Бес кітабын баспаға әзірлеуі

 
121 
кездердегі  ақынның  сезімі  мен  көңіл-күйін  бізге    «Ашу  мен  ынсап»  деген 
өлеңі жеткізеді: 
                             
Білгенімді жазушы ем, 
                                 
Бекем буып белімді. 
                                 
Мінін айтып қазушы ем, 
                                 
Түзетпек боп елімді. 
                               
…Күні-түні ойланып, 
                                  
Жазудан да жалықтым. 
                                  
Газет, кітап қолға алып, 
                                  
Оқудан да талықтым.   
                                  
Ел тіліме көнбеді, 
                                  
Жыладым да қамықтым. 
                                  
Үмітсіздік дендеді, 
                                  
Зорықтым да шалықтым. 
      
Соңғы  жолдардан  сұр  тұман,  суық  заман  ызғары  еседі.  Және  қандай 
десеңізші! Болашағы бұлдыр бодан елдің шарасыздығын көріп жаны ашып, 
жанарынан  ыстық  жас  төгілген  ақынның  хәлі  көз  алдыңа  елестейді.  Иә, 
тарихтың  бұл  сынағынан  қамықпай,  торықпай  өту  әсте  қиын.  Десек  те,  
күйректік пен дәрменсіздіктің құшағына құласа, торығу мен үмітсіздікке бой 
алдырса  Шәкерім  Шәкерім  бола  ма.  Керісінше,  шыншыл  ақын  ширығып, 
белсенді харекетке көшуге ниеттенеді.  
       
«Не  істеу  керек?»  деп  ішкі  ойын  Ынсапқа  сынатқан  ол,  одан  мынадай 
кеңес алады: 
                                  
«Газетке жаз, кітап жаз, 
                                  
Бастыр, оқыт қазаққа, 
                              
…Сусыз егін не шықсын   
                                  
Суғар, шыда азапқа. 
                                  
Дәмін алып ел ұқсын, 
                                  
Сонда ұмтылар тамаққа».  
      
Осыны жан-жүрегі дұрыс көріп, құптағаны жайлы: 
                                  
Осы сөзді дұрыс деп, 
                                  
Жүрек соқты, құптады, - 
деп  мәлімдейді.  Тар  жол,  тайғақ  кешуде,  яғни  баспасы  жоқ  бодан  ел 
жағдайында мұндай шешімге келу, сөз жоқ, елжанды да қайсар мінез иесінің  
ғана сыбағасы! 
       
«Елу жасқа тақаған соң, - деп жазады Шәкерім, - оңашада жатып, басқа 
келген  ойлардың  барлығын  қағазға  түсіріп  кеттім.  Мен  солардың  бәрін  өз 
мақтаным үшін жазғамын жоқ... Кейінгілер үлгі алып, өнеге үйренсін дедім».  
Осы  кенен  ойын  Абай  өлгеннен  соң  жазылған  «Жолама,  қулар,  маңайға» 
атты өлеңінде де айтады. Онда: 
                                
Адамдық борыш ар үшін, 
                                      
Барша адамзат қамы үшін. 
                                
Серт бергем еңбек етем деп, 
                                      
Алдағы атар таң үшін, - 
дегені қажылықтан соң шаршамай-талмай қаламымен еңбек еткенінің куәсі. 

 
122 
       
«Кітап  жаз,  бастыр,  оқыт  қазаққа!»  дейді  ақын  өзін-өзі  жігерлендіріп. 
Бірақ мұны іске асыру бүгінгі күн биігінен ғана оңай сияқты. Ал, ол заманда 
қиынның  қиыны.  Абайдың  тұңғыш  жинағы  4  жылдан  соң  әрең  дегенде 
жарық көргенін айтсақ та жеткілікті. 
        
Неге десеңіз, патшалық Ресей ұлт аймақтарында баспа ісін жолға қоюға 
құлықты  болмады.  Әсіресе,  қазақ  халқының  бұл  салада  мешелдеп  қалуына 
қарағанда,  түркі  этносының  ең  ірісі  ұйқыда  қала  тұруы  отаршыл  үкіметке 
жаққан  сыңайлы.  Әйтпегенде,  ХХ  ғасырдың  басында  Ресейдің  ішкі 
аумағындағы  баспалар  мыңдап  саналса,  қазақ  жеріне  соның  бірде-бірі 
бұйырмауы  түсінуге  қиын.  Қазақ  тілінде  арап  емлесімен  жазылған  кітаптар 
Қазан, Орынбор, Уфа, Ташкент, Петербург, Троицк, Астрахань қалаларында 
басылатын еді.  
     
Мысалы, Семей өңірінен шыққан Әріп Тәңірбергенов, Ақылбек Сабалұлы 
сынды  ақындардың  қисса-хикаяттары  Қазан  баспасынан  жарық  көрсе,  ал, 
Шәкерімнің  тағы  бір  тұрғыласы  Оңтүстік  Қазақстанның  тумасы  Шәді  төре 
Жәңгірұлы  (1855-1933)  дастандарының  көбі  Ташкент  қаласындағы 
Ғ.Ғарипжанов баспаханасынан басылып шықты. 
       
Шәкәрімнің  екі  кітабы  (“Шежіре”  мен  “Мұсылмандық  шарты”)  солар 
сияқты  1911 жылы Орынборда жарық көрді. Әрине, өз қаржысына. 
        
«Жер айналмай тұра ма, дүние жай» демекші, әлемдік прогресс жетістігі, 
ақыры,  1912  жылы  Семейге  де  жетіп,  «Жәрдем»  атты  баспахана  ашылған 
болатын.  Осы  жылы  Семейде  ақынның  “Қазақ  айнасы”  жинағы  мен 
“Қалқаман-Мамыр”, “Еңлік-Кебек” атты тарихи дастандары басылып шықты.  
         
Сөйтіп, екі жылдың ішінде бес кітабын бастыртып, Шәкерім “Кітап жаз, 
бастыр, оқыт қазаққа” деген өз сертін адал орындап шығады.   
        
«Қазақ айнасы» атты кітабында ақынның «Ажалсыз әскер» деген өлеңі 
бар. Онда: 
                                
Шын патша мен емес пе уайымсыз, 
                                
Ғаскерім  өлеңім мен сөздерім. 
                           
.... Ойлаңыз, біздің ғаскер өле ме, 
                               
Қағазға бір басылып қалған соң. 
                               
Бұл мықты әскер емей немене, 
                                
Жайылып талай орын алған соң,  
дейді  Шәкәрім.  Бұл  жолдардың  иесі  өзінің  ұлт  поэзиясындағы  орнын,  өзі 
өлсе де өлеңі, яки ғаскері ақ қағазда мәңгі қалатынын жақсы білгенін көреміз.  
      
Иә,  1912-13  жылдары  Шәкәрімнің  ұлттың  классик  ақыны  деңгейіне 
шыққаны  шындық.  Бірақ  артына  қазақ  бар  да  «қартаймайтын,  өлмейтін» 
рухани  мұра  қалдырған  оның  алдында  ойшылдықтың  әлемі  есігін  ашып, 
әлемдік  ойсананың  көгілдір  шыңдары  қол  бұлғап  өзіне  еліктіре  шақырып 
тұрды. Бұл Абайдың бас шәкіртінің енді «күллі әлемнің Шәкәрімі» дегізетін 
жаңа өрісті игеруге беттегені дүр.  
 
 

 
123 
Дүние қу – бір ағын су 
      
Қарапайым кісі де, данышпан адам да өз заманының тумасы. Әр адамды 
жақсы  я  жаман  қылатын  өмір  сүрген  ортасы,  сол  дәуірдің  оқиғалары  және 
замандастары  да  зор  әсерін  тигізбек.  Бұдан  қашып  құтылу  жоқ.  Абай 
айтқандай:  «Адам  баласын  заман  өстіреді,  кімде  кім  жаман  болса, 
замандасының бәрі виноват». Ұлы тұлғаны әр қырынан шынайы бейнелеуді 
ойланған  кісіге  оның  мінез-әдетіне,  ішкі  дүниесіне  қатысты  бар  үлкен-кіші 
құбылыстың бірде-бірін қалт жібермеу маңызды. Өмірбаяндық жанр шарты 
осыған  міндеттесе  керек.  Сондықтан  ғұламаның  от  басы,  ошақ  қасындағы 
өмір жайын айналып өтпегенді жөн көрдік. 
      
Шәкерімнің  «Әділ-Мария»  романы  (роман  1925  жылы  жазылған)  ескі 
қазақ  ауылы  тұрмысын  бейнелейді.  Бай-болыстардың  өктемдігі  мен  зорлық 
амалы  ақырында  бейкүнә  қос  ғашықтың  өліміне  әкеп  соғады,  сондықтан 
автор өз романын «Қайғылы роман» атаған.  
      
Поэзиясында «Бұл елдің көргені - өтірік ант, Қазаққа алдау деген болды 
ғой  салт»,  «Жебір  ұлық  халқына  қас  қылады,  Көңілін  шерлі,  көздерін  жас 
қылады»,  «Чиновник  ісін  қылмаңыз,  Әділет  жолын  таңдаңыз»  деген 
жолдармен кескіндеген қазақ қоғамының жаралары мен ел ішінде орын алған 
әділетсіздік төркінін енді ағартушы ақын көркем проза жанрымен ашады.  
     
Қиянат  атаулының  құны  тым  жоғары,  бұл  бір.  Дүниеде  жамандық  жоқ, 
тамам  жамандық,  бар  пәле  пендешілік  мінезде,  қоғамның  жаман-жақсы 
болуы  әрбір  жеке  адамның  адамдық  сапасына  тәуелді,  бұл  екі.  Осынау 
классикалық қос идеяны арқау еткен романды талдау ойда жоқ. 
      
Сөзді романнан бастағаным, онда 1910 –12 жылдары болған оқиғалар мен 
сол  кездегі  тұрмыс-тіршілік  суреттелген.  Сюжет  қаншалықты  «қайғылы» 
болғанымен  де,  романнан    қазақ  елінің  іргесі  бүтін,  өмірі  жалпы  алғанда 
тыныштық жағдайда өтіп жатқандығы  айқын көрініс береді.     
      
Дүлей қара дауыл қарсаңында табиғат танадай тына қалады. Сол сияқты 
бірінші  жаһандық  соғыс  пен  әлеуметтік  катаклизмдер  басталған  1914-15 
жылдар  қарсаңында  Тәңірі  күллі  адамзат  нәсіліне  аз  уақыт  тыныштық 
силаған  болатын.  Осы  уақытта    Ресей  империясы,  оның  ішінде  қазақ 
қоғамының өмір  өзені де, мол сулы Ертістің ағысындай, қалыпты арнасында 
өтіп жатты.  
      
Ахаттың естелігіндегі өмір тұрмыстан бірер мысал алайық.   
      
«Ботантай  әже  (Шәкерімнің  екінші  шешесі  –  А.О.)  өте  өжет,  сөзшең, 
тентек,  қайтымы  тез,  шаруақор  кісі  еді,  -  дейді  Ахат  ақсақал.  –  Ашуы 
келгенде  елуден  асқан  әкейді,  шешемді  сабағанын  көрдім».  Неге  десеңіз, 
оның  себебі  мынадай  екен.  Ботантай  әженің  қыстауы  Шыңғыстың  ішкі 
қабатының  бірінде,  жазғы  ауылы  Жидебай  маңында,  яғни  таудан  30 
шақырымдай  жерде  болған.  Ал  Шәкерімнің  қыстауы  таудың  шеткі  Бауыр 
жақ  қабаты  -  Суықжалда  орналасқандықтан  Ботантай  әженің  жолы  осы 
қыстау арқылы өткен.  
       
Қалыптасқан дағды бойынша Шыңғыстың ішін паналап, қыстан шыққан 
ел  бірден  жайлауға  беттемей,  жазғытұрым  малды  алдымен  Бауырға  (Семей 
жақтағы  кең  жазық)  салатын.  Қыстауынан  Бауырға  көшкен  жолында 

 
124 
Ботантай  әженің  арбасы  бірде  сынып  қалып,  жаяу  қалады.  Мен  алыстан 
көріп,  «Әжем  келе  жатыр,  әжем»,  -  деп  айғайлаған  кезде  әкей  мен  шешей 
үйден тез шығып жөнелді,  біз де жүгірдік дейді Ахат.  Жарты шақырымдай 
жерге  әкей  алдымен  жетіп:  «Апа!  Аман  ба?»,  -  деп  апасын  құшақтағанда 
әжем: «Менің көшкенімді білмей, алдымнан шықпай неге жатырсың?! Міні, 
арбам  сынып  қалды»,  -  деп  әкейді  бастан-арқадан  таяғымен  ұрып,  сабап 
жатты.  Әкейдің  тымағы  түсіп  қалды.  Оған  қараған  жоқ,  апасын  құшақтай 
берді.  Бір  жағынан  шешем  барып  құшақтап  еді,  «Ыбырайдың  май  басқан 
қызы! Сен де алдымнан шықпадың», - деп таяқпен шешемді де салып қалды. 
…Әкей  мен  шешей  апасы  ұрып  болған  соң,  қолтықтап  үйге  алып  келді. 
Арбаның  білігі  сынып  қалғанын  Жанбота  (ат  айдаушы  жігіт  –  А.О.)  айтып 
жатты.  Әкей  күліп:  «Сіз  қызықсыз-ау,  апа!  Біз  Сіздің  көшкеніңізді  қайдан 
білеміз?  Әулие  емеспіз!  Көшерде  хабар  айтыңыз  дегенім  қайда?»,  -  деді. 
Әжем:  «Қыстаудан  асығыс  көштік,  хабар  жібере  алмадым.  Сен  барғанда 
арбам сынбас еді деп ашуландым ғой, қарағым!», - деді. Әкей: «Апа! Оқасы 
жоқ, қайта білігі сынғаны жақсы болған. Сіздің арбаңыздың үйшігін, біздің 
трашмөңкенің астына салып берем», - деп Жүзжасар деген ұстаны шақыртып 
алып,  Жанбота  үшеуі  ас  піскенше  арбаны  дайындап  қойды.  Ас  ішкен  соң, 
әкей атқа мініп, апасын асудан асырып, қонысына қондырып, кешке қайтты. 
Бұл ғана емес, әкейді үлкен апамның мұнан кейін де ұрғанын көрдім. Бірақ 
ешбір зілі-кегі жоқ ұрыс еді ол. Шәкерімді апасы жанындай жақсы көретінін 
де білем, «Шәкерімнің алдында ал»,  деп жылап, тілеу тілегенін де естігем».  
      
Шәкерім    өмірінің  үлкен-кіші  жақтарын  түгендеп  жеткізген  Ахат 
ақсақалға алғысымыз шексіз болуға тиісті. Осынау естелік сөзден көрінетін 
тұрмыс-тіршіліктің  суреті Шәкерімнің құрбы-құрдастарына арнап шығарған 
экспромт өлең сөздерімен толыға түседі.  
      
Бүгінгі таңға алты замандасына арнаған алты өлеңі жетіп отыр. 
      
Суырыпсалма  жанр  үлгісіндегі  бұл  өлеңдер  бұрын  еш  жерде 
жарияланбағандықтан оқырман назарына салайық.  
     
«Қалиманға» деген өлеңі: 
                                
Қалдым ғой түйе екен деп боздағанға, 
                                
Қалиман әлі күнге тозбаған ба? 
                                
Қыз етіп, қатын басың өлең айтып, 
                                
Жас шағын өтіп кеткен қозғаған ба? 
                                         
Қалиман қыз күніңді сағынасың, 
                                         
Кешікпей кәрілікке бағынасың. 
                                         
Келмейді өткен жастық қайта айналып, 
                                         
Ол кезді жоқтап енді не қыласың… 
       
Өлең өңкей құрдастар бас қосқан бір отырыста айтылған.  
       
Туысы  Әбдіғали  әншінің  үйінде  отырғанда  (1925)  Шәкәрім  қажы 
мынадай әңгіме айтыпты. Мұсағали молда бір жылы Семейден келе жатып, 
«Арқалық»  деген  жерде  Шәкәрімнің  асып  отырған  етіне  кез  болыпты.  Етті 
үш-төрт кісі тауыса алмай қойыпты, сонда Мұсағалиға Шәкәрім: 
                             
Белгілі арғы тегің Мамай батыр, 
                                
Ту ұстап, тұлпар мініп тіккен шатыр. 

 
125 
                                
Атаң Дулат, өз әкең Татам еді, 
                                
Мына май сені көріп неге жатыр?, - 
депті. Сонда Мұсағали да тосылмай: 
                                
Тақсыр-ай, оның рас, атам мешкей, 
                                
Күнәсін мешкейліктің Тәңірім кешкей. 
                                   
Жасымнан медреседе сабақ оқып, 
                                   
Қалыпты сол себепті нәпсім өспей, - 
деген екен. 
        
Мұсағали  ақынға  Ботантай  шешесі  жағынан  жиен  әрі  құрдасы. 
Мұсағалидің  атасы  Дулат  зор  денелі,  бір  түстікте  бір  қойды  жеп  кететін 
мешкейлеу адам болған екен. Қалжың осыған ымбалдаған.   
       
«Ысқаққа» деген өлеңі: 
                                  
Ағы көп сақалыңның қарасынан, 
                                  
Әнің кетті тісіңнің арасынан. 
                                  
Үйіне Шілікбайдың түстенгенде, 
                                   
Көзіңнің шошып едім қарасынан. 
                                          
Аулына Қозыбайдың қонған түні, 
                                          
Біреудің үміт еттің баласынан. 
                                          
Тәуір-ақ орайыңа келіп еді, 
                                          
Құлменен кетіп қалды-ау таласыңнан.          
      
Ысқақ Ырысайұлы - ырғызбай, жасынан әнші, гармоншы атағы шыққан 
өнерпаз, көзі ашық сауатты адам. Әйелі қаза болған Ысқақтың тағы үйленуге 
деген ықыласын байқап Шәкерім тұрғыласына жаңағы әзілді айтқан. Сонда 
Ысқақ былай деген екен: 
                                 
Рас, Қажы,  бек ықыласты бола алмадым, 
                                      
Қаза көрген жүректің жарасынан. 
                                      
Қыз түгіл, келіншекке жуымайын, 
                                      
Кәріліктің кім құтылар жазасынан.           
     
Экспромттың  қалған  үшеуі  де  осылар  сияқты.  Құрбы-құрдастары 
Бекқожа, Жақай, Молдарахымға арналған олар да Шәкерімнің тай-құлындай 
тебісіп өскен достарымен жылы қарым-қатынасының  куәсіндей жеңіл әзілге 
құрылған импровизация өлеңдер.  
      
Қорыта  келгенде,  сөз  етілген  1910-12  жылдары  қажының  ел  аман,  жұрт 
тынышта өзгелер қатарлы өмір сүріп жатқанына куә боламыз.            
      
Көкірегі ыстық мына жарық дүниенің өткіншілігі мен опасыздығын өзек 
еткен  «Тойымсыз  нәпсі,  тұрақсыз  дүние»  деген  төрт  өлеңнен  тұратын 
циклінің бір тұсында лирик ақын былайша толғайды: 
                              
Дүние қу – бір ағын су, 
                              
Түстік онда шөп болып, 
                              
Күнде ағамыз, сандаламыз, 
                              
Бейнетіміз көп болып.   
       
Адамның онсыз да қамшының сабындай қысқа ғұмыры бейне ағын суға 
түскен шөптей баянсыз, мақсатсыз сандалумен өтпегі зор өкініш. Олай болса,   
өткінші фәни құрығынан құтылудың амалы қайсы? Әр адам бұл жалғаннан 
ғапыл  өтпеуі  үшін  қажетті  ақиқаттар  қайсы?  Ойшыл  ақынды  талайдан  

 
126 
мазалап,  жылма  жыл  жан-жүрегін  жаулап  орай  түскен  түпкі  ой  қазықтар 
осылар.   
     
Әсілі,  Шәкерім  шығармашылығының  барлық  қырына  (лирика,  поэма, 
аударма,  проза,  музыка,  тарих)  ортақ  бір  сипат-таңба  бар.  Ол  ойшылдық 
таңбасы.  Сөз  басында  келтірілген  «Махаббат  пен  құмарлық»  өлеңінде 
ақынның өз бойында бар үш құмардың бірі – ой құмары дейтіні сол. Расында 
да ақын нені жазса да ойшылдығы қат-қабаттаса жүреді.  
        
Ақынның ой құмарына арнаған «Аурусыз жанға айла жоқ» атты үш ауыз 
өлеңі бар. Онда «Аурусыз жандар – мисыздар» дей келе: 
                                  
Милыда ойсыз күн болмас, 
                                  
Ауырмай миы тұра ма? 
                                  
Миынан басқа ем қонбас, 
                                  
«Емдейін бе?» деп сұрама!, - 
деп түйеді ойшыл ақын. Терең ой сорабына тартылған адамның хәлін Ахмет 
Яссауи бабамыз:  
                                
Бұл бір дерт қой дуа қонбас, 
                                
Боянсаң да жүзіңді қуалар жас,  
деген ақиқи сөзімен жеткізеді.                                 
       
Сол сияқты классик ақын Шәкерім болмысында өлең және ой құмарлары 
тоғысты. Олар құстың қос  қанатындай ажырамас егіздерге айналды.  
      
1913  жыл.  Оңашалануға  бел  байлаған  Шәкерім  55  жаста.  Бұл  белдің 
нақты  белгісі  -  ойшыл  үш  сұрақ  («Әлемді  кім  жаратқан?»,  «Өлген  соң  жан 
жоғала  ма?»  және  «Түзу  жол,  істер  іс  қандай?»)  биігіндегі  дүниетанымдық 
әлемнің есігін қағып, табалдырығын аттау мезетіне келіп жетті. Бұған дейін 
қорланған ішкі даярлықтың, ой тәрбиесінің тығыны таза философиялық ой-
толғамдар  боп  ағытылып,  араб  әрпінің  көркем  ирегімен  қағаз  бетіне  түсе 
бастайтын болады.     
  
Лев Толстой және Шәкәрім 
      
Зейін  сала  қарасақ,  адам  тіршілігінің  тұтқасы,  философиясы  екі-ақ 
нәрсеменен: бірі - әділдік,  бірі – шындық. Жақсы-жаманды айыру дегеніңіз 
осы  екі  ұғымға  ғана  сарқылған.  Енді  мына  ғажапқа  назар  салыңыз:  екі 
категория  бір-біріне  жақын  туыс.  Әділдік  жоқ  жерде  шындық  та  жоқ.  Сол 
сияқты  шындық  жоқ  болса,  әділдік  те  бар  бола  алмайды.  Бірде  әділ  сөз 
дейміз,  бірде  шын  сөз  дейміз,  әйтеуір,  мағынасы  бір.  Абайдың  38-ші 
қарасөзінде:  “Сиддық  (шындық)  ғадаләт  (әділет)  болар”  дейтіні  содан. 
Сондай-ақ,  орыстың  справедливость  (әділдік)  сөзі  төркінінен  де  правда 
(шын) деген сөз төбе көрсетеді.  
       
Қорыта айтқанда, әділдік пен шындық ажырамас, қанаттас ұғымдар. 
       
Гәп  сонда,  егіз  ұғым  әділет  пен  шындықтан  үшінші  категория  ұждан  – 
совесть  туады.  Ұжданның  және  бір  аты  –  ар.  Мәселе  сонда,  ар-әділет  заңы 
мен Тәңірінің жолы, заңы тура сәйкес. Сондықтан да, және сүй: “Хақ жолы 
осы  деп  әділетті”,  -  дейді  Абай.  Бұл  өсиеттің  мәнісі  басқаларға  мейір-
шапағатыңды  тигізіп,  жан  жылуыңды  аямай  өмір  сүруге,  жалпақ  тілмен 
айтқанда, ғұмырды  “ақ жүрек адам” болып кешуге саяды.  

 
127 
       
Міне орыс данасы Лев Николаевич Толстой осы айтылған әділет пен ар-
ұждан туралы нақты тұжырымдар жасап, өз сөзін айтқан ғұлама. Ол: “Әлемді 
меңгеруші рухани заңдар бары адамзатқа нақты таныла бастады, алайда бұл 
заңдарды  түсінуді  қажет  қылмайтын,  оларға  сәйкес  өмір  сүргісі  келмейтін 
адамдар  үшін  олар  маңызды  емес  және  бос  нәрсе  болып  көрінеді”  деп 
жазады.  Ал,  рухани  заңдарды  білу-тануды,  Толстойдың  кәміл  сенімі 
бойынша:  “Ең  басты  нәрсе  деу  аз,  сонымен  қатар  ол  бүкіл  адамзат 
қауымының ең мәнді ісі”.  
       
Хакім  данышпандардың  Әділет  пен  Ұждан-совесть  заңы  туралы  зарлап 
айта беретіні, міне, осыдан! Аталмыш заңды санаға сіңіру және соған сәйкес 
өмір сүруді әдет қылу! Ардақты Толстой қалың орыс халқына осыны қақсап 
айтып жеткізуге тырысып бақты. Яғни өмірінің соңғы бөлігін осы мақсатқа 
сарқа  жұмсағаны  әлемге  аян  нәрсе.  Иә,  Ясный  Полянадағы  дана  қарт  өзіне 
ашылған рух заңдарын өзгелерге, көбіне қарапайым жұртшылыққа, түсіндіру 
ісінен шаршаған емес. Мәселен, 1904 жылдың 21 ақпанында Н.П. Максимов 
деген подпоручикке жолдаған хатында мынадай кеңес айтады: “Кім кімге де 
не істеу керек екенін шешу үшін алдымен ештеңеге де қарайламай тек өз ар-
ұятының  үнін  мұқият  тыңдау  қажет,  басқаша  айтқанда  өзге  адамдар  менің 
қылығымды қабылдай ма, қабылдамай ма деген ойменен емес, Тәңірі бізден 
осыны қалайды деп жасаған қадамда еш қателік болмайды”.  
        
Қазақстанда  Лев  Толстойдың  философиялық  ой-пікірлерін,  ғибрат 
сөздерін тұшына оқыған, оны ұстазы санаған зиялылар қарамы аз болмаған. 
Соның бірі – Шәкәрім еді.  Жасы елуден асқанда, 1880-ші жылдары жарық 
көрген  “Жан  сыры”  (“Исповедь”)  және  “Менің  сенімім  неде?”  (“В  чем  моя 
вера?”) атты әйгілі еңбектерінде Толстой көркем әдебиет өрісінен ойшылдық, 
дүниетанымдық бағытқа бет бергенін аңдатқан. Содан бері оның ғибраттық 
бағыттағы  ұсақ  әңгімелері,  орыс  қоғамында  үлкен  сілкініс  тудырған 
дүниетанымдық  мақалалары  мерзімді  баспасөз  бетінде  үзбей  жарияланып 
келгенін жаңа айттық.  
       
Нақты  бір  мысал,  1901  жылы  жарияланған  “Ақыл-ес,  сенім  һәм 
құлшылық  туралы”  атты  мақаласы.  Осы  еңбегі  бойынша  Толстойдың 
ойшылдық әлемін көктей өтетін үш постулатқа оқырман назарын аударайық.  
        
Бірінші постулат - орыс данасы Інжілге сүйене отырып, адам баласы бұл 
әлемге өз еркімен емес, оны осы әлемге жіберген Иенің еркімен келген деп 
тұжырады.  Екінші  маңызды  қағидат  –  постулат  жайында:  “Адам  баласы 
өзінің  бұл  жалғанға  не  үшін  жіберілгенін  білу  үшін,  -  деп  ой  өрбітеді  ол,  - 
Жасаған  Ие  оған  ерекше  ақыл-ес  берді,  міне  соның  көмегімен  әрқашанда, 
егерде шындап білгісі келсе, адам баласы Тәңірінің еркін, яғни Оның өзінен 
не күтетінін, жер бетіне не үшін жібергенін біле алады”.  
     
Осыдан  соң:  “Ал,  біздің  заманымыздың  пәншілдері  мен  дін  жетекшілері 
болса,  ақыл-еске  сенбеңдер,  өйткені,  ол  алдайды,  бізге  сеніңдер,  біз  тура 
жолдамыз  деуден  танар  түрі  жоқ.  Бірақ  олардың  мұнысы  жалғандық. 
Олардың  уағызына  иланып,  осы  күнгі  қалпымызда  қала  берсек,  онда  біз 
адамзат  нәсілі,  соқыр  күшіктердей  әр  жаққа  тырбана  бермекпіз  әрі  бір-
бірімізге  деген,  дәл  қазіргідей  өшпенділік  хәл  өзгермек  емес:  христианин 

 
128 
мұсылманды, мұсылман – христианинді, ал, христиан ішінде православный – 
католик пен староверді, старовер – православныйды және т.б. бірін бірі иттей 
жек  көреді,  жиіркене  қарайды”  дей  келе,  постулаттың  үшіншісін  былайша 
түйіндеген:  
      
“Егерде біз ақыл-есіміздің дегенін ұстанар болсақ қана, бәріміз бірігеміз, 
олай  болатыны,  баршамызға  берілген  ақыл-ес  бір,  осы  себепті  ақыл-ес 
адамдарды біріктіреді және ол адамдардың болмысында бар бір біріне деген 
махаббаттың  іске  асуына  ешқандай  бөгет  жасамайды.  …Ақыл-ес  қасиетті 
жазбалардың  қай  қайсынан  да  үлкен  әрі  нанымдырақ,  ол  ешбір  кітап, 
жазбалар жоқ кездің өзінде бар болды һәм әрбірімізге тура Тәңірінің өзінен 
берілген” (Толстой Л.Н. О разуме, вере и молитве // Полн.собр.соч.: В 23 т. – 
М., 1913. – Т. 23. – С. 34-35 ).  
       
Көріп отырмыз, Толстойдың соңғы постулаты “ақыл-ес” - адамның жан 
тілегі,  жүрек  түбіндегі  шын  асылы  ғана  емес,  дүниені  танудың  құралы 
дегенге  саяды.  Құдайдың  өзі  сыйлаған,  дарытқан  бұл  құралды  қолданбау 
қиянат.  
       
Даналықтың  құдіреті  ғой,  келтірілген  үзіндіде  ғұрпы  дін  мен  рухани 
ілімнің нәзік аражігі қалай ғана ашықталған десеңізші! Әрине, мұндай ойлау 
жүйесі, әсіресе, соңғы постулат дін қызметкерлерін мәнсұқ етумен парапар. 
Сондықтан  осынау  ноқтасыз  ойлары  мен  дінге  қатысты  реформаторлық 
көзқарастары үшін жоғарғы діни орын  – Синод 1901 жылы Лев  Толстойды 
шіркеуден  аластату  туралы  үкім  жариялаған  еді.  Бірақ  қалың  орыс 
жұртшылығының сүйікті жазушысына араша түскені белгілі.   
       
Сөйтіп,  жаңағыдай  жарқын  да  терең  ой-толғамдардың  Шәкерімге  нұр 
боп  құйылып,  көп  ой  салғаны  сөзсіз.  Кезінде  “толстовщина”  аталған  ілім 
қазақ  ақынына  бөтен  діннің,  бөтен  мәдениеттің  негіздеріне  бойлауға 
мүмкіндік берген терезе де сияқтанған болар, тегі. Өйткені, Толстой Інжілге 
сүйене отырып, христиандық салт-ғұрыптың көлеңкелі жақтарын, кейбір дін 
жетекшілерінің  екіжүзділігін  батыл  әшкерелеген  адам.  Сондықтан  оның 
азаматтық ашық позициясы Шәкәрімге өзі тұтынған дін ислам басшыларына 
да сыншылдықпен қарауына үлгі шашқан сияқты.  
       
Яғни Шәкәрім Құранды жақсы білсе, Толстой Інжілді жақсы білген. Ол 
өз  еңбектерінде  “Інжілде  былай  делінген”,  “Иса  пайғамбар  былай  айтқан” 
дегенді көп қолданған. Ендеше Шәкәрімнің дін туралы өлеңінде: 
                              
Інжіл, Құран – бәрі айтып тұрса-дағы, 
                              
Мағынасынан адасып қара басар, - 
деуінен орыс ойшылына қол артқандығы сезілетіндей. Сондай-ақ, орыс және 
қазақ ойшылдары арасын: “Өзіңе не тілесең басқаға да соны тіле, тіпті өзіңе 
қиянат жасаған адамға да қиянат қылма, керісінше жақсылықпен жауап бер, 
әділ бол, бар әлемге махаббат көзімен қара” деген ортақ парадигма, этикалық 
ұстанымдардың жақындастыра түскені сөзсіз.  
     
Осы  орайда,  үстідегі  үш  постулатқа  қатысты  ойын  Толстойдың  қалайша 
түйіндегеніне  оралайық:  “Адамды  өмірге  келтірген  Тәңірінің  еркі  мынада: 
кәмәлатқа жетсем екен деп әр адам тек алға талпына беруге тиіс. …Ол үшін 
керек  екі  шарт  бар:  бірі  өзінің  жан-жүрегін  қиянаттан  тазарту,  бірі  барлық 

 
129 
жан иелеріне жақсылық жасау. Мұның  дәлелі мынау: не істі қолға алса да, 
алдан  тосқауыл  тап  болатынын  кім  кімде  күнделікті  өмірден  өзі  байқап 
тексере  алады,  Жаратушы  Ие  тек  жаңағы  екі  шартты  орындауға  кіріскен 
пендесіне ғана ешбір кедергі қоймайды”.   
     
Толстой  ілімінің  желілі  арқау  ойларына  байыппен  тоқталғанда  мақсат  -  
Шәкәрімнің орыс ойшылымен терезесі тең түскен хакімдігін аңдатуда болып 
отыр. Себебі, Толстой көп айтқан “Кереметке сенетін кісі, ақыл-еске сенуін 
доғарады”  деген  сияқты  даналық  нақылды  кім  кімде  оқиды,  бірақ  мыңнан 
біреу  ғана  сол  ойшыл  ғұламаның  жеткізбек  деңгейінде  көңілге  тоқи  алмақ, 
ал, әулиелік ойды дамыта жалғастыру сирек кемеңгердің ғана сыбағасы.   
      
Қорыта келгенде, терең ойдың иесі Лев Толстой, бір жағынан, өзінің сөзі 
мен  ісі  ажырамаған  кесек  мінезімен,  екінші  жағынан,  адамның  рухани  өсу, 
дамуы  үшін  қажетті  екі  нәрсе:  әділет  пен  махаббатты  ту  еткен  даналық 
ілімімен Шәкәрімнің ұстазы болғаны дәйектелмек.  
      
Бұл арада: 
                         
…Танбаймын шәкіртімін Толстойдың, 
                            
Алдампаз, арам сопы кәпір қойдың. 
                            
Жанымен сүйді әділет, ардың жолын, 
                            
Сондықтан ол иесі терең ойдың, - 
деген өлең шумағын алсақ та жеткілікті. Осы жолдар  кертартпа дінбасылар 
неліктен азат ойдың иесі орыс жазушысына “арам сопы, кәпір” деп ат қойып, 
күйе жаққан себебін қазақ данасы жақсы білгенінің де куәсі.  
 
х   х    х 
       
Қос  әулие  Шәкәрім  мен  Толстойдың  хат  алысуы  1903-07  жылдардың 
арасы  болуы  мүмкін.  Өйткені,  бұл  ойшыл  ақынның  Императорлық  орыс 
географиялық  қоғамының  мүшесі  ретінде  Семейдегі  орыс  зиялыларымен 
аралас-құралас    жүрген  кезі  болып  табылады.  Әрі  орыс  жазушысының  кең 
байтақ  Ресей  империясының  түкпір-түкпірінен  келген  хаттарға  бұрқыратып 
жауап  жазатыны  да  осы  тұс.      Және  де,  Синодтың  1901  жылы  жазушыны 
шіркеуден аластату туралы  үкім жариялауы оның абыройын тіпті шарықтата 
түскен-ді. Сондықтан бұл кезде Толстойдың іліміне назар салмаған зиялылар 
аз, яки тіпті жоқ еді. 
       
Бір  сөзбен  айтқанда,  орыс  әулиесіне  Абайдың  шәкірті  Шәкәрімнің  хат 
жазуы, хатына жауап алуы заңды.       
       
Бұл жайында Ахат ақсақал өзінің естелік-эссесінде былайша әңгімелейді. 
       
“Толстой туралы, бір мәжілісте, мен әкейден: “Сіз Толстой туралы жай 
әңгімеңізде де, Толстой туралы жазған өлеңіңізде де өте бағалайсыз”, - дедім. 
Сонда әкей айтты: “Мен Толстойды бұрын да бағалайтынмын. Мен одан үш 
сұрақ  сұрадым.  Сол  сұрақтарыма  ол  маған  өте  қымбатты  жауап  қайырды”. 
Сондағы сұрақ-жауаптар мыналар: 
Шәкәрім: Адамның арына тиетін жағымсыз қылықтардың ішінде арға 
ең ауыр тиетін не нәрсе? 
        
Толстой:  Меніңше,  арға  ең  ауыр  тиетін  бір  іс  бар.  Ол  –  егер  адам 
көпшілікке  я  жалпы  қоғамға  зиян  келетін  хақиқат  істі  біліп,  соны  үш 

 
130 
нәрседен (малыңа, мәнсабыңа, жеке басыңа зияны тиеді екен деп) қорғанып, 
біле тұра айтпай қалсаң, арға ең ауыр тиетін осы. 
       
Шәкәрім: Ірі шығармалар жазуға бет алдым. Бұған қандай кеңес бересіз? 
       
Толстой: Көп адамдар қатысқан көлемді шығарма болсын, не ұсақ әңгіме 
болсын,  алдымен  сол  әңгіменің  уақиғасына,  іс-әрекетіне  жазушы  өзі 
араласқандай  жетік  болуға  керек.  Сол  уақиғаның  жайы  жазушыға  айнадай 
айқындалып, сезіліп тұғандай болуы керек.    
        
Шәкәрім:  Мен  өз  жазғанымның  дұрыс-терісін  сынай  алмаймын.  Өз 
шығармаңның қатесін қандай әдіспен көріп, сынап-түзеуге болады? 
        
Толстой: Жазушының артық қасиеті - өз қатесін көріп, соны түзей алуы. 
“Біреудің  қатесін  біреу  көреді”  деген  де  бар.  Бәрінен,  адам  өз  қатесін  өзі 
көріп,  өзі  түзегені  артық.  Өз  қатесін  өзі  түзей  алатын  қасиет  адамның  өз 
бойында  бар.  Ол  адамға  біткен  –  ақ  жүрек.  Жүрек  ымбалына  беріліп 
дағдыланған адам өз мінін де, басқаның мінін де көре алады. Сондықтан әділ 
сыншың – ақ жүрегің. 
      
Хат арқылы болса да, бірін бірі жақын сезініп, ұғысқан  екі ұлы адамның 
диалогы  осы.  Мұны  Ахат  ақсақал  жадында  сақтап,  бізге  жеткізіп  отыр. 
Санаткерліктен  бойы  өсіп,  ойшылдық  табалдырығынан  аттаған  Шәкәрім 
үшін Толстойдың жөн көрсеткен сөздері аса маңызды болған. “Ұстазым” деп 
бағалап, ардақтап өткені де сондықтан. 
       
1912 жылы “Айқап” журналының №5 санында “Білімділерден бес түрлі 
сөздің шешуін сұраймын” деген Шәкәрімнің шағын мақаласы жарық көргені 
белгілі.  
       
Осы кезеңде санаткер ақынның Толстойдың тәлімгері болғаны аталмыш 
бес  сауалдан  да  байқалуға  тиіс.  Өйткені,  орыс  данасы,  жоғарыда  алынған 
мысалдар  байқатқандай,  осы  сұрақтар  төңірегінде  көп  ойланып-толғанған, 
оларға қатысты өз сөзін айтқан ғұлама. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
131 
 

жүктеу/скачать 1,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: