Ағыбай батырдың 200 жылдық торқалы тойына арналған "Арқаның ардақты тұлғалары" ат еренция материалдарының жинағы / Жалпы бас ред.Ж.С.Ақылбаев.- Қарағанды: ҚарМУ, 2002.- 270 бет. Ерлік толы даламыз, біздің батыр бабамыз.- Балқаш, 2002.- 99 бет. Жамбылов Т. Ерте // Орт.Қазақстан.- 2002.- 12 маусым Жандəулетова М.Р. Білмеген Ағыбайды ел болмаған // Жаңаарқа.- Атасу, 2002.- 26 қазан
Жетібаева Б. Қала төлқұжатындағы есімдер: Ақжолтай Ағыбай батыр // Сарыа
Жұмаділди А Жаңаарқа: Дерекнама .-Алматы: Кенже-Пресс-Медиа, 2003.- 521 бет. 29 қыркүйек.- 5 б. ст. "Иман" қоры.- Алматы: Өлке, 2003.- 120 б.: сур. - 200
жыл б.
атыр: Кененің жауға шапқан бас батыры // Орт.Қ
2001.-N11.-19, 20 б. қстан.- 2002.- 15 мамыр тарихы.- 2004.- N1.-69-72 б. ы // Орт.Қазақстан.- 2002.- 4 қырк
ыл // Мысты өңір.- Жезқазған, 2003.- 28 наур
ай батырды шын мəнінде ардақ тұтып жүрміз бе? Келер жылы батыр бабам
е аталып өтті
тай Ағыбай батыр.- Қарағанды: Қарағанды экономикалық ун- ті, 20
Азия Транзит.- Қарағанды, 2004.- N9-11.-20-25 б. анды, 2002.- N8.-3 б.
Жүнісұлы О. Айдын төсін арда емгендер: Ауыл -2003-2005// Орт.Қазақстан.- 2005.- 3 Жүнісұлы О. Батыр мазары қалпына келтірілуде: мəдени мұра// Орт.Қазақстан.- 2005.- 5 қараша.-16 б. Жүнісұлы О. Балқаштың балығы - байлық // Орт.Қазақстан.- 2002.- 1 қаңтар Иман нұры / Құра Исмакова Б.С. Алашта асып туған ер Ағыбай: Ағыбай батырдың туғанына / Б.С.Исмакова, З.С.Исмакова// Азия Транзит.- Қарағанды, 2002.- N8.-8 Кəренов Р. Ақтаудың құлауы: Ақжолтай Ағыбай батырдың туғанына - 200 жыл // Орт. Қазақстан.- 2002.- 4 қыркүйек.-10 б. Көккөзов М. Батыр баба // Абай-Ақиқат.- Абай, 2002.- 13 шілде Көпейұлы М. Ақжолтай Ағыбай б азақстан.-2002.- 4 қыркүйек.-7 б. Қашқынбеков Ө. Ақжолтай Ағыбай батыр: Толғау // Орт. Қазақстан.- 2002.-18 қыркүйек.-7 б. Қашқынов Ж. Хан Кене, Ер Ағыбай, батыр Науан: Дастан// Орт.Қазақстан.- 2001.- 1қыркүйек Қашқынов Ж. Хан Кене, ер Ағыбай, батыр Науан: Өлеңдер// Азия Транзит.- Қарағанды, Қашқынов Ж. Абылайдың жауға шапқан қос батыры // Азия Транзит.- Қарағанды, 2001.- N11.-21-24 б. Қашқынов Ж. Ағыбай - бөлтірік тоғаны: Шұбартпалы Ағыбай батырдың туғанына - 200 жыл // Орт.Қаза Қирабаев С. Ұлт тəуелсіздігі жəне əдебиет: Зерттеулер мен мақалалар - Алматы: Ғылым, 2001.- 448 бет. Қуандықұлы Е. Мəшһүр-Жүсіп Көпейұлының Кенесары туралы жазбалары: Тарихи тұлғалар// Қазақ Мəуленов С. Ағыбай күмбезі // Азия Транзит.- Қарағанды, 2002.- N8.-2 б. Мұхамеджанов К. Еліміз ерлерін ардақтайд үйек.-1,5 б. Несіпбай А. Ағыбай батыр тойы: Қарағанды облысы, Шет ауданы // Егемен Қазақстан.- Алма Оразов С. Аманат: Жыр дəптерінен// Орт. Қазақстан.- 2002.-9 ақпан Оразымбет М. Ағыбай жері аталған: Ау ыз.-5 б. Сəулебектегі А. Жазылбек атамыз суретін тапқан немесе Кенесары "көсем" деп атаған Ағыб ыздың туғанына 200 жыл толмақ// Жас Алаш.- 2001.- 25 қыркүйек.-5 б. Сембай М. Тəуелсіздікті ту еткен: Ақжолтай Ағыбай батырдың 200 жылдық мерейтойы Балқаш, Ақтоғай жəне Шет өңірлерінде республикалық деңгейд / М.Сембай, Т.Майбас, О.Жүнісұлы, Б.Тойшыбек// Орт.Қазақстан.- 2002.- 11 қыркүйек.-1, 12, 13,16 б. Сүйіндіков З. Ағыбай батыр: Əн // Орт.Қазақстан.-2002.- 22 маусым Шөженов Ж. Ақжол 02.- 234 бет. Шөженов Ж. Ақжолтай Ағыбай батырдың шешендігі мен жүргізген биліктері: Қазақ батырлары// Шөжентегі Ж. Ақжолтай Ағыбай батыр // Азия Транзит.- Қарағанды, 2001.- N5.- 10-18 б. Орт.Қазақстан.- 2001.- 23 маусым Шөжентегі Ж. Ақжолтай Ағыбай батыр - халық батыры: Ағыбай батырдың туғанына - 200 жыл // Азия Транзит.- Қарағ Ысмайылов Е. Ағыбай: Кененің жауға шапқан бас батыры // Орт.Қазақстан.- 2002.- 4 қыркүйек.-8-9 б. 30 (1815 – 1911ж.) Мəнжі
жері мақтан тұтқан аруақты батырлардың бір де қалған атақты адамдардың қатарына жатады. Тентек тəрізді ағын сулар асығады. Қариялар аузы
Осы шүйгін Күржікейұлының орналасқан. Бұл мекеннің Мəнжі батырдың есімімен аталғ
Ел шетіне жау тисе, қолына найзасын алып, тойта
ғылды тамырымен қиналмай суырып алады екен. Сона
қ ан батыр. кімге бермеген, құдайдан өзгеге бас и
талай ерлік көрсеткен. Бір қатты ұрыста Тиес батыр жаяу қалып, жауы
Осылайша екі дос қалың жаудың бетін қайта
ңгісін аш бүйіріне қадады. Бірақ Мəнжі сияқты жүрек жұтқ
Елек қойып болмайды ел аузына. Мəнжі Күржікейұлы Күржікейұлы - Сарыарқа і, есімі ел есін Сарыарқаның ең ірі өзені Нұра екенін білеміз. Батысқа қарай ұмсына ұмтылған, оған қосылуға Байбура, Ащысу, Шерубайнұра, Соқыр, Көкпекті, ндағы сілем-сілем əңгімелерге құлақ түрсек, Қареке руының Байбура бұтағы жазда Байбура, Нұра, Соқыр, Тентек өзендерінің белгілі. ді алқапта, ұлт тарихында өзіндік орны бар тұлға - Мəнжі мəңгілік мекені бар. Қазіргі Қаражар ауылынан екі шақырымдай жерде "Манжин" фермасы бойын жағалағаны аны ешқандай күмəндік туғызбайды. Мəнжінің шыққан тегі - Орта жүздің Арғын-Қуандық тайпасына жататын Қареке руы. Ол 1815-1911 жылдары өмір сүрген. Батыр жас шағынан ат құлағында ойнаған ержүрек болса керек. Өзі əрі мерген екен. рыс беруді өзіне міндет санаған. Бір деректі əңгімелерде Мəнжінің ержүректігіне сай күші де болғандығы айтылады. Ол ат үстінен сəл еңкейіп, қалың өскен жыңғылды жас баланың білегіндей саусақтарымен уыстай тартқанда, жың н кейін екі олымен кір сыққандай бұрағанда тобылғы, не жыңғылдың сөлі тамшылап, суы сорғалап аға жөнеледі екен. Есімі қасиетті тарих бетіне өзіндік айшық-бедерімен түскен Мəнжі батыр бала кезінен-ақ қатарынан озық тұрды. Ол қиянатқа көнбейтін, əділетсіздікке төзбейтін мінез бағдарын он- он алты жасынан байқатқ Мəнжі Күржікейұлы - өз заманының көзі ашық азаматтарының бірі болған. Ол аузымен құс тістеген, алдына қара түсірмеген, атқанын құлатқан, қосқанын оздырған, істің ағын ақ деген, қарасын қара деген, ар-намысын еш меген кісі екен. Мəнжі батыр Қарпық-Қаратоқа руынан шыққан Тиес батырмен дос болған. Екеуі Кенесарының қолына кіріп ұлы жорықтарға қатысқан. Мəнжі мен Тиес қазақ жерін жат жұртқа бермеу ұшін мен жалғыз шайқасады. Сол кезде Мəнжі батыр атпен шауып келіп, Тиеске «Аға баласы» едің деп өзінің астындағы атын мінгізеді. Жан-жақтан қаптаған қалың жаудан тайсалмай, астындағы атын түсіп беріп, досы үшін өлімге бас тігу – жүрегінің түгі бар хас батырларға ған тəн ерлік екені даусыз. Мəнжі батыр: «Ел намысын қорғайтын батырсың, елге аман бар. Ал мен дос алдындағы парызымды орындап өлсем, арманым жоқ. Елге менің де сəлемімді жеткіз»- деп өзі жаумен жаяу шабысуға кіріседі. рып, өз тобына қосылады. Мəнжі Күржікейұлы Кенесары бастаған азаттық күрестің алдыңғы шебінде болды. Ержүрек батыр «соқтықпалы, соқпасыз» қиын заманда ғұмыр кешті. Орта жүздің көп руларына отаршыл Ресей көк сү ан аруақты бабалар басын бəйгіге тігіп, туған жердің ұлтарақтай пұшпағы үшін ата жаумен қаймықпай қидаласып өтті. Мəнжі тек батыр ғана емес, ойда жоқ жерден сөз тауып айтатын өткір тілді щещен адам болыпты. Бұл жағынан ол əкесі Күржікейдің туған ағасы Шағырай шешенге ұқсаған болса керек. Мəнжі батыр 96 жасқа келіп дүниеден қайтқан. Өлер алдында: «Мақалым түйдек-түйдек кел алдыма, 31 деген нақыл сөздері қалыпт Бірде Мəнжі батыр:
Дəуірдің қарама-қайшы сары Қасымов басқарған ұлт-азаттық көтер батыр есімінің де кешегі кен сылтау еді. Кенесарымен бірге оның да аты тарихтан сызы- лып, Қасымулының ұлт-азаттық қозға дала
қолб
ыз, əңгімелер бар. Кейбір баты ексейiт С. Үш ғасырдың жұлдызды сəттерi// Орт.Қазақстан.- 2001.-21 шiлде Бексейiт С. Мəнжi батыр: ан // Орт.Қазақстан.- 2003.- 23 қыркүйек.-6 б. - 13 ақпан . Ел аузында жыр болған Мəнжi батыр: Алтын сандық// Азия Транзит.- Қара əренов Р. "Батыр баба есiмi - ұрпақтар үшiн мақтаныш": Мəнжi батырдың туған ыр: Тарихи дастан// Азия Транзит.- Қарағанды, 2004.- N9.-4 Жас жетіп 95-ке келгеннен соң, Ойладым келдім ғой жол аузына»- ы.
«Күн артынан күн туар, Ж Артынан қашан ұл туар? лықтары мол оқиғалары, əсіресе, Кене ілісіне белсене қатысуы, Мəнжі репрессияға ілінуіне үл құлыпқа салынды. Қазақтың сайын даласын дүбірге бөлеп, дүр сілкіндірген, бар атпал азаматтарын атқа мінгізген Кенесарының елдің тəуелсіздігі, жердің азаттығы үшін арпалысқан ұлт-азаттық қозғалысы көп жылдар бойы тасада қалды. Коммунистік үлкен саясатпен үндес болғандықтан, ол қозғалыс кешеге дейін ұлтшыл, феодалдық, хандық дəуірді аңсаған көтеріліс болып бағаланып келді. Бүгінгі күндерге дейін аумалы-төкпелі заман қойнауындағы қым-қиғаш тарихи окиғалар сорабын бағамдағанда, маңдайының соры қалың қазақтың тағдырындағы ойлы-қырлы белес - ол қазақтың соңғы ханы Кенесары лысқа қолбасшылық жасаған тұстары арқылы бағаланып келгені мəлім. Бір жағын алпауыт Ресей патшалығы омырып, екінші бүйірін ұлы Қытай кеміріп жатса да, жалпақ қазақ елін қанжығаға байлатпай, бірде егеулі найза ұшымен, бірде уəлі тілдің уытымен қорғап, жер қайысқан жау қолдарынан құтылып кетіп отырған, Абылай хан парасатын берік ұстанғысы келген, қаһарлы немересі Кенесары батырдың да атамекен үшін арыстандай айбат шегуі шексіз болды. Жегі құрттай дендеп кіріп, іштен шалар ұзын құрық айлакерлігі бар орыс империясының пасық пиғылына тосқауыл қоймай, жақсылық жоқ екендігін ержүрек Кенесары сұлтан бүкіл хан-дүниесімен сезінді.
Сондықтан, қарғыс атқыр отаршылар тарихымызды терістеуге жанталасып, Кенесарыны халыққа қарсы қойғысы келді. Бірақ Батыстың бір тарихшысы Кенесарының соғыс өнеріне тəнті болып былай деген екен: "Батыс қолбасшылары асшысы Кенесарыға қызғанышпен қараған болар еді".
XIX ғасырдағы Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліске қазақ халқы түгел қатысты деуге болады. Олардың ішінде есімдері елге əйгілі қанша батырлар болды. Ел ішінде əрқайсысы туралы көптеген өлең, аң рлар өздерінің естеліктерін қалдырған.
Б Тарихи даст Кəренов Р. Мəнжi батыр: М.Күжiкейұлы туралы // Орт.Қазақстан.- 2002.
Кəренов Р ғанды, 2002.- N4.-37-40 б. К ына - 190 жыл// Азия Транзит.- Қарағанды, 2005.- N11.-18-24 б. Орайханұлы С. Мəнжi бат -5 б.
32 Омар батыр 1946 жылы о дүниелік мүшелінде Манасбайұлы Омар деген аксақал бақил коз шежіре қарттар ол кісіні Шет ыққа озды. Көне өңірін жайлаған батыры дейді. Бесатаның соңғы Ел аузында Омар батыр жөнінде əңгімелер жеткілікті. Оны айтушылардың барлығы бірдей бұл əңгімені Батырдың өз аузынан естідік деп айтады. Енді сол əңгімелердің біразын хикаялайық. Омардың "бала батыр" атағы балалық мүшелінен бастап шыға бастайды. Осы мүшелінде ел ішіндегі барымта-сырымтаға қатысып, жау түсірген күндері көп болыпты. Содан бір күні ел іргесі жанынан атақты Ағыбай батыр өтіп бара жатады. Оны естіген жас бала
белдеудегі Ақбұау атына міне салып, батырдан озып барып тоқтапты. Содан мінген атын арқалап Акжолтай батырдың өзіне жаяу салыпты. Жақындаған кезінде мойнындағы атын түсіріп, шылбырын тізелеп, сəлем беріпті. Сонда атақты батыр: -Бабаңның ұрынарға қара таппай жүретін бір боғы бар деп естуші едім, сол сен емеспісің?- депті. Ағыбай батыр Баба" деп Омардың түп бабасы Балта батырды айтып отыр. Бабаң заман
көтергенде ында Абылайды хан ақ киіздің бір ұшын көтерген алты батырдың бірі болыпты. Бала бата беріп кетіңіз деп батырдың шылбырына оратылыпты. Сонда батыр: -Сен əуелі менің сарқытымды іш, батаны сонан кейін берейін,- депті. Сөйтіп Айыртау, Сапыны мекендеп жатқан Бөлек Керней аулындағы Манасбай ақсақ жүріп іріңдей екі алдың аулында ерулеп жатады. Кешкілік батырдың өзі таңдап ісект
ы. Батырды і ұстатыпты. Ісектің еті сүйегінен ажырағанша қазанды оттан алмапт көреміз деп келген Кəрсен-Керней жігіттерінде қисап болмапты. "Бір тамашаны" көрем деушілердің көптігі соншама, ел сегіз қанат үйге сыймаған соң киіз үйдің іргесін түріпті. Батыр екі астау алдырыпты. Бір астауға ажыраған етті, екіншісіне саяқ сүйекті салдырыпты. Ет салынған астауды Омарға ұсынып, қу сүйегін өзі алыпты. Омар алдындағы етін тауысқан кезде батыр да астауын босатыпты. Батыр енді екінші қазанды алдырыпты. Босаған астаудың біріне ет, біріне тағы да қу сүйек салдырыпты. Енді етін өзі алып, сүйегін баланың алдына қойыпты. Батыр алдын-дағы астауын тауысқан кезде бала да астауын босатыпты. Қалың ел ду ете қалыпты. Іс мұнымен бітпейді. Батыр енді отта тұрған екі қазанды ортаға алдырады. Екі сапты аяқты һəм келтіреді. Кезектесіп отырып бірінші қазандағы сорпаны тауысады, кезектесіп отырып екіншісін тауысады. Осыдан кейін екеуі де төсекке қисайыпты. Таң атқанша қорытылып жатқан сүйектің күтір-күтір даусы ауыл сыртына естіліп тұрыпты. Ертесінде батыр мен бала мойындарын ғана асырып суы тастай суық құдықта күн
тас тө беге көтерілгенше тұрды дейді. Сонда кесек-кесек май түсіпті. Жинап алғаңда бір қазан май болды дейді. Жаңадан дастарқан жайылып жиналғанда батыр батасын беріпті: -Мынау сақау қырғызда ердің кегі, еркектің намысы кетті. Ондай күн енді қайтып туа қоймас. Айыр-шиыр бір қалпақтанбыз ғой. Аралас-құраластығымыз үзілмес. Менде бір қыжыл қалды. Сақаулардың бір балуанының мені тізерлетіп кеткені бар. Соны бір қайтарса сен қайтарады деп отырмын. Менің ақ жолымды берсін, əумин!- деп батасын беріпті. Онымен қоймай "батырға атын арқалап жүру жарамайды деп аулына шақырып, атын ауыстырыпты.
33 Сол жылы Бодық батырдың асы беріліп, үш жүздің басы қосылыпты. Асқа қырғыздың атақты Шəбдені де келіпті. Бұл ас үлкен жанжалмен аяқталған дейді. Оған себепші болған осы Омар батыр көрінеді. Балуандар белдесуінде Шəбденнің шідерлеп əкелген бұқа мойын Мойнақ деген балуаны қазақтарды шыдатпапты. Заманында Ағыбай батырдың да балуандыққа түскені белгілі. Сол Ағыбайдың өзімен текетірес түсіп жүрген Бодық батырдың Шал деген аталасы балағын түріпті. Сөйтіп тұрғанда ағасы Шал балуанды тік көтеріп топқа түсіріп, ортаға атылып Омар шығыпты, Мұндай шалт қимылды ешкім де күтпесе керек. Ел бұл қалай болды деп естерін жиғанша Омар Мойнақты қапсыр құшақтаған а күйі орнынан жұлып алып, "Ағыбай! Ағыбай!"-лап Шал ағасының атыпты. Мұнымен тый-ылмай үйелеп жатқан Мойнақтың ыштанын ашып, түкіріпті. Керней руының ұраны-Жарылғап. Омар осы рудан. Түсініспеушілік осы жерден басталады. Омар аруақ шақыр-ғаніда əрі салғанда Қарқабатты, бері салғанда Жарылғапты ауызға алуы керек еді. Мұнан басқа осы елден ұранға шыққан Машай, Керней батырлар һəм бар. Омардың "Ағыбай-лап" ұрандауын бір ғана Керней атасы емес, осы өңірді жайлайтын Бесата баласы түгел намыс көреді. Оның үстіне Шəбден де шалқасынан түседі. Омар "Ағыбайлап ұрандап намысымызға тиді" дейді. "Дамбал шешкен еркекті көріп едік, ыштан шешкен еркекті көргеніміз осы" деп кергіп қана қоймай, Омарды табан астында жазалауды талап етеді. Бұл кезде Омар Ағыбай батырдан мінген Ақкөбік атына мініп алып "Бодықтап!" шауып жүріпті. Ел Бодық батырдың аруағын сыйлап, Омар жазадан азат қалады. Омардың інісі Оспан да осал болмаған. Ол да жалғыз жорта беретін батырлар қатарынан екен. Бірде елдің ұранға шақырып жүрген бəйге аты қолды болады. Оны Оспан батыр қуа шығады. Ақыры індетіп жүріп Кіші жүз тамалардан із шығарады. Аттың қоруы мықты екен. Алайда қашанда аңдушы алады ғой. Бір сəті келгенде киіз үйді төңкеріп тастап, атты ала қашады. Қашқынның ізі білініп қалып қуғыншылар қоса шығады. Ел шетіне жете бере қуғыншылар Оспанды қуып жетеді. Жан алысып- беріскен ұрыста батыр опат болады. Қуғыншылар мəйітті ездерімен бірге алып кетуге аруақ аттай алмай абды-райды. Кеңесіп отырып батырдың сүйегін ата-жұртында қалдыруды шешеді. Ағасы Омар тауып алса іс насырға шабады деп мəйітті саумалап көтеріп Доңғалдың басына шығарып, бетін жасырады. Бұл кезде Омар батыр ауылда екен. Түсінде аруақтар аян береді. Алтыбақанның бір басында бауыры да, екінші басында елу қызыл нар тұр екен дейді. Елу нар төмен басқан-да бауыры жоқ болып кетеді. Осыдан барып Доңғалдың басындағы Оспанның денесін тауып алады. Бауырының бетін жабар жаппастан Ақсөңке атына мініп, қосарына Ақжелеңін алып тамалардың соңына түседі. Жарау аттар жер апшысын қуырады. Омар батыр оларды айналып өтіп, бара Кіші жүздің келелеріне тиеді. Бетін Арқаға салып елу келені жаяғыз өзі қуады. Орта жолда қуғыншылармен бетпе-бет келеді. Омардың жалғыз өзін көріп құныкерлер айран-асыр болады. Əр келенің өз бурасы болатыны түсінікті. Олар өз иелерін ғана мойындайды. Өзге сырт адамдарды шайнап тастайды, не таптап өтеді. Сол буралардың бірде-біреуі көрінбейді. Құныкерлер осыған таң болады. Ел солайынша ошарылып тұрғанда батыр қолды болған бəйг атын жетелеп кете е барады. Құныкер тамалар елдеріне барса бастарының мылжа-мылжасы шыққан елу бурасы əр жерде жайрап жатыр дейді. Қайтып келгсн соң еру жасап, құныкерлер елінен қызыл елу нарын қуып əкеледі. Інісі Оспанның кегі мен құнын батыр осылай қайтарған екен.
Дүйсенбаев, Б. Омар батыр: Тарихи тұлғалар / Б.Дүйсенбаев, Т.Майбас// Орт.Қазақстан.- 2004.- 3 маусым.-7 б. 34 Нұрбай Алтайұлы
3
лы арыұлы
азғұлұлы
ғап батыр
ұрастырушы: Өлкетану бөлімінің кітапханашысы С.О.Телпекбаева асып шығаруға жауапты: Н.В.Гоголь атындағы ОҒƏК
директоры Ж.К. аймұханбетова арыарқа батырлары: Библиогр. əдебиеттер көрсеткіші / Қарағанды обл. ғылы
.: нд ресурстары – жастарға; 4 бас.). аралымы 40 дана.
Оқырманға 2 Барғана баты 5 Шерубай Биболдыұ 6 Жалаңтөс Жанс 8 Нияз батыр 9 Байғозы Наймантайұлы 12 Сеңкібай Ор 14 Жидебай Қожаназарұлы 16
Көкбөрі Керней Жарыл
17 Таймас Бектасұлы
20 Ағыбай Қоңырбайұлы
22 Мəнжі Күржікейұлы
30 Омар батыр
32
Қ
Б Ш
С ми-əмбебап кітапханасы; Құраст С.О.Телпекбаева.- Қараға ы: б.ж., 2006.- 34 б.: сурет.-(ОҒƏК өлкетану Т
©Қарағанды облыстық Гоголь атындағы ғылыми-əмбебап кітапханасы, 2006 ж. ©Телпекбаева Сандуғаш Орынбайқызы, 2006 ж.
Document Outline
жүктеу/скачать 0,98 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|