Өмірбаяны (Монографиялық зерттеу)

 
1 
Асан Омаров 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ШӘКӘРІМНІҢ  
ӨМІРБАЯНЫ
 
 
(Монографиялық зерттеу) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Алматы 
2007  

 
2 
  
ББК  86.3 
Б 37 
 
 
 
П і к і р   ж а з ғ а н д а р : 
 
философия ғылымдарының докторы Телісжан Айтқазин; 
философия ғылымдарының докторы  Серік Нұрмұратов 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Омаров Асан 
Б 37        ШӘКӘРІМНІҢ  ӨМІРБАЯНЫ. – Алматы, 2007. – 250 б. 
ISBN  9965 –  
      
Бұл қазақ халқының данышпан перзенті, ақын, ойшыл философ, тарихшы  
Шәкәрім  Құдайбердіұлының  (1858-1931)  өмір  тарихы  баяндалған  кітап. 
Кітапта  Шәкәрімнің  өмірі  және  оның  заманы  кең  панорамада  зерделеніп, 
зерттелген.  Автор  ойшыл  ақынның  бітім-болмысын,  өсу  сатыларын, 
әлеуметтік өмірі мен төлтума қасиеттерін нақтылы айғақ-деректерге сүйене 
отырып саралайды. Ғылыми еңбекте ХІХ ғасырдың екінші жарымы мен ХХ 
ғасырдың  бірінші  ширегіне  қатысты  көптеген  қызғылықты  деректер 
пайымдалған.  Абай  мен  Шәкәрімнің,  Шәкәрім  мен  М.  Әуезовтің 
арақатынасы  және  үш  алыптың  өскен,  өмір  сүрген  ортасы  жайлы  ғылыми 
айналымға әлі тартылмаған тың мағлұматтар баршылық. 
        
Кітап  студенттерге,  ұстаздар  қауымына,  сонымен  бірге  Абай  мен 
Шәкәрімнің  өмірін,  айналасын  және  дүниетанымын  жақын  білгісі  келетін 
көпшілік оқырманға арналған.      
 
 
-----------------------                                                                              
ББК   87 
 
ISBN  9965 -                                                               
Омаров  Асан, 2007 
                                                                                     
Баспахана, 2007 
 
 

 
3 
Осы еңбегімді данышпан, ойшыл ақын Шәкәрім Құдайбердіұлының 
 150 
жылдық торқалы тойына арнаймын. 
Автор 
 
ШӘКӘРІМНІҢ ӨМІРБАЯНЫ  
 
МАЗМҰНЫ: 
  
       
КІРІСПЕ ……………………………………………………………….5   
       
І. АҚЫННЫҢ БАЛА-БОЗБАЛАЛЫҚ ШАҒЫ ……………………..7 
       
Шыққан тегі мен өскен ортасы ……………………………………….7 
        
Бала, бозбала шағы……………………………………………………14              
        
       
ІІ. ЖИЫРМА МЕН  ҚЫРЫҚ АРАСЫ ………………………………22 
       
Ақынның тырнақалды туындылары………………………………….22 
       
Өз бетінше қарману……………………………………………………25 
       
Ақындар диалогы ………………………………………………………29 
       
«Сегіз аяқ» па, жоқ әлде «Жастық пен кәрілік» пе? ............................ 
       
Ұстаздың сыни сабағы ...........................................................................34 
       
Жалыналық Абайға, жүр, баралық! ………………………………….38 
       
Абайдың ауылдары……………………………………………………. 40 
       
Ұстаз бен шәкірт байланысынан екі дерек…………………………..45 
       
Ақынның бес дастаны …………………………………………………47  
  
       
ІІІ. ЖІГІТ ШӘКӘРІМНІҢ БИЛІККЕ АРАЛАСУЫ…………………56 
       
Болыс, би болған кезеңінен …………………………………………..56 
       
Ел құтқарған топаннан.......................................................................... 
       
Мұқыр оқиғасы ……………………………………………………….64 
       
Деді бір ой – көзіңді аш! ……………………………………………..66 
 
       
ІУ.  ҚЫРЫҚТАН СОҢҒЫ ҚЫРЛАРЫ………………………………71 
       
«Қазақ айнасы» жинағы……………………………………………….72 
       
Ғылым сарасы һәм жәдидизм………………………………………..74 
       
Ақынның орыс тілі мен әдебиетін меңгеруі…………………………76 
        
Семейдегі Орыс географиялық қоғамында…………………………..80   
       
«Шежіре» деректерін жинастыру……………………………………..81 
       
Ұлы ұстаздың қазасы………………………………………………….84 
        
Абайдың тұңғыш жинағын әзірлеу.....................................................90  
        
Мекке сапары………………………………………………………….94 
        
Ұлт тарихын шерткен «Шежіренің» аяқталуы………………………97 
 
       
У. ЖАС  ӨТТІ  ТЫНЫМСЫЗ………………………………………..101 
Күнім жоқ жиынсыз………………………………………………….101 
Төртеудің достығы…………………………………………………..106 
Ақынның үш құмары (ой, өлең, мал)………………………………113 

 
4 
 
«Қодардың өлімі» қашан жазылған?………………………………121 
Бес кітабын әзірлеуі……………………………………………………125 
Дүние қу – бір ағын су………………………………………………..118 
Лев Толстой және Шәкәрім……………………………………………127 
  
      
УІ.  КЕМЕҢГЕРЛІККЕ ЖЕТУ КЕЗЕҢІ...............................................132  
Алғашқы оңашалану және оның екі себебі……………………………132 
«Үш анықтың» сауалдары........................................................................137 
“Үш анықтың”  ізашар жаңашылдығы…………………………………141 
Бастапқы журналистік қызметі ..............……………………………146 
Ұлы дүбір қарсаңында..............................................................................150 
 
       
УІІ. ҰЛЫ ДҮБІР, ҚОС ТӨҢКЕРІС УАҒЫНДА……………………...154 
Бостандық таңы атты……………………………………………………154 
Жүріп ем, орнықпаған қалқымада!............................................................158 
Ғұламаның Алашорда үкметіне қызметі..............................................163 
Қарт ақын мен алаш зиялылары арасында түсінбестік болған ба?....... 
 
       
УІІІ.  КЕҢЕС ӨКІМЕТІ ДӘУІРІНДЕ ………………….…………….173 
Жабық қоғам және оның салдары……………………………………173 
Ғұламаның Семейдегі ортасы………………………………………...178 
Ғұламаның қырдағы ортасы..................................................................181 
Екі су  Бақанас, Байқошқар алабында...............................................186 
Шәкәрім мен Мұхтар…………………………………………………189 
Шәкәрім - әлем ойының алыбы………………....................................201 
Қоңыр атпен тілдесу……………………………………………………211 
Ойшылдықтың өрінде немесе Шәкәрімнің қолжазба дәптері 
хақында...................................................................................................215 
  
       
ІХ. АЗАЛЫ ЖЫЛДАР СЫРЛАРЫ………………………………….219 
Саяси репрессия шеңгелінде…………………………………………219 
Әулиелік пен шолақбелсенділіктің табиғаты………………………228 
Ақын мен арамза…………………………………………………….235 
Соңғы күзде……………………………………………………………242 
Ақынның соңғы күні, ақтық сәттері……………………………….250 
 
   
Х. ӘЗ ШӘКӘРІМНІҢ ӘН МҰРАСЫ………………………………257 
  
       
ЭПИЛОГ…………………………………………………………….267 
 
       
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕРІ………………………….270 
 
       
ШӘКӘРІМНЕН ТАРАҒАН  ҰРПАҚТАР…………………………271 
 
       
ШӘКӘРІМ ӨМІРІНІҢ НЕГІЗГІ ДАТАЛАРЫ……………………277 

 
5 
 
            
КІРІСПЕ    
 
       
Шаһкәрім  (Шәкәрім)  Құдайбердіұлы  (1858-1931)  қазақ  халқының 
кемеңгер    перзенті,  ақын,  ойшыл,  тарихшы,  аудармашы  һәм  композитор. 
Немере  ағасы  ұлы  Абай  салған  соқпақпен  жүріп,  оның  ісін  жалғастырған 
ізбасары. “Жуаннан туған ірімін” деп өзі айтқандай, Шәкәрімнің есімі 1917 
жылғы  төңкеріске  дейін-ақ  исі  қазаққа  танымал  болған  еді.  Кітаптары: 
“Түрік,  қырғыз,  қазақ  һәм  хандар  шежіресі”  және  “Мұсылмандық  шарты” 
Орынборда  1911  жылы  басылды,  “Қазақ  айнасы”  өлеңдер  жинағы, 
“Қалқаман-Мамыр”,  “Еңлік-Кебек”  поэмалары  Семейде  1912  жылы  жарық 
көрді. 
       
Бірақ  ХХ  ғасырдың  басында  қазақ  халқы  тірелген  тарихи  тығырықтан 
жан дүниесі торыққан, зобалаңы зор қилы тағдырдың әлі алда екенін сезінген 
ақын  кітаптары  жарық  көріп,  мақалалары  газет-журнал  беттерінде 
жарияланып жатқан 1912-14 жылдардың өзінде-ақ “ұмытылған”  мағынасын 
білдіретін  “Мұтылған”  деген  лақап  ат  (псевдоним)  алады.  Ал  1929-30 
жылдары 70 жастың өріне шыққанда артқыға арнаған “Мұтылғанның өмірі” 
атты  өмірбаяндық  жырында  тағдыр  тепкісін,  өмір  суығын  көп  көрген  ақын 
“Өмірім  суық  бәріңе,  Шыдамассың  зәріңе”  деп  ескерткен  еді.  Шыны  солай 
болды  да.  30-шы  жылдардың  басында  “халық  жауы”  деген  жазықсыз  да 
жолсыз  жазадан  отыз  жылдай  ойшыл  ақынның  сөзі  –  тұтқында,  тәні  – 
құдықта  қалды.  Есімі  халыққа  аянбай  еңбек  еткен  асыл  адамдар  қатарынан 
мүлде сызылып тасталды. Ұмытылды. 
       
Ғұлама ақын ғұмырнамасының бүгінгі таңдағы зерттелу деңгейі қандай? 
Ақын  алғаш  рет  саяси  “жылымықта”,  1958  жылы,  ақталды  да  “Қазақ 
әдебиеті”  газетінде  өлеңдері  мен  шығармашылығы  туралы  мақала 
жарияланды. Амал қанша, саяси ахуал қабағы кілт өзгеріп ақын есімі қайта 
жабылды.  Жиырма  жылдан  соң,  яғни  1978  жылы  “Поэты  Казахстана”  атты 
кітапта  жазушы  Мұхтар  Мағауин  ақынның  өмірі  мен  творчествосы  туралы 
мақаласы  жарық  көрген  еді.  Алайда  жалғыз  қарлығаш  көктем  әкелмейді. 
Шәкәрімнің халқымен қайта қауышуын әлі де он жыл бөліп жатты. 
      
Ақыры 1988 жылы (бақсақ,ақын өмірінде “8” санымен аяқталатын үнемі 
өзгерісті  жыл)  Шәкәрім  шығармалары  жинағының  екі  кітабы  бір  уақытта 
басылып  шықты.  Біріншісі  -  “Жазушы”  баспасынан  шыққан  көлемі  560 
беттік  “Шәкәрім    шығармалары”  атты  кітап.  Онда  Шәкәрімнің  өмірі  мен 
өнері  жайлы  Әбділда  Тәжібаев  пен  Шәмшиябану  Сәтбаеваның  “Шәкәрім 
Құдайбердиев (1858-1931)” деген мақаласы берілді. Шәкәрімнің өлеңдері мен 
поэмалары топтастырылған “Жалын” баспасынан шыққан көлемі 254 беттік 
“Жолсыз  жаза”  атты  екінші  кітапта  Мұхтар  Мағауиннің  “Абайдың  інісі” 
деген Шәкәрімнің өмірі жайлы еңбегі жарияланды. Осы жылдың 15 сәуірінде 
жұртшылық  “Қазақ  әдебиеті”  газеті  бетінен  Қайым  Мұқаметхановтың 
“Шаһкәрім”  атты  еңбегін  оқып,  ақын  ғұмырнамасына  қаныға  түскен.  Ал, 
бұлардан  төрт  жыл  кейін,  яғни  1992  жылғы  “Жұлдыз”  журналының  №11 

 
6 
санында  Шәкәрімұлы  Ахаттың  “Менің  әкем,  халық  ұлы  -  Шәкерім”  атты 
көлемді естелігі жарық көрген болатын. 
      
Міне, Шәкәрім ғұмырнамасы жазылуының қысқаша тарихы осы. Аталған 
еңбектерде  ұмытылған  Шәкәрімді  туған  халқымен  қайта  қауыштыру  ең 
өзекті  мақсат  болды.  Екінші,  олар  кешегі  кеңестік  саяси  көзқарас  дәуірінде 
жазылды.  Сондықтан  Шәкәрімнің  қазақтың  ақыл-ойы  мен  философиясына 
қосқан үлесі, ақынның толысу, кемелдену кезеңдерін саты-сатылап анықтау 
сияқты  мәнді  тақырыптарға  баруға  тұсау  салынды.  Ал,  бұларсыз  көп 
мәселелердің  бетін  ашу,  мысалы,  туындыларының  жазылу  уақытын 
шатастырмай дұрыс анықтау қиын, бәлки мүмкін емес. 
       
Сонымен,  шәкәрімтану  аяғын  апыл-тапыл  басқан  жас  ғылым,  жетер 
өрісіне жетті деуге әлі ертерек. Ал оның бір саласы – қажының өмір тарихын 
зерделеп зерттеу аяқталмаған ғылымдық жұмыс. 
       
Біз  осыған  дейін  жинақталған  Шәкәрімнің  өмірі  мен  өнеріне  қатысты 
естеліктердің, атқарылған ғылыми жұмыстардың баршасына сүйене отырып, 
ақынның  туысы,  қоғамдық  ортасы,  сол  дәуірдің  тарихи  хәлі, 
шығармаларының  жазылу  уақыты  сияқты  мәселелерде  орын  алған 
олқылықтардың  орнын  толтыруға  талпындық.  Әсіресе,  кемеңгердің  рухани 
дамуының  заңдылықтары  мен  кемелдену  кезеңдерін  анықтауға  баса  назар 
аударылды.  Бір  сөзбен  айтқанда,  басты  мақсатымыз  -  Шәкәрімнің 
өмірбаянын ғылыми жүйеге салу болды. 
       
Жазушы  академик  Мұхтар  Омарханұлы  Әуезов  “Абай  ақындығының 
айналасы” атты мақаласында Абайдың өзгеге берген нәрі және Абайдың ең 
жақын  шәкірттері  туралы  сөз  қозғап,  былай  деген:  “Оның  екеуі  Ақылбай, 
Мағауия  –  Абайдың  өз  балалары.  Қалған  екеуі  Көкбай,  Шәкәрім.  Осы  төрт 
ақын – Абайдың нағыз толық мағынадағы шәкірттері” (“Абай Құнанбайұлы”. 
Монографиялық  зерттеу  мен  мақалалар.  –  Алматы,  1995,  253-б).  Міне,  осы 
себепті  мол  салалы,  тамыр-түбірлі  Абай  мен  Шәкәрім  арасы  жалғасын 
дәйектеу  мен  Абайдың  шәкіртіне  берген  терең  білім  нәрін  айқындау  да 
төмендегі ізденісіміздің бір арналы саласы есепті. 
      
Әрине, мұның қай қайсы да оңай атқарылар шаруа емес. Бірақ ақынның 
өмірін реттеуші кісіге мынадай екі зор жеңілдік бар. Жоғарыда айтылғандай, 
Шәкәрім  Құдайбердіұлы  алғаш  қазақ  поэзиясына  жаңа  түр  -  өмірбаяндық 
жыр  жанрын  енгізді.  Өзі  туралы  басты  деректерді  өз  туындыларынан  сүзіп 
алдық.   
       
Сөйтіп,  шынды  бұрмаламай,  дұрыс  бағытқа  сілтейтін  темірқазықтың 
әуелгісі – ақынның өз жазбалары болды. 
        
Екіншіден,  кейіпкерімізді  көзі  көрген  адамдардың  естелігін  молынан   
пайдаландық. Әсіресе, Ахат Шәкәрімұлы Құдайбердиевтің (1900-1984) әкесі 
туралы  үлкен  естелік-эссесінің  орны  бөлек,  оны  керекті  жеріне  кірістіріп 
отырдық.  
        
Үшіншіден,  абайтанудың  негізін  қалаған  Мұхтар  Әуезовтің  “Абай  
Құнанбайұлы”  атты  монографиясы  мен  «Абай  жолы»  эпопеясы  Шәкәрім 
мұрасы мен өмірінің қыр-сырын мүлт кетпей, қателеспей саралаудың алтын 
бақаны  болды.  Неге  десеңіз,  Шәкәрім  Абайдың  немере  інісі,  заманы  да, 

 
7 
шыққан тегі мен өскен ортасы да бір. Төменде біз сүйенген діңгектер, міне 
осылар. 
        
Әрине, қолда бар материалдардың қай қайсын да жаңалық қылып ұсыну 
пиғылынан аулақпыз. Қайталап айтайық, алға қойылған міндет – ғұламаның 
өмір тарихы жайлы бұрыннан белгілі, бар дүниелерді елеп-екшеу жөніменен 
жүйелі арнаға салу болды. «Шын сөзге жан пида» деп өткен Шәкәрімдей ұлт 
данасы  туралы  еңбекте  ең    қымбаты  -  шынды  жеткізу,    ақиқатқа  жығылу 
болса керек. Сондықтан кім-кімнің де дерегі ғылыми негізсіз, дәлелсіз болса 
қабылдамау, мүлт кеткен тұсын түзету принципін ұстандық.  
        
Өмірбаян  –  синкреттік  дара  жанр.  Ол  тарихпен,  өнермен,  әдебиетпен 
тығыз  байланысады.  Мұның  өзі  бізді  ойшыл  ақын  Шәкәрімнің  заманы  мен 
ортасын  әр  қырынан  да  қозғап,  кең  панорамада  бейнелеуге  жетелеп 
отырғанын ескерткім келеді. 
        
ЕСКЕРТУ:  Құрметті  оқырман!  Алдарыңыздағы  кітапта  ойшыл 
ақынның есімі бірде – Шәкәрім, енді бірде – Шәкерім деп кездесіп отырады. 
Оқырман үшін ыңғайсыздық тудыратын бір есімнің екі түрлі жазылу себебі 
мынада:  1988  жылға  дейінгі  барлық  естеліктер  мен  жазбаларда,  мәселен, 
баласы  Ахаттың  естелігінде,  ақынның  есімі  тек  «Шәкерім»  деп  жазылып 
келген  болатын.  Өйткені,  анасы  Дәметкеннен  бастап,  ойшыл  ақынды 
білетін  барша  адамдар  көзі  тірісінде  тек  осылай  атаған  еді.  Ал,  1988 
жылдан беріде  екінші буындағы «е»-ні  «ә» әрпі алмастыра бастады. Яғни 
қазіргідей  ақынды  «Шәкәрім»  деп  атау  дәстүрге  енді.  Міне,төменде  ақын 
есімінің  екі түрлі жазылуы кездесіп отыратыны да осыдан. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
8 
 
І.  АҚЫННЫҢ БАЛА, БОЗБАЛАЛЫҚ ШАҒЫ 
 
 
Шыққан тегі мен өскен ортасы 
 
      
Шәкәрім  Құдайбердіұлы  1858  жылы  11  шілдеде  Шыңғыстау  бөктерінде 
қазіргі  Шығыс  Қазақстан  облысы  Абай  ауданында  дүниеге  келген.  1931 
жылдың  сарала  күзінде  алты  мүшел  -  73  жасқа  қараған  Шәкәрім  қажы 
Бақанаста,  елсіз  «Саятқора»  маңында  ГПУ-дің  жендеттері  оғынан  қайғылы 
қазаға  ұшырап,  отыз  жыл  бойы  тәні  көмусіз,  ойпаңдағы  құр  құдық  түбінде 
қалды.  “…1961  жылы  26  июльде  Бақанасқа  бардым.  27  июльде  әкемді 
тастаған құдықты жалғыз қазып, 28 июльде және қазып, барлық сүйегін түгел 
алдым. Тек, оқ бүлдірген екі сүйегі болды. Бірі – оң жақтағы тоқпақ жіліктің 
басын  үзген.  Екінші  атқан  оқ  төс  сүйектің  ортасынан  өтіп,  оң  жақ 
омыртқаның қанатын сындырған.  …7 августе қабірі қазылды, 8 августе Абай 
зиратының қасына жерленді”, - деп есіне алады Ахат Шәкәрімұлы. 
      
Бүгінгі  өскелең  ұрпақтың  шежірені  де  қажетсінетіні  мәлім.  Сондықтан 
Шәкәрімнің туысы жайын өзінің “Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі” 
атты еңбегінде берілген ата-тек кестеден бастамақпыз. 
      
Арғынның  Момын  деген  тоқалынан  үш  баласы:  Қарасопы,  Кенжесопы, 
Бәсентиін. Кенжесопыдан – Қанжығалы, Тобықты. Тобықтының екі баласы: 
Рыспетек,  Дәулетек  (лақап  аты  Жуантаяқ  –  А.О.)  дейді  шежіреші. 
Дәулетектің үш баласы – Байғара, Байшора, Жиеншора. Тобықтының үлкен 
баласы  Рыспетектен:  Мұсабай,  Көкше,  Дадан,  Құлық.  Мұсабай  бидің  екі 
баласы: Толымқожа, Сүйірбас. Толымқожаның (лақап аты – Жаман тобықты) 
екі  баласы:  Биянай  (одан  Наз,  Нүрке,  Бірке,  Ожар  аталары  тараған),  Шегір 
(одан  Есболат,  Жүзбенбет  аталары  тараған).  Сүйірбастың  үш  баласы:  Әлі, 
Сары,  Қожаберген.  Сарының  балалары:  Мәмбетай,  Үмбетай,  Мәмбетсопы 
және Кішік (Күшік). Мәмбетсопыдан – Жұмағұл, Қожан. Жұмағұлдың алты 
баласының бірі – Мамай батыр. 
       
Кішік  (Күшіктен)  –  Саңмұрын,  Байымбет,  Әнет,  Әйтек.  Әйтектен  – 
Олжай,  Байбөрі  (Бәкең),  Қалқаман.  Олжайдан  –  Айдос  (одан  –  Ырғызбай, 
Торғай,  Топай,  Көтібақ),  Қайдос  (одан  –  Бөкенші,  Борсақ),  Жандос  (лақап 
аты – Жігітек). Олжайдың үш баласынан өрбіген көп ұрпақты ел “үш Олжай” 
деп  атаған.  Жігітектен  Кеңгірбай  би  (1735-1825),  ал,  Айдостың 
Ырғызбайынан Өскенбай би (1778-1850) туады. 
       
1723 жылдың ерте көктемінде қалың қалмақ тұтқиылдан шабуылдағанда 
“ақтабан  шұбырындыға”  ұшыраған  Орта  жүз  рулары  Сыр  бойынан  пана 
тапқан-ды.  Қазақ-қалмақ  жаугершілігі  аяқталған  соң:  “Біздің  тобықты 
Орынбордың бергі жағында Ордың (қазіргі Ресейдің Орск қаласының маңы – 
А.О.)  қара  ағашына  барған”,  -  деп  жазады  Шәкәрім  қажы.  Кіші  жүз 
мекендеген қияндағы Орға Тобықты зорға жеткен. Бірақ бұл жақта орыстың 
орнығып,  қала-бекіністер  салып  қазақты  қыспаққа  алғанын  көзі  көрген  ел 
басшылары көшті ата мекен – Шыңғыстауға бұрады. 

 
9 
       
ХҮІІІ ғасырдың соңы – Орта жүз руларының жоңғарлардан босаған Ертіс 
өңірі  мен  Шығыс  Қазақстан  аумағын  емін  –  еркін  иеленіп,  жаппай 
қоныстанып  жатқан  кезітұғын.  Бірақ  Шыңғыс  жеріне  ілінгенде  Дадан 
тобықтының биі Қараменде Кеңгірбай биге былай деп сәлем жолдапты: 
Басында Сырдан шығып Орға келдік, 
Табан тиіп жүре алмай зорға келдік. 
Құл алдынан құрулы талқы деген, 
   
Бұл жаққа баққа келмей сорға келдік. 
      
“Сорға  келдік”    дегені,  бұл  аумақты  бұрын  келген  матай,  керей,  уақ, 
тарақты  рулары  иеленіп,  орнығып  алған  еді.  Екіншіден,  Ор,  Тобыл  бойы 
сияқты  Ертіс  бойына  да  орыстың  бекініс  салып,  алдан  орап  алғанын  көріп, 
күйзеліспен  айтқаны.  Осымен  ағайынға  сыйымсыз,  кәпірге  жем  болмауды 
ойлаған  Дадан  тобықты  көп  ұзамай  ауады.  Балқаш  көлінің  теріскейі  – 
Тоқырауын суы бойына. Ал, Кеңгірбай би “малға жайлы мекенім” деп неде 
болса  Шыңғысқа  табан  тірейді.  Көнбеген  соң  Қараменде  оған  кетерінде: 
“Үлкен боп сен қоныс ал, мен отау боп өріс алайын” деген екен.   
      
Ордан  Шыңғыс  өңіріне  көшкенде  Тобықты  жұрты  небәрі  200  отбасы 
болыпты  деген  дерек  бар.  Көшті  Мамай  батыр  бастап  әкеледі,  ал,  елдің  
басшысы  ел-жұрты  “Қабекең”,  “Би  атаң”  деп  аса  құрмет  тұтқан  жаңағы 
Кеңгірбай  би  еді.    Ел  бірлігін  қатаң  тәртіпте  ұстап,  сонымен  бірге  жерді 
кеңейте берген соң: “Жерді неге кеңейте бергіңіз келеді, жетпей ме?” деген 
Көбей биге: “Келешек ұрпақ өспей ме, тарлықтан талқы кешпей ме?” дейді 
екен Би атаң. 
       
Ұрпақ  өспей  ме  десе  дегендей-ақ,  1831  жылы  бір  болыс  қана  болған 
Тобықты  елі  жарты  ғасырдай  уақыт  шамасында  қарамы  төрт-бес  болысқа 
жетіп, іргелі елге айналған. Кеңгірбай биден соң, бүкіл Тобықты басшылығы 
Құнанбайдың  әкесі  Өскенбай  бидің  қолына  көшеді.  Шәкәрімнің  шежіре 
кестесіне  шолуымыздың  соңында  еске  салар  бір  жай  –  әлемге  әйгілі  “Абай 
жолы”  эпопеясына  арқау  шырғалаңды  оқиғалар  мен  қиян-кескі  талас-
тартыстар негізінен Тобықтының “үш Олжай” бұтағы ішінде өтті. 
      
Шәкәрімнің  әкесі  Құдайберді  (1829-1866)  –  Құнанбайдың  тұңғышы. 
Құнанбайдың  бірінші  бәйбішесі  –  найманның  терістаңбалы  тарауынан 
шыққан  Ағанас  бидің  қызы  –  Күңке  (азан  аты  Әйбөбек)  еді.  “Құнанбай 
туралы” деген естелігінде Ахат Шәкәрімұлы: “Өскенбай Құнанбайға найман 
табының  терістаңбалы руынан шыққан атақты Ағанас бидің қызы Күңкені 
айттырады”  (Абай.  –  2004,  №1),  -  деп  жазады.  Бидің  ата  қонысы  –  Қалба 
жотасының  бөктері,  Қызылсу,  Шар  өзендері  алқабы  болса  керек. 
Шыңғыстаудағы Бауырдан бұл алқапқа дейін, сірә да 70-80 шақырымнан кем 
емес. 
      
Бөлек  отау,  жеке  шаңырақ  иесі  болғанда  Құнанбай  бірде  қайын  атасы 
Ағанас бидікіне келеді. Ел ағасы Ағанас амандық-саулық сұрап, Құнекеңнің 
еншіге  12  жылқы  алғанын  естіп:  “Саған  би  бар  жылқысын  беріпті  ғой. 
Өскенбайдың дәулеті маған белгілі ғой. Мал үлкен үйде болғаны жақсы емес 
пе, сенде жоқ болса, онан аласың, ал үлкен үйде мал жоқ болса ол сенен ала 

 
10 
ала ма?” депті. Екі күннен соң Құнанбай қайтпақ болып жиналғанда, Ағанас 
бәйбішесі мен бас жылқышысын шақырып алып:  
-
 
Мына  Құнанбай  енші  алып,  бөлек  отау  шығыпты.  Қазір  он  бес 
құлындайтын  биесі  мен  бір  айғыр  үйірін  және  Күңке  мен  екеуі  мінетін  екі 
жақсы  атты  алғызып  беріңдер,  айдап  қайтсын.  Ел  жайлауға  шыққанда  жүз 
қой мен үйлерін артатын алты түйе алып кетер, - деген екен. 
      
Осы әңгімеден Ағанас бидің малға байлығы, әділетшіл мінезі һәм асқан 
мырзалығы да елес берсе керек-ті. Ағанас бидің қызы Күңкеден – Құдайберді 
жалғыз. Күңке Құдайберді жалғызсырамасын деп Ұлжанның Абайдан соңғы 
баласы  Ысқақты  (1847-1900)  бауырына  салып,  өз  тәрбиесінде  өсіреді.  Оған 
әйел әперіп, енші беріп шығарған да өзі болады. Айта кету керек, осыдан соң, 
әр  шешенің  балалары  араласып  өссін  дегендіктен  біреуінің  баласын  біреуі 
бауырына салу Құнанбай әулетінің бұлжымас салтына айналған. 
      
Жасынан тықылдаған пысық, ширақ Ысқақ 1873-1882 жылдар арасында 
Мұқыр еліне үш сайлау, яғни жік салмай тоғыз жыл болыс болған деген сөз 
бар.  “Біздің  қажы  баласының  елді  билеген-ай  дейтұғын  дәурені  осы 
Ысқақтың болыс болып өткізген 9 жылы”, - дейді Турағұл белгілі естелігінде. 
Ысқақ Күңкенің қолында өскендіктен Құдайберді балаларына көп қарайласса 
керек. Ахат ақсақалдың айтуынша, Ысқақтың баласы Кәкітай, оның баласы 
Әрхам да Құдайберді шаңырағын “өз үйім” деп өтіпті. 
       
Айтқандайын,  Абай  мен  Ысқақ  бір  мезгілде  үйленіп,  Құнанбай  оларға 
Ақшоқы,  Ащысу  деген  елсіз  қалың  қорықтан  бірдей  етіп  жер  кесіп  береді 
(Ақшоқы Семейден 120 шақырымдай жерде. Абай бұл қыстауды ұзақ уақыт 
мекендеген).  Ысқақтың    Кәкітайы  мен  Абайдың  Мағауиясы  түйдей  құрдас. 
Қыс қыстау, жаз жайлау, күз күзеуі қатарлас болған соң олар тай-құлындай 
тебісіп,  бірге  өседі.  Кәкітайдың  кейіннен  Абайдың  әдеби  мұрасын  баспаға 
әзірлеуге құлшына кірісуінің бір мәнісі осы: оның тәрбиесін көп көреді.  
       
Ал,  Күңке  мен  Ұлжан  ауылы  арасы  барыс-келіске  шалғайтұғын.  Күңке 
ауылы – Қарашоқыда (бұл жер Шыңғыстаудың ішінен бастауын алатын Хан 
деген  өзеннің  бойында),  ал  Ұлжандікі  –  Бауырдағы  Жидебайдатұғын.  Екі 
ауыл арасы 30 шақырымнан астам. Сөйтіп, қыс болса екі ауылдың адамдары 
бір-біріне ат ізін жиі сала алмаған. 
 
х    х     х 
      
Жоғарыда аталған “Абай Құнанбайұлы” монографиясының алғы сөзінде 
академик Мұхтар Әуезов: “ХІХ ғасырдың орта кезі, екінші жартысында Абай 
кезінде  болған  жағдайларды  білу  үшін  сол  кездегі  жалпы  Қазақстанның 
тарихи халін еске алу керек”, - деп ескертеді. Сондықтан тарихи халге оқтын-
оқтын соқпай, тоқталмай өте алмаймыз. 
        
1822 жылы Ресейдің патшалық үкіметі қазақ елін түбегейлі отарлау, ол 
үшін  орталық  хандық  билікті  жою-құрту  мақсатында  “Сібір  қазақтарының 
Уставы”  деген  реформалық  құжатты  қабылдаған-ды.  Реформа  бойынша 
Батыс-Сібір генерал-губернаторы билігіне қараған ұлан байтақ кеңістік ішкі 
және  сыртқы  округтерге  бөлініп,  Батыс  Сібір  ойпаты  мен  Алтай  аймағы 
(Омбы  және  Бийск  округтары)  “ішкі  округ”  деп  есептелді.  Ал,  Ертістің 

 
11 
далалық  (сол  жақ)  беті  жалпағынан,  яғни  Арқада  көшіп-қонып  жүрген  бар 
қазақ  ауылдары  “сыртқы  округ”  саналды.  1824-1844  жылдар  аралығында 
ашылған  сыртқы  округтердің  саны  сегізге  жетті:  Қарқаралы  (1824  ж), 
Көкшетау  (1824  ж),  Аякөз  (1831  ж),  Ақмола  (1832  ж),  Үшбұлақ  (1833), 
Баянауыл  (1833  ж),  Аманқарағай-Құсмұрын  (1834)  және  Көкпекті  (1844  ж). 
Әр сыртқы округтің орта тұсында орналасқан мемлекет аппараты (әкімшілік, 
полиция,  сот,  почта)  “Приказ”  деп  аталған-ды.  Бұл  Приказдардың 
(дуандардың)  билік  басында  аға  сұлтан  деген  атпен  қазақ  тұрды  да,  оған 
көмектесетін төрт қазы (заседатель): екі орыс, екі қазақ сайланды. Округ 15-
20  болыстан,  болыс  10-12  әкімшілік  ауылдан  тұрды.  Болысты  басқарушы 
әуелде “кіші сұлтан” деп аталған (ал, қазақтың “болыс” деген сөзі орыстың 
“волость”, “волостной управитель” деген сөзінен шыққан). Осы кіші сұлтан, 
немесе, болыс управителі – дүйім елді тікелей басқаратын билік иесі еді. Ал, 
әкімшілік  ауылды  старшын  басқарып,  ол  50-ден  70-ке  дейін  шаңырақтың 
(түтіннің)  басын  қосып  билік  жүргізді.  Старшын  немесе  елубасы  сайлауда 
дауыс  беру  (ескіше  шар  тастау)  құқына  иетұғын.  Бастапқыда,  қазақтың 
рулық ынтымағы мен билер басқаратын ата салты әлі мызғымаған жылдары, 
болыс, старшындармен қатар халықты билер институты басқарған. Бірақ ол 
мемлекеттік аппарат күшейген үстіне әлсіздене түсті. 
      
Бұрынғыдан  қалған  бір  сөз  -  “Шыңғыстан  Шыңғысқа  дейін”  деген. 
Біріншісі - әлемді жаулап алған әйгілі Шыңғысхан да, екіншісі – Уәлидің бір 
баласы  Шыңғыс.  Одан  Шоқан  туған.  Абылай  ханның  баласы  Уәли  (1781-
1819) соңғы қазақ ханы. Шыңғыс Уалиханов хан тағына отырмаған, ол 1834 
жылы  Аманқарағай  округіне  аға  сұлтан  сайланған.  Әйтсе  де  қазақ  жұрты – 
хандық дәуір Шыңғыстан Шыңғысқа дейін бес ғасырға созылды деп білген. 
Қазақты  төре  тұқымы  басқаруы  осы  бектік  заманда  қалыптасқан  ата 
салтымыз.  Сондықтан  Приказ  шыққан  1822  жылдан  беріде  округтерді 
төреден  сайланған  аға  сұлтандар  (дуанбасылар)  басқарған.  Айталық, 
Қарқаралы округін Бөкей ханның немересі Тұрсын төре орын ауыстырмастан 
тура  20  жыл  басқарды.  Бірақ  Сырым,  Исатай  қозғалысы  және  Абылай 
ханның  немересі  Кенесары  Қасымовтың  бүкіл  қазақ  даласын  қамтыған 
тегеурінді  көтерілісі  (1837-1847)  патша  үкіметін  қатты  шошытты.  Осымен 
төре  тұқымы  –  сұлтандарға  арқа  тіреуден  аяқ  тарта  бастайды.  М.Әуезов 
айтқандай:  “Әуелде  хан  мен  төрені  ұстаған  патша  үкіметі  енді  қалың  елді 
ұстау  үшін,  ру  басыларын  қолға  ұстау  керек  деген  саясатқа  ауған  кез 
болады”. Бұған дейін болыстық лауазымның өзі де сұлтандар (бұларды “кіші 
сұлтандар” деген) сыбағасы болса, енді ел ішіндегі игі жақсылар болыстыққа 
келеді.  Ал,  арғын  сүйіндік  руынан  Едігеұлы  Шоң  би  (Баянауыл  округі), 
тобықтыдан  Өскенбайұлы  Құнанбай  (Қарқаралы),  найманнан  Қисық  би 
Тезекұлы  (Көкпекті)  аға  сұлтандық  лауазымға  қол  жеткізіп,  ескіше  айтсақ, 
қарадан шығып хан болғаны архивтік құжаттардан мәлім. 
      
1831  жылы  Тобықты  елі  Қарқаралы  округі  құрамына  енгізіліп,  патша 
әкімшілігі Күшік (Кішік) деген ата кіндігінен тараған Бәйімбет (Сақ, Тоғалақ 
т.б.), Саңмұрын (Байғара, Құлғара), Әйтек, Әнет ру-тармақтарын бір Кішік-

 
12 
тобықты  болысына  біріктірді.  Бұлардың  ішінде  өскен,  өрбіген  тармақ  - 
Әйтектен тараған “үш Олжай” дегенбіз. 
       
Осы жылы Кішік тобықтының болыстығына - Бірәлі Абылайханов деген 
төре, биіне - Өскенбай Ырғызбайұлы, ал 26-27 жастағы Құнанбай осы елдің 
старшынына  сайланған  екен.  Тобықты  еліне  ұзақ  жылдар  төрелік  еткен 
Бірәлі  Тоқұлы  1843  жылы  қайтыс  болып,  орнына  оның  баласы  Шалғынбай 
болыс  болады.  Жігерлі  Құнекеңнің  биліктің  жалына  мықтап  жармасатыны 
осы  шақ.  Тобықты екіге  бөлініп:  күшті  рудың  бірі  –  Мәмбетей  Шалғынбай 
төрені,  ал,  Күшік  тобықты  –  Құнанбайды  жақтаса  керек.  Алыс-тартыста 
ұпай-айласын асырып, ақыры Құнекең жығады. Сөйтіп, 1844 жылдың шілде 
айынан Кішік-тобықты елінің болыс управителі болады.  
       
Қазақстанның Орталық Мемлекеттік архивінде сақтаулы құжаттар бізге 
Құнанбайға  қатысты  мынадай  үш  деректі  береді:  “Волостной  управитель  с 
1844 г. 30 июля” және: “с 1846 г. 14 июня хорунжий”, сондай-ақ: “Кунанбай 
Ускенбаев  –  бий,  46  лет,  очень  богат,  Кучук-тобыктинской  управлял 
волостью, ныне старший султан” (ҚР ОМА, 374 – қор, 1 – тізбе).  
       
Үш деректің соңғысы – 1851 жылы жазылған рапорт. Көрдіңіз бе, онда 
аға  сұлтанның  “тым  бай”  екендігі  көрсетілген.  Осы  құжатта  оның  қыс 
қыстауы, жаз жайлауы туралы былай дейді: “Летния пор – Баканасу, Чаганке, 
уроч.  Акчатау,  Чакпакташ.  Зимния  –  в  горах  Чингис”  (Бұл  арада  аталған 
Шақпақтас - Шәкәрімнің Саятқорасы орналасқан жота). Өстіп, әуелде азғана 
дәулет  иесі  Құнанбай    келе-келе  қазақ  сахарасындағы  аса  бай  да  мәшһүр 
адамның біріне айналғаны растық. 
       
“Патшалық  отарлау  саясаты  қазақ  халқының  жерін  алғанда,  -  деп 
жалғайды  М.Әуезов  жоғарыдағы  сөзін,  -  оның  шұрайлысын,  сол 
патшалықтың  оң  қолы  боп  саналатын  казак-орыстарға,  помешик-
капиталистерге  және  қазақтың  өзінен  шыққан  байлары  мен  бектеріне  алып 
береді.” 
      
Иә,  Ырғызбай  әулеті  Шыңғысты  жалпағынан  басып,  кеңінен  көсілді: 
қысқы  қыстақтан  жаз  жайлауға  шамамен  50-60  шақырым,  ал  қыстақтан 
бауырға дейін аралық 30-40 шақырым. Яғни әулет иеленген жер аумағы бір 
шетінен  екінші  шетіне  жүз  шақырымнан  асты.  Бұл  сырт  Шыңғыстан 
(Бақанас,  Байқошқар  алабы)  Бауырға  (Жидебай,  Ақшоқы,  Қасқабұлақ  т.б. 
мекендер)  дейінгі  ең  шұрайлы  тау  бөктерлері  мен  жазықтағы  қорықтарды 
басып қалды деген сөз. 
      
Құнанбайдың  Тобықты  руларын  қайта  орналастыруды  қолға  алған  кезі   
1850-
ші жылдардың басы еді. Қайта орналастырудың нәтижесінде кейіннен 
Мұқыр  болысына  біріккен  ру-аталар  (Мамай,  Көкше  т.б.)  Күншығысқа 
ығысып, Бұғылы, Шаған болыстарын құраған ру-аталар Күнбатысқа тебілді. 
Ал  Толымғожа  (лақап  аты  –  Жаман  тобықты  немесе  Жөкең)  деген  кісіден 
тараған екі ата Шыңғыс өңірінің екі шетіне ауып, бір-бірінен ажырап қалған 
болатын.  Қалың  Олжай  ортада  жайғасқанымен  де,  өз  ішінен  ши  шығып, 
бірте-бірте  жер  мен  әкімдікке  талас  тым  өршіп  кетеді.  Нәтижесінде  үш 
Олжай бір бөлігі – Құнанбай, бір бөлігі - Бөжей жақ болып, екіге бөлінді.  

 
13 
      
Әрине,  Құнекең    кесек  тұлға.  Тобықтының  руруларын  қайтадан 
орналастырғанда  ол  алдымен  мұқым  Тобықтының  мүддесін  ойлағантұғын. 
Бірақ, жерге қатысты үлкен-кіші зорлықтың қай қайсы да артқыға таусылмас 
көп пәле болып жабысса қайтесің. Үш Олжайдың өз ішінен бүлінгені аздай-
ақ,  жаңағы  Жөкеңнің  рубасылары  Әбен  мен  аты-шулы  Оразбайдың  ескі 
дауды  қоздырып  әрі  “бір  Жөкеңбіз”  деп  бірігіп  алып,  Абай  заманында 
жаулықты ұлғайтқаны анық.  
      
Патша  ағзамның  законі  мен  қазақтың  ескі  заңы  (әдет  пен  шариат)  бірі 
біріне  үйлесе  алмады.  Мұның  өзі  ел  басқаруды  қиындатып,  Құнанбай 
мырзаны әкімшілік қызметтерге жақындарын тартуға мәжбүрлеген еді. 
       
Мысалы,  Қарқаралы  округіне  аға  сұлтан  болған  1850-1853  жылдары  өз 
еліне  болыстыққа  өзінің  тоқал  шешесінен  туған  інісі  Майбасарды  сайлаған 
(мұны  қарамы  қалың  Жігітек,  әрине,  құп  көрмеді).  Ал,  жас  Құдайберді 
әкімшіліктің ауыл старшыны, болыс кандидаты секілді қызметтерге араласты 
(1850  жылы  Құдайбердінің  екінші  әйелі  Ботантай  босанғанда  Құнекеңнің 
тұңғыш  немересіне  “Әмір”  деп  ат  қояды.  Бұл  есімді  кім  қойса  да  тауып 
қойған, өйткені, осы кезде Құнекең бүкіл Тобықтыға әмірін жүргізген еді).  
       
Мұхтар  Әуезов  «Абай  жолы»  эпопеясының  бірінші  кітабында  1851 
жылдың  сұрғылт  күзінде  Бөкенші  мен  Борсақтың  17  қыстауларын  басып 
алуға Шыңғыстың қалың ішіне шұғыл беттеген Ырғызбайдың 20 ауыл көшін 
кестелей келіп, Құнанбайдың шабарманы Қамысбаймен бірге әке бұйрығын 
екі  етпей  орындап,  жосылта  шапқылап  жүрген  Құдайбердіні  «ұзын  бойлы, 
қыпша бел жас жігіт» деп сипаттайды (Шәкәрім де әкесі тұрпатты: еңсегей 
бойлы кісі болған). Сондай-ақ, романдағы мына бір эпизодты оқырман есіне 
сала  кетейік.    Құдайберді  Майбасарға  еріп,  Торғай  руының  басшы  адамы 
Құлыншақ ауылына барғанында: «Пұшарбай, Садырбай, Мұңсызбайлар боп, 
Майбасарға  мықтап  дүре  соқты.  …Жалғыз-ақ  Құдайбердіні  ғана  Құлыншақ 
қорғап қап, өз қасына сүйреп ап, басын етегімен жауып, ұрғызбады».      
       
Бақсақ, аға сұлтан Құнанбайға күллі округке әмірін жүргізуден гөрі бір 
болыс тобықтыны бағындыру қиынырақ соққан.  
      
Заман тынысы, әке талабы солай болып әкімшілік, ел басқару ісіне ерте 
араласқан  Құдайберді  әділетшіл,  “құдайға  қараған”  адам  болды  деседі  көзі 
көргендер. Ал ермек, машығы - құс алып, мылтық атып, аң аулау болған.  
       
Ахат  Шәкәрімұлы  “Жұлдыз”  журналының  1992  жылғы  11  санында 
жарияланған  естелігінде:  “Елді  старшын-старшынға  бөлгенде,  Құнанбай 
Құдайбердіге  екі  ата  елді  –  50  үй  Әнет  табын,  20  үй  Қарабатыр  табын 
(Жуантаяқ  руынан  –  А.О.)  бөліп  берген”  дейді.  Осы  екі  ата  елдің  жасы 
үлкенін ағасындай, кішісін туған інісіндей қатты силап күн кешкендігі, ауыл-
аймақтың  “Бәкем”  деп  құрметтеуі,  қимас  достары  (Сағындық,  Мырзағұл,  
Байқұлақ,  Қаражан,  Байұзақ,  Қыздар)  болуы  –  міне,  мұның  бәрі  Бәкемнің 
ешкімге  қиянаты,  зәбір-жапасы  жоқ,  кісілікті  кісі  болғандығына  зор  дәлел 
деуге  керек.  Бірақ  анадан  жалғыз  Құдайбердіде  шешемді  тастап  кетті  деп, 
Құнекеңе кектеніп, оның “барып келіне” жүрмеген шалыс мінез де болыпты. 
Осы себепті, Турағұлдың білуінше, Құдайберді Ұлжан балаларымен де “араз 
болып келіп, өлерінің алдында екі-үш жыл бұрын татуласқан екен”. 

 
14 
      
Татуласқан  деуінің  мәнісі  мынадай.  1865  жылғы  болыстық  сайлауда 
Құдайберді  Күшік-тобықты  еліне  болыс,  ал  жиырма  жастағы  Абай  оған 
кандидаттыққа  сайланады.  “Менің  әкем  20  жасында  Құдайберді  деген 
ағасына кандидаттыққа сайланған екен, - дейді Турағұл. – Құдайберді өлген 
соң  араз  жағы  жасы  толымсыз  деп  көрсетіп,  түсіп  қалған  екен”.  Анығында 
Абай  тақтан  түсіп  қалмаған,  керісінше,  өлген  ағасының  орнына  (сол  кездің 
заңына  сәйкес)  болыс  болған.  Мұны  кейінгі  архивтік  деректер  нақтылы 
дәлелдеп  отыр.  Мысалға  зерттеуші  Б.Байғалиев  “Абай  өмірбаяны  архив 
деректерінде” (Алматы, 2001) атты кітабының 28-29 беттерінде үш құжатты, 
дәлірегінде, Абай қол қойған үш рапортты куәге келтіреді. 
      
Сөйтіп,  Абай  мен  Құдайберді  қызметтес  болып,  соңғы  екі-үш  жылда 
жақын  біліседі.  “Абай  жолы”  эпопеясында  бұл  жәйт  сырт  қалмаған,  онда 
Мұхаң “Абайдың ең жақын көретін туысқаны Құдайберді” деп мәлімдейді. 
      
Құдайберді-Бәкем  жасынан  өкпе  науқасына  шалдығып,  сырқат  болады. 
Көптен бері ауырып, төсек тартып жатқан Бәкеме Абай көңілін сұрап келген 
сәтті  Мұхаң  былайша  суреттейді:  “Құдайберді  өлерде  Абай  оған: 
“Балаларыңды  әке  орнына  бағу  қарызым  болар”,  -  деп  “жетімдік 
көрсетпеспін”  деп  ант  еткендей  болатын.  Айтқанындай,  Абай  содан  бері 
Құдайберді балаларын өзімен туысқан Оспаннан да, өз балаларынан да қатты 
еркелететін”. 
       
х     х      х 
       
Құнанбай мырза 1845 жылдың мөлшерінде Бауырдағы “Ескі там” деген 
жерден  мектеп  ашып,  онда  Ғабитхан  Ғабдыназарұлы  деген  татар  мұғалімді 
көп  жыл  қолында  ұстағаны  мәлім.  Құдайберді  бастатқан  балалардың  бәрі 
сауатын  осы  мектепте  ашып,  арабша  оқу-жазуды  меңгеріп  шығады.  Әкесі 
туралы:  “Ақырғы  жылда  бұрынғыдай  аңға  жиі  шықпай,  үйде  болатын 
уақыттары  көп  болды.  Түрікше  әңгіме  кітаптарды  оқуын  қойған  жоқ”,  деп 
есіне алады Шәкәрімнің өзі (осы дерек бізге кітап жинау һәм кітап оқу қыр 
қазағына таңсық нәрсе болмағанын аңдатса керек). 
       
Айтылмыш  дәуірдің  салты  бойынша  Құдайберді  бірнеше  әйел  алған. 
Бірінші  әйелі  –  Дәметкен  (азан  аты  Төлебике).  Одан  Омар,  Нұртаза,  Шәке 
(азан аты Шаһмардан), Шәкәрім (азан аты Шаһкәрім). Айта кетер жай, соңғы 
екеуін шешесі: “Шәке” және “Шәкерім” деп еркелеткен. Сондықтан келешек 
ғұламаны мұқым ел Шәкәрім емес, тек Шәкерім деп атаған.  
       
1988 жылдарға дейінгі естелік, жазбалардың бәрінде де тек Шәкерім деп 
хатқа түскен. Міне осы себепті біздің жазбамызда ғұлама есімінің бірде “ә” - 
мен, бірде “е”-мен ұшырасатынын тағы бір ескертеміз. 
       
Құдайбердінің екінші әйелі – тобықты Мамай батырдың нәсілі Ботантай. 
Төлебике  келін  боп  түскен  соң  үш-төрт  жылға  дейін  бала  көтермей, 
сондықтан Құнанбай Құдайбердіге осы Ботантайды айттырып, алып береді. 
Ботантай  тұңғышы  Әмірді  дүниеге  әкелгенде,  оны  Төлебике  бауырына 
салады.  “Екі  жылдан  кейін,  -  дейді  Ахат  ақсақал,  -  Төлебикенің  өзі  де 
екіқабат болып, ұл туды, оның аты Омар еді, бір жасқа толмай өлді. Онан соң 
Төлебикеден  үш  ұл  болды  –  Нұртаза,  Шаһмардан,  Шәкерім.  Ботантайдан  – 

 
15 
Жылқыайдар, Ырызықбай. Жылқыайдар төрт жасында шетінеп кетті”. Шәке 
(1856-
1901)  мен  Ырызықбай  (1866-1919)  би,  болыс  болып  ел  жұмысына 
араласқан азаматтар. 
       
Болашақ ақынға анық тәлім берген кісінің бірі Ботантай әже  тұқымына 
тартқан өжет кісі бопты. Әмеңгерлік жолымен алам деп әурелеген қайнысы 
Тәңірбердіге көнбеуі, басқа да қайныларын ықтырып отыруы, кейін ел ағасы 
Шәкәрімнің өзін де ұрсып алатын мінез-қылығы осыған дәлел. “Менің тілім 
олар түгіл Тәтеме де (Тәтесі – Құнанбай) тиді, - деп есіне алады екен ана. – 
Тәтем қартайғанда қарғап, “баламды (баласы - Әмір)  өлтірді оңбаған шал” 
дедім  ғой.  Содан  тәтем  өлген  соң,  мені  аруағы  атып,  көзіме  ақ  түсіп, 
көрмейтін болып қалдым. Тәтемнің зиратына барып, қабірін құшақтап: “Кеш, 
Тәте!” деп жылап, топырағынан алып көзімді сүртіп, содан көзім жазылып, 
бір  көзімде  ғана  ақ  қалды».  Құдайбердінің  және  бір  әйелінен  –  Хакім 
(Ғабдулхакім). 
      
Құдайберді  жасынан  жабысқан  өкпе  науқасынан  айыға  алмай,  1866 
жылдың  көктемі  –  мамыр  айының  басында  37  жаста  дүниеден  өткен.  Осы 
ретте Қазақстанның Орталық Мемлекеттік архивінде сақталған Құнанбайдың 
мынадай хат-қағазы қызығушылық тудырады. Онда: «1866 жылы 15 июньде 
осы уәкіл хатты беремін» деп басталып, «закон қарайтын күнге бек қажетті 
жұмысым  болып  қарай  алмағаным  үшін,  би  сайларда  шар  салар  үшін»  дей 
келе, хат иесі өзінің шар салу құқығын Күшік тобықты елінің биі – Сұлтанай 
Тоқашұлына тапсырып былай дейді: «Кімге салса да разы болмақлығым үшін 
мен хорунжы Құнанбай Өскенбай оғлы мөрім бастым» (ҚР ОМА, 1-қор, 1- 
тізбе, 16 – іс).  
       
Бұл  хат  Құдайберді  мен  Абай  билікте  тізе  қосқан  1865-66  жылдары 
әкелерінің  де  биліктен  қол  үзбей,  Күшік  тобықты  болысының  штаттағы 
биінің  бірі  болғанын  жеткізуімен  құнды.  Ал,  Құнекеңнің  «бек  қажетті 
жұмысым  болып»  деген  сөзі  нені  білдірмек?  15-20  июнь  аралығында 
Құдайбердінің қырық күндік асы өткізілген, Құнанбай осыған бола сұранған 
дейміз.     
     
Құдайберді-Бәкем  жастай  дүниеден  өткенде  артында  балалары:  үлкені 
Әмір  14  жаста,  Нұртаза  11  жаста,  Шаһмардан  9  жаста,  Шаһкәрім  7  жаста, 
Ырызықбай  қырқынан  шықпай  жетім  қалды.  Үлкен  әйелі  Төлебике  36 
жасында, кіші әйелі Ботантай 33 жасында жесір атанды. Бір анығы, кейіннен 
күндес әйелдер апалы-сіңлідей бір шаңырақта тату ғұмыр кешкен еді.  
        
Сондықтан  Шәкәрімнің  де  бал  дәурен  балалық  шағы  уайым-қайғысыз 
өтіп, қос шешенің аялы алақанында Абай сияқты арда, «телғара» боп өседі.  
         
Кемеңгердің  өскен  ортасы  мен  ата-анасы  туралы  жиған-терген 
мәліметтеріміздің бір парасы осылар.