Ономастика және көрнекі ақпарат: міндеттер мен ұсыныстар

Мұзтау – Алтай тауларының ең биік жоталарының бірі, Қа-

зақстан, Ресей, Қытай және Монғолияның шекаралары ұштасатын, 

кей аңыздарда «жер кіндігі» саналатын мекен;

29. 

Байқоңыр – әлемге белгілі ғарыш айлағы;

30. 

Баянауыл - Орталық Қазақстандағы ұлттық табиғат паркі;

31. 

Бұқтырма  –  Қазақстанның  шығысындағы  өзен,  су  қоймасы 

орналасқан;

32. 

Берел –  Алтайдың Қазақстан беткейінен табылған сақ дәуірінің 

тұрағы;

33. 

Бурабай – Орталық Қазақстандағы ұлттық табиғат паркі;

34. 

Бұланты – қазақ халқының жоңғар басқыншылығына қарсы 

азаттық соғысындағы 1727 жылғы ірі шайқасының атауы;

35. 

Балқаш – Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы ірі көл;

36. 

Бозоқ – Астана қаласы маңындағы ортағасырлық қалашық;

37. 

Ботай – Солтүстік Қазақстан өңірінен табылған тарихи тұрақ;

38. 

Жанкент – Сыр бойындағы ортағасырлық көне қала орны;

39. 

Жетісу – тарихи-географиялық аймақ;

40. 

Жидебай – Абайдың ата қонысы, табиғи  қорық;

65

41. 

Жерұйық  –  аңыз-әңгімелерде,  жырларда  айтылатын  ұлттық 

санадағы халық арманының мекендік көрінісі, бұл ұғым халықтың 

баянды, бақуатты өмірге ұмтылысын бейнелейді;

42. 

Жайық – Қазақстанның батысындағы ірі өзен;

43. 

Жасыбай – жоңғарларға қарсы соғыста қол бастаған Жасыбай 

батырдың есіміне байланысты көл атауы;

44. 

Ерейментау – Сарыарқаның солтүстігіндегі таулы алқап;

45. 

Ертіс – Қазақстандағы ең ірі өзен;

46. 

Қазығұрт – тіршіліктің бастауы жайлы аңыздарға негіз болған 

көне тау атауы;

47. 

Қапшағай – Жетісу өңіріндегі көне дәуірдің таңбалы тастары 

сақталған мекен;

48. 

Қарқаралы – Орталық Қазақстандағы тау және ұлттық табиғи 

парк атауы;

49. 

Қаратау – тау жоталарының атауы;

50. 

Қозыбасы – 1465 жылы Қазақ хандығы құрылған мекен:

51. 

Қойлық – ежелгі дәуірдегі Жетісудағы ең ірі қала;

52. 

Медеу – Алматы маңайындағы әлемге әйгілі мұз айдыны;

53.

 Наурызым – Қазақстанның солтүстігіндегі табиғи қорық;

54. 

Ойыл – Жайық алабындағы өзен;

55. 

Оқжетпес – Бурабай көлінің жағасындағы тау;

56. 

Ордабасы  –  қазақтың  үш  жүзі  бас  қосқан  тарихи  құрылтай 

өткізілген орын;

57. 

Отырар – Қазақстанның оңтүстігіндегі хандық дәуірдегі та-

рихи қала;

58. 

Созақ –   Қазақ хандығы астаналарының бірі болған тарихи 

қала;

59. 

Сайрам –Қазақстанның оңтүстігіндегі орта ғасырдағы ірі қа-

лалардың бірі;

60. 

Сейхұн – Сырдария өзенінің ортағасырлық тарихи атауы;

61. 

Семей – Алашорданың  астанасы болған тарихи қала;

62. 

Сырымбет – тарихи елді мекен, «Сырымбет» тарихи-этногра-

фиялық мұражайы орналасқан;

63. 

Талас – Қазақстанның оңтүстігіндегі өзен, оның бойында көне 

тарихи ескерткіштер сақталған;

64. 

Тарбағатай – Шығыс Қазақстандағы таулы жота;

66

65. 

Тобыл – Қазақстанның солтүстік-батысындағы өзен;

66. 

Торғай – тарихи-мәдени өңір;

67. 

Үстірт – Маңғыстау түбегіндегі қыратты аймақ;

68. 

Іле -  Жетісудағы ең ірі өзен;

69. 

Хантау – тау атауы, осы өңірде Қазақ хандығы құрылған;

70. 

Шыңғыстау – Сарыарқаның  шығыс бөлігіндегі тау жотасы, 

тарихи өңір.

67

ҚР БҒМ ҒК Мемлекет тарихы институты

(өзге қоғамдық­гуманитарлық институттар 

ұсынымдары негізінде)

РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ОНОМАСТИКАЛЫҚ КОМИССИЯҒА

ҰСЫНЫЛАТЫН ТАРИХИ ТҰЛҒАЛАР

VI­XIII ҒАСЫРЛАРДА ӨМІР СҮРГЕН 

ТАРИХИ ТҰЛҒАЛАР

1. 

Тоныкөк       –    Шығыс Түркі Қағанаты заманындағы      

                                     абыз, қаған кеңесшісі (шамамен 646-731 ж. 

                                     өмір сүрген).

2. 

Білге қаған   –    Шығыс Түркі Қағанатының қағаны 

                                     (681-734 ж. өмір сүрген).

3. 

Күлтегін       –    Шығыс Түркі Қағанатының қолбасшысы                      

                                     (684-731 ж. өмір сүрген).

4. 

Қорқыт       –    түркі дәуіріндегі ұлы жырау (IXғ.).

5. 

Әбу Насыр    –    орта ғасырдағы түркі әлемінің данышпан        

    

әл­Фараби           ойшылы, энциклопедист ғалым (870-950 ж.).

 

 

6. 

Жүсіп  

    –    түркі дәуіріндегі «Құтты Білік» дастанының                 

    

Баласағұн           авторы (1017-1075 ж.).

7. 

Махмұд      –    түркі дәуіріндегі ғұлама-ғалым, түркі       

    

Қашқари             тілдерінің сөздігін жасаушы (1029-1101 ж.).

8. 

Қожа Ахмет  –    түркі дәуіріндегі діндар-философ, сопылық

    

Йассауи               ілімнің негізін қалаушы (1093-1166 ж.).

68

9. 

Бейбарыс         –     Мысырда мәмлүктер мемлекетінің негізін               

    

сұлтан                      салушы (1223-1277 ж.).

10. 

Едіге 

       –     түркі халықтарына ортақ батыр (XIII-XIVғ.).

XIV­XVIII ҒАСЫРЛАРДА ӨМІР СҮРГЕН 

ТАРИХИ ТҰЛҒАЛАР

11. 

Асанқайғы     –     ұлы жырау, философ  (XIV-XVғ.).

      

Сәбитұлы

12. 

Қазтуған        –     ұлы жырау (XIV-XV ғ.).

      

Сүйінішұлы

13. 

Алпамыс        –    түркі дәуіріндегі есімі мен басқыншы       

      

батыр                    жауға қарсы ерлігі халық арасына кеңінен   

                                     тараған батыр

14. 

Қобыланды   –     Қазақ хандығының  қалыптасуының бастапқы 

      

батыр                    кезеңіндегі атақты батыр (шамамен XV ғ.).

15. 

Керей              –    1465-1478 ж. билік құрған, Қазақ хандығын 

      

хан                         негіздеуші

16. 

Жәнібек         –     1478-1480 ж. билік құрған, Қазақ хандығын 

      

хан                         негіздеуші

17. 

Мұхаммед      –    ортағасырлық тарихшы, «Тарих-и Рашиди»   

      

Хайдар                  кітабының авторы (1499-1551 ж.).

      

Дулати

18. 

Қасым хан     –    1511-1518 ж. билік құрған қазақ ханы

19. 

Қадырғали    –     ортағасырлық тарихшы (1530-1605 ж.).

      

Жалайыри 

69

20. 

Хақназар        –    1538-1580 ж. билік құрған қазақ ханы

      хан

21. 

Тәуекел          –    1586-1598 ж. билік құрған қазақ ханы

      хан

22. 

Қарасай          –    қазақтың ұлы батыры (1589-1671 ж.).

      батыр 

23. 

Есім хан         –    1598-1628 ж. билік құрған қазақ ханы

24. 

Салқам          –    1628-1652 ж. билік құрған қазақ ханы

      

Жәңгір хан

25. 

Әйтеке би       –     қазақтың ұлы биі (1644-1700 ж.).

26. 

Төле би         –     қазақтың ұлы биі (1657-1756 ж.).

27. 

Қазыбек би    –    қазақтың ұлы биі (1665-1755 ж.).

28. 

Бұқар              –    қазақтың ұлы жырауы (1668-1781 ж.).

      

жырау

      

Қалқаманұлы

29. 

Тәуке хан       –    1680-1718 ж. билік құрған қазақ ханы

30. 

Бөгенбай        –    қазақтың ұлы батыры (1690-1778 ж.).

      батыр

31. 

Қабанбай        –    қазақтың ұлы батыры (1692-1770 ж.).

      батыр

32. 

Әбілқайыр     –     Кіші жүз ханы

      хан

70

33. 

Райымбек      –    қазақтың ұлы батыры (1705-1785 ж.).

      батыр

34. 

Наурызбай    –    қазақтың ұлы батыры (1706-1781 ж.).

      батыр

35. 

Абылай хан   –    Орта жүз ханы (1711-1781 ж.).

36. 

Сырым          –    қазақтың ұлы батыры (1723-1802 ж.).

      батыр

XIX­XX ҒАСЫРЛАРДА ӨМІР СҮРГЕН 

ТАРИХИ ТҰЛҒАЛАР

37. 

Кенесары       –      Қазақтың соңғы ханы Қазақ халқының  

       

Қасымұлы           патшалық Ресейге, Қоқан және Хиуа хан -

                                      дықтарына қарсы жүргізген ұлт-азаттық 

                                      күресінің көсемі (1802-1847 ж.).

38. 

Дулат 

      –      көрнекті қазақ ақыны (1802-1874 ж.).

     

Бабатайұлы

39. 

Адольф          –       Қазақстанға жер аударылған поляк револю -          

      

Янушкевич            ционері, қазақ халқының тарихын зерттеуші   

                                      (1803-1857 ж.).

40. 

Махамбет      –      1836-38 жылдарғы ұлт-азаттық күрестің              

     

Өтемісұлы             жетекшісі, ақын (1804-1846 ж.).

41. 

Тарас 

      –      Украинаның ұлы ақыны (1814-1861 ж.).

      

Шевченко

42. 

Сүйінбай       –      қазақтың аса көрнекті ақыны (1815-1898 ж.).

      Аронұлы

71

43. 

Құрманғазы      –     ұлы күйші, композитор (1818-1889 ж.).

      Сағырбайұлы

44. 

Шоқан                –     қазақтың тұңғыш ғалымы (1835-1865 ж.).

45. 

Потанин             –     белгілі өлкетанушы, қазақ халқының 

      

Григорий                   тарихын, мәдениеті мен дәстүрін  зерттеуші    

      

Николаевич              (1835-1920 ж.).

46. 

Ыбырай             –     ұлы ағартушы, тұңғыш педагог (1841-1889 ж.).

      

Алтынсарин

47. 

Абай 

           –     қазақтың ұлы ақыны, философ 

      

Құнанбайұлы           (1845-1904 ж.).

48. 

Жамбыл             –     қазақтың аса көрнекті ақыны 

       

Жабаев                     (1846-1945 ж.).

49. 

Мәшһүр             –     ақын, ағартушы, шежіреші 

      

Жүсіп                         (1858-1931 ж.).

      Көпейұлы

50. 

Шәкәрім             –     ақын, ағартушы, философ (1858-1931 ж.).

      

Құдайбердіұлы

51. 

Дина 

           –     күйші-композитор (1861-1955 ж.).

      Нұрпейісова

52. 

Барлыбек           –    қоғам қайраткері (1866-1914  ж.).

      Сыртанов

53. 

Затаевич            –     қазақ халқының музыкалық мұрасын   

      Александр                зерттеуші, жинаушы  (1869-1936 ж.).

54. 

Әлихан             –     Алаш қозғалысының көсемі, Алашорда 

      

Бөкейхан                   үкіметінің төрағасы, мемлекет қайрат- 

                                          кері (1870-1937 ж.).

72

55. 

Ахмет                   –      Алаш қозғалысының көсемі, 

      Байтұрсынұлы          ағартушы, ғалым, ақын (1872-1937 ж.).

56. 

Мұхамеджан     –      ақын, журналист (1872-1929  ж.).

      Сералин

57. 

Амангелді           –      1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысының  

      

Иманов                         батыры (1873-1919 ж.).

58. 

Мұхамеджан     –      Алаш қозғалысының қайраткері, 

      

Тынышбаев                тарихшы-ғалым (1879-1937 ж.).

59. 

Сейітқали               

– мемлекет қайраткері (1882-1937 ж.).

      

Меңдешев

60. 

Халел                –      Алаш қозғалысының қайраткері, 

     

Досмұхамедұлы          тарихшы (1883-1937 ж.).

61. 

Міржақып          –      Алаш қозғалысының қайраткері, 

      

Дулатов                       жазушы (1885-1935 ж.).

62. 

Жанша   

–      Алаш қозғалысының қайраткері 

     Досмұхамедұлы          (1886-1931 ж.).

63. 

Әміре                   –      қазақтың ұлы әншісі (1888-1934 ж.).

      

Қашаубаев

64. 

Жүсіпбек           –      қазақтың көрнекті жазушысы, 

      

Аймауытов                 драматург, публицист (1889-1931 ж.).

65. 

Санжар             –      ғалым-тарихшы (1889-1938 ж.).

      

Асфендияров

66. 

Мұстафа              –      ұлт-азаттық қозғалысының көсемі 

      

Шоқай                         (1890-1941 ж.).

73

67. 

Әлімхан              –     Алаш қозғалысының қайраткері, 

      

Ермеков                     ғалым-математик (1891-1970 ж.).

 

68. 

Нәзір                    –     көрнекті мемлекет қайраткері, 

      

Төреқұлов                  дипломат (1892-1937 ж.).

69. 

Мағжан              –     қазақтың ұлы ақыны (1893-1938 ж.).

      

Жұмабаев

70. 

Сұлтанмахмұт  –     қазақтың ұлы ақыны, жазушы

      

Торайғыров               (1893-1920 ж.).

71. 

Тұрар                –     көрнекті мемлекет қайраткері 

      

Рысқұлов                   (1894-1938 ж.).

72. 

Сәкен                   –     қазақтың көрнекті ақыны, мемлекет 

      

Сейфуллин                қайраткері (1894-1938 ж.).

73. 

Бейімбет          –     қазақтың ұлы жазушысы 

      

Майлин                      (1894-1938 ж.).

74. 

Ілияс                –     қазақтың ұлы ақыны (1894-1938 ж.).

      Жансүгіров

75. 

Мұхтар              –     ұлы жазушы, драматург, ғалым

      

Әуезов                         (1897-1961 ж.).

76. 

Темірбек              –    көрнекті мемлекет қайраткері 

      

Жүргенов 

       (1898-1939 ж.).

77. 

Сұлтанбек          –     көрнекті мемлекет қайраткері 

      Қожанов                     (1899-1938 ж.).

78. 

Қаныш              –     Қазақ КСР ҒА-ның тұңғыш президенті, 

      Сәтпаев                      аса көрнекті геолог-ғалым (1899-1964 ж.).

74

79. 

Сәбит                 –       көрнекті қазақ жазушысы 

      Мұқанов                      (1900-1973 ж.).

80. 

Ғабит                   –       көрнекті қазақ жазушысы 

      

Мүсірепов                    (1902-1985 ж.).

81. 

Әлкей               –      көрнекті ғалым, археолог-ғалым, 

      

Марғұлан                    академик (1904-1985 ж.).

82. 

Әбілхан             –       қазақтың халық суретшісі 

      

Қастеев                        (1904-1973 ж.).

83. 

Брусиловский  –      көрнекті композитор (1905-1981 ж.).

      Евгений

84. 

Бауыржан           –      Кеңес Одағының Батыры, әскери  

      

Момышұлы                қолбасшы, майдангер жазушы 

                                            (1910-1982 ж.).

85. 

Дінмұхамед  

–      көрнекті мемлекет және қоғам 

      

Қонаев                         қайраткері (1912-1993 ж.).

86. 

Шәкен              –      қазақтың ұлттық киносының негізін 

      

Айманов                      салушы (1914-1970 ж.).

87. 

Ермұхан            –      қазақтың көрнекті тарихшысы 

      

Бекмаханов                (1915-1986 ж.).

88. 

Жұмабек              –      мемлекет және қоғам қайраткері 

      

Тәшенев                      (1915-1986 ж.).

89. 

Ілияс                    –      көрнекті жазушы, тарихи 

      

Есенберлин                 романдардың авторы (1915-1983 ж.).

90. 

Қасым             –      Қазақстанның Халық қаһарманы, 

      

Қайсенов                     көрнекті жазушы (1918-2006 ж.).

75

91. 

Мәншүк               –    Кеңес Одағының Батыры 

      

Мәметова                  (1922-1943 ж.).

92. 

Хиуаз                –    әскери ұшқыш, Халық Қаһарманы 

      

Доспанова                 (1922-2008 ж.).

93. 

Рақымжан  

–    Ұлы Отан соғысында Рейхстагқа ту 

      

Қошқарбаев              тіккен батыр, Халық Қаһарманы 

                                           (1924-1988 ж.).

94. 

Әлия 

            –    Кеңес Одағының Батыры (1925-1944 ж.).

      Молдағұлова

95. 

Ебіней              –    көрнекті ғалым, академик (1925-1983 ж.).

      Бөкетов 

96. 

Нұрғиса               –    КСРО және Қазақстанның халық әртісі, 

      

Тілендиев                  күйші, ұлы композитор (1925-1998 ж.).

97. 

Шәмші                 –    ұлы композитор (1930-1992 ж.).

      

Қалдаяқов

98. 

Мұқағали            –    қазақтың ұлы ақыны (1931-1976 ж.).

      

Мақатаев

99. 

Өзбекәлі              –    мемлекет және қоғам қайраткері 

      

Жәнібеков                 (1931-1998 ж.).

100. 

Қайрат               –    Халық Қаһарманы (1966-1988 ж.).

        

Рысқұлбеков

76

Дәстүрлі атаулар

Сұлулық салондарына:

1.  Гауһартас 

2.  Айсұлу

3.  Кербез

4.  Керім

5.  Алқоңыр

6.  Айқаракөз

7.  Айару

8.  Сұлушаш

9.  Алтыншаш

10.  Айқабақ

11.  Шұғыла

12.  Қарлығаш

13.  Шолпан

14.  Шолпы

15.  Таңшолпан 

16.  Мереке 

17.  Меруерт

18.  Арай

19.  Салтанат

20.  Ақмаржан

21.  Айзере

22.  Көркем

23.  Әсем-ай

24.  Жадыра

25.  Ақсәуле

26.  Жұлдыз

27.  Алтынай

28.  Дариға

29.  Ханшайым

30.  Бикеш

31.  Ханым

32.  Әдемі

77

Дүкендерге:

1.  Базарлық

2.  Керуен

3.  Шашу

4.  Ырыс

5.  Береке

6.  Құт

7.  Ынтымақ

8.  Атамұра

9.  Шамшырақ 

10.  Өрнек 

11.  Тұмар

12.  Табыс

13.  Тарту

14.  Кәде

15.  Олжа

Балабақшаларға:

1.  Бастау

2.  Игілік 

3.  Алтыбақан

4.  Толағай 

5.  Бірлік 

6.  Наурыз 

7.  Қайнар

8.  Болашақ

9.  Аманат 

10.  Сұңқар 

11.  Балауса

12.  Бойтұмар

13.  Қуаныш

14.  Балапан

15.  Ботақан

16.  Тұлпар

17.  Жауқазын

18.  Бәйшешек

78

19.  Қошақан

20.  Көгершін

Мейрамханаларға:

1.  Босаға 

2.  Құс жолы

3.  Тайқазан

4.  Сыбаға

5.  Кездесу

6.  Дәстүр

7.  Үркер

8.  Шаңырақ 

9.  Ақ отау

10.  Көктем

11.  Алтын ұя

12.  Ақниет

13.  Ақтілек

14.  Кәусар

Көше т.б. атауларға:

1.  Адырна

2.  Балбырауын

3.  Берен

4.  Дулыға 

5.  Домбыралы

6.  Қазанат

7.  Наркескен

8.  Сонар

9.  Темірқазық

10.  Бастаңғы

11.  Бозінген

12.  Дауылпаз

13.  Көкпар

14.  Бәйге

15.  Қоңыраулы

16.  Салбурын

79

17.  Атақоныс

18.  Азаттық

19.  Жерұйық

20.  Кеңжайлау

21.  Сарыжайлау

22.  Масаты 

23.  Көксеңгір

24.  Қозыкөш

25.  Құлагер

26.  Шертер

27.  Аламан

28.  Алдаспан

29.  Бесік

30.  Көкбөрі

31.  Пырақ 

32.  Сүмбіле 

33.  Саумалдық 

34.  Шертер

35.  Ақберен

36.  Алдаспан

37.  Бәсіре 

38.  Достық 

39.  Жетіген

40.  Өріс

41.  Көкмайса

42.   Хан Тәңірі

43.  Аңқаты

44.  Бурылтай

МАЗМҰНЫ

Алғысөз.....................................................................................................3

1. Қазақстан Республикасындағы ономастикалық жұмыстарды ұйым-

дастыратын әдістемелік ұсынымдар......................................................4 

2. Республикалық, облыстық, аудандық маңызы бар қалалардағы, аста-

надағы, кент, ауыл және басқа да елді мекендердегі көше аншлагта-

рын жазу және орналастыру жөніндегі ұсынымдар...........................17

3. Ұлттық ономастикалық атауларды біріздендіру (Қ.Рысберген).....24

4. Атауларға қатысты негізгі емле ережелер.........................................28

5. Қазақ азаматтары аты-жөндерінің емле ережелері жайлы ұсыным        

(Т. Жанұзақ, Қ. Рысберген)......................................................................32

6.  Қазақ  тіліндегі    жарнамаларды  жетілдірудің  кейбір  жолдары                       

(Қ. Рысберген).........................................................................................51

7. Қосымша

7.1. Тарихи жер-су атаулары..................................................................63

7.2. Тарихи тұлғалардың атаулары.......................................................67

7.3. Дәстүрлі атаулар..............................................................................76

Ономастика және көрнекі ақпарат: 

міндеттер мен ұсыныстар 

(Сала мамандарына әдістемелік көмек)

Корректоры: А.Қадырхан

Тех.редакторы: А.Қожахмет

Редакцияның мекенжайы:

Қазақстан Республикасы

010000, Астана қаласы,

Сауран көшесі, 7а.

Тел. / факс: 8 (7172) 43-83-97

tilortalyk@mail.ru

Терілуге берілген күні 31.08.2016 ж.

Басуға қол қойылған күні 03.09.2016 ж.

Пішімі 60х84/

1.16

. Шартты баспа табағы 4,7

Таралымы 100 дана.

Тапсырыс берушінің файлдарынан  Қазақстан Республикасы

« Бүркіт ПРИНТ» ЖШС-де басылды.

010000, Астана қаласы, Д. Қонаев көшесі, 12/1.