Оралхан Б. 2-том indd

217
Осы кезде ақан үйінің оң жақтағы көршісі Құмырай шықты. 
Есік  алдындағы  тақтай  табалдырықта  тұрып,  аузын  арандай 
аша  есінеді.  Содан  соң  ақсаңдай  басып  басқыштан  сақтана 
түсті де, қора айналып келді... Әйелдер жағы Құмырайдың бұл 
көргенсіздігін көрмегенсіді. ақсаңдай басу өзіне соншалықты 
жарасарын ежелден білетін ол қойқаң-қойқаң етіп, әйелдерге 
жақындады.Жатса  да,  тұрса  да  салақтап  кеудесінде  жүретін 
жалғыз медалі сол орнында – кір басып, әбден тозығы жеткен, 
жаға-жеңі қырқылған гимнастеркасында ырғаң-ырғаң етеді. 
Бұл  жалғандағы  жалғыз-ақ  мақтанышы  еді.  Одан  артық 
сый-сияпатты әсте де дәметкен емес. Осыдан үш жыл бұрын 
өкімет берген «Запорожец» машинасын ұлы тау мен тасқа айдап 
шағып тастаған, жатыр әне үй іргесінде итаяқ болып. Шырпы 
басын сындырмайтын кержалқау жан атасына нәлет соғыста бір 
сирағын тізеден төмен садақалады да, пенсиясын алып, аман 
қалған  жанын  күйттеп  жатып  алды.  алғашында  осы  ауылға 
жарық берер моторды кешке оталдырып, түн орталай сөндіру 
жұмысында жүрді. Былтырдан бері ол жұмысты ортаншы ұлына 
тапсырды да, өзі ертеңді-қара кеш дүкеннің алдында, темекісін 
бұрқыратып ары өткен, бері өткен ауыл адамдарына әр нәрсені 
айғайлап айтып, ерігіп отырар еді. Келімді-кетімділерден жүз 
грамм дәметкіш көңіл пайғамбар жасына келген қарт солдаттың 
беделін түсіріп-ақ жүр. Қайтеді енді, өзі қорғап қалған бейбіт 
өмірдің шуағына еркелегені ғой... 
–  Әй,  рәзия,  шай  қойдың  ба?  –  деп  дауыстады,  екі  иығы 
имиіп, мойын ағашпен су әкеле жатқан кемпіріне. 
– Түкпіш-ай, көрмей тұрсың ба, суды жаңа әкеле жатыр ғой. 
Тесік өкпесін сүйреп әрең жүр, аясаңшы жазғанды. 
– Жаның ашыса, анау шөпжелке қыздарыңа айтсаң еді, екі 
шелек су әкеліп тастасын. 
– Сойталдай үш ұлың бар, қатын неге әпермейсің? – деді 
әлгі кемпір. 
– Сенің қыздарыңды тосып жүр. 
– Байсыз қалса да сендей заржақпен құда болмаспын.
– Өйтіп ерегістірсең ертең-ақ алып беремін.
– Дәмесінің зорын. Пішту. 
Осымен  сөз  бітті  де,  көршілер  тарай  бастады.  Өз-өзінен 
ерігіп  тұрған  Құмырай  дау-дамайын  жалғастырар  адам 
таппағанына  өкінді  ме,  шаптыққан  дауыспен  әйеліне  зікір 
салды: 

218
–  ыбылжымай  шай  қойсаңшы!  Бүгін  жеңіс  күні.  Клубқа 
жиналысқа шақырған. 
– Жауды жалғыз өзің жеңгендей желікпеші. Өзім де өлейін 
десем қолым тимей, етегіме сүрініп жүрмін. – Күйіп кетті ғой 
деймін. 
Ерінің  бетіне  тура  қарап  айтқан  сөзінің  алды  осы  еді. 
Күйеуі  шатынай  қарады.  Тіпті  жүзінде  әлгі  сөзді  шынымен-
ақ анау жел соқса құлағалы тұрған кемпірі айтты ма дегендей 
таңданыс бар. Қапелімде не дерін білмей сасқалақтады да. ал 
анау  болса  түсі  сұп-сұр  болып,  еңгезердей  шалына  түсінбей, 
тепсініп тұр. 
– Соғыс кезінде қанатынан қайырылмаған сұңқар, тұяғынан 
айырылмаған  тұлпар  қалып  па  еді.  Көбінің  сырты  бүтін 
болғанмен, іші түтін. Екі аяқ, екі қолы сау демесең. ақаннан 
артық азап шекпеген шығарсың. Отыз жылдан бері язбі жөлетке, 
асқазанына ас батпайды. Түйені түгімен жұтып, шелектеп арақ 
ішкен  сенен  гөрі  иманды.  Қартайса  да  аттан  түспей,  көштен 
қалмай  келеді.  Ұлын  ұяға,  қызын  қияға  қондырды.  Сенің 
балаларыңа дейін өзіңе тартқан шетінен саудайы. 
– Жатыры жаман ғой, жатыры...
– Одан да қаны жаман десеңші. 
–  Әй,  әй  әкеңді...  саған  не  болған-ей.  Түс  көрдің  бе?  - 
Құмырай  тұтыға  тіл  қатып  еді,  әйелі  бастырмалатып,  бет 
қаратпай қойды. 
– Түс көрмейтін албасты деп пе едің... Көрдім... мойныңа 
қоржын асып, мәгәзіннің алдында қайыр тілеп отыр екенсің, 
көшеден шөлмек жинап, арақ іздеп жүр екенсің. ал, ендеше, 
қылатыныңды қылып ал. 
–  Отыз  жыл  бойы  тілің  кесілгендей,  үндемеп  едің,  отыз 
жылдан бері маған әзірлеген сыбағаң осы ма... ішіңде ит өліп 
жатыр екен-ау. ақан итпен араңда бір пәле болған екен-ау, – 
деп таяғын шолтаң еткізіп ұмтылған. Ұмтылғанымен әйелінің 
арық  қара  бетіндегі  жүз  жылдық  зілді,  әйелінің  шүңірейіп 
ұясына  әлдеқашан  кіріп  кеткен  жансыз  жанарынан  жанған 
ашу  мен  ызыға,  зіл-залаға  толы  отты  көріп,  тайсақ  тартты. 
Жауын құрты – жылайшандайғұрлы көрмей келген қатқан қара 
қатыны, әне, уытын шашып, оқ жыланша атысып тұр. Жо-жоқ, 
бұл  алданған  екен.  Үндемегеннен  үйдей  пәле  шығады  деген 
осы да... Қолындағы таяғын сау тізесіне салып морт сындырды 

219
да,  лақтырып  тастап,  амалы  таусылғандай,  кеспелтек  ағаш 
үстіне отыра кетті.
– Е, бәсе, осылай жөніңе көш, кәрі қақпас. Жұдырық жұмсар 
күнің өткен. Өне бойымда сенің таяғың тимеген жер қалмады. 
Гитлерден ары болдың... Құдайға шүкір, араша түсер адамым 
бар, балаларым ер жетті...
айғай-шуға  елеңдеген  көрші-қолаң  әрқайсысы  өз  үйінің 
есік-тесіктерінен сығалап, қызықтай құлақ түріп тұр еді, сып 
етіп, көрінбей кетті. 
Енді, міне,отыз жыл отасқан әйеліңнен сөз естіп отырғаның. 
Басқасы басынбай қоя ма?
Таңғы тәтті ұйқысын қимағандай манаурап жатқан ауылдың 
отыз жылдан бері ыңғай ырғақпен келе жатқан қалыпты тіршілігі 
қыбыр-жыбыр  басталған  еді.  май  айының  масайраған  күні 
адамзатқа бүгін де ұлы тыныштық, байсалды өмір тілегендей, 
сонау  миллион  жылдан  бері  өркештеніп,  тарихтың  өлі  куәсі 
болып  жатқан  алып  таулардың  тұтқынынан  сытылып  босай 
берді. Түні бойына ұйқының жайлы да жайма-шуақ құшағында 
тұншыққан қаперсіз ауыл мәңгілік қозғалыстың – өлмейтіндей 
өр серпіген шаруаның дабылын қайта қақты да, қайғысыз қара 
суын сораптап ұрттай бастаған. 
Бағанадан  бері  сең  соққан  балықтай  мең-зең  отырған 
Құмырай, алғаш рет тұмсығы тасқа тиген Құмырай, неге екені 
белгісіз,  қолына  мылтығын  алып,  атойлап  жауға  аттанғысы 
келді;  сыңар  аяғымен-ақ  алшаңдай  басып,  алға  ұмтылғысы 
келді; өзінің мүгедек екенін алғаш рет шындап сезініп, әлемдегі 
талтаң-талтаң  басып  жүрген  мұқым  адамдарды  өлердей  жек 
көрді. «Жо-жоқ, мен емес, – деді тісін шақыр-шұқыр қайраған 
қарт солдат, – әсте де мен емес мүгедек» деп, өз кеудесін өзі ұрып 
қалғанда, тозығы жеткен медаль сылдыр ете қалды. Сонда ғана 
есін жиғандай, алақанымен сипап көріп еді, орнында екен. Сол 
жақ аяғын кесіп отынға жаққан жоқ қой. Әуелеп ысқырып келіп, 
дәл  жанына  түскен  бомбаның  жаңқасы  жұлып  кетіп  еді  ғой. 
Қып-қызыл қанға бөгіп, шала-жансар жатқан жерінен орыстың 
әдемі қызы тауып алған. Бұл тірі қалды деп ешкім ойламап еді. 
Тек  денсаулығының  мықтылығынан  ғана  суішкілігі  үзілмей, 
балдаққа  сүйеніп  елге  оралған.  Иә,  бұл  ақсаңдай  басып  елге 
оралғанда осы Жұлдыз ауылының еңкейген кәріден еңбектеген 
жасына  дейін  тайлы-таяғы  қалмай  ұбап-шұбап  алдынан 
шыққан. аудан орталығына арба жіберіп алдырған майдангер 

220
азаматты  жүрекжарды  қуанышпен  қарсы  алып,  қонаққа 
шақырмаған бірде-бір үй қалмап еді. Сонда ауылдың алжиын 
деп  отырған  ақсақалы  мұның  кеудесіндегі  жалғыз  медальды 
ұстап  көріп:  –  Шырағым,  мына  жарықтықтың  күші  кімге 
жетеді? – деп сұрағанда, шімірікпестен: – ата, осы медальдың 
арқасында  екі  кісіні  сотсыз  атып  тастауға  қақым  бар,  –  деп, 
кеудесін қағып еді-ау. Содан кейінгі өмірі қызық өткен. ақырып 
атқа мінді. Жастар өсіп, жарлы байығанша алақандай ауылды 
аузына қаратты. Баяғыда осы ауылдың ынтымақ атанып тұрған 
шағында, сары жорғаның үстінде шіреніп отырған Құмырай, 
қолындағы қамшысын әдейі түсіріп жіберетін, сол кезде үріп 
ауызға салғандай әдемі қыз-келіншектер таласып әперуші еді-
ау.  Енді  міне...  көрінгеннен  сөз  естіп...  әсіресе  қой  аузынан 
шөп алмас, момын әйелінің тілі тотияйын болып тигені жанға 
батады да. Бұл жалғанда мәңгілік не бар дейсің, өтеді-кетеді. 
атақ, даңқ, дәулет пен бақыт – осының қай-қайсысы да жыл 
құсы  секілді,  басына  күн  орнап,  жаның  жылағанда  ғана  ұя 
салады. Базарың тарқап, күздің суық желі ессе, пыр етіп ұшады 
да, өзгенің талайына барып қонар. 
–  Жылан  арбап  отырсың  ба,  шайыңды  іш,  суып  қалды. 
Қайта-қайта  самаурын  қояр  шамам  жоқ,  –  деген  әйелінің 
даусы ойын бөлді. Созалаңдап орнынан көтеріліп, жан-жағын 
қарманып еді, таяғын таппады. Әлгінде ашумен өзі сындырып 
тастағаны есіне түсіп, шойнаңдай басып үйге беттеді. Көптен 
бері  майланбаған  протез  аяғы  шиқылдап,  тозығы  жеткен, 
тіпті  ұмытыла  бастаған  әуенді  қайталады.  Осыдан  отыз  жыл 
бұрынғы күркіреп өте шыққан соғыстың салдары, бүгінде тым 
азайып қалған әркімнің әр жерінде сыздатып жүргені рас-ты. 
ал  жанын  жаралап,  көкірегі  мен  көкейін  кеміктеп  жатқаны 
қаншама? Солардың бірі ақан десек, ол да, әне, шағыр қасқа 
биесін мініп, тау-тасты кезіп барады. 
2
Бір  ғана  ағыспен  өтіп  жатқан  өмірдің  аяқ  астынан  айран 
тамған сүттей іріп шыға келуі ақанның көңілінде көгіс тартқан 
баяғы бір көне жараларын тырнап алғандай еді. Жеңіс күніне 
бұл да бір кісідей дайындалған. Соңғы аптада ескі сырқатынан 
ептеп сергігендей болған әйелі алма: 
–  Шал,  елмен  көрген  ұлы  тойға  біз  де  тышқан  мұрнын 
қанаталық.  Тоқтының  бірін  сой,  көршілерге  тамақ  ауыз 

221
тигізелік.  Осы  үйден  дәм  татпағалы  да  талай  уақыт  өтті. 
Сараңдық жасама, – деп өтініш айтып еді. Соятын тоқтысын 
таңдап,  кешеден  бері  жем  бермей,  қораға  қамап,  пышағын 
қайрап  дайын  отырған.  Ертең  жеңістің  құрметіне  ұлы  жиын 
болады. Соғыс кезінде жаумен шайқасқан азаматтарды арнайы 
шақырып, төрге отырғызады екен. Орден-медаль, сый-сыяпат 
үлестіреді  деп,  ауыл  адамдары  қатты  дүрлігісіп  жүрді.  Сый-
сияпатын  қойшы,  оқ  пен  оттың  ортасынан  аман  қалғандары 
үлкен сыйлық емес пе; елеп, тамам жұрттың көзінше сахнаға 
шығарғаны  қандай  қуаныш.  Кейінгі  жастардың  бірі  біліп, 
бірі  білмейтін,  сол  азапты  жылдарды  еске  алу,  есімін  атау 
құрметінен  айналмай  ма.  Егер  зәуде  сұрай  қалса,  ақанның 
да  айтары  көп  еді.  Неге  екені  белгісіз,  соғыс  кезінде  қолына 
қару  алып  соғысқандарды,  тіпті  тылдағы  әйелдердің  ерлігі 
көп  айтылып,  шүкіршілік,  назардан  тыс  қалып  көрген  жоқ, 
ал  өзінің,  иә-иә,  «трудовойда»  болған  өздерінің  еңбегі  ше... 
Әйтеуір, бір күні ескерілер, еленер деп үміттенуші еді, ондай 
атты күн де туды-ау, әйтеуір. 
Кеше  кешке  болатын.  малын  жайғап,  қора  маңының 
бәкін-шүкін  шаруаларымен  сыртта  біраз  бөгеліп  қалған. 
Жарықтық  күн  де  қып-қызыл  болып,  әдемі  батты.  Баяғыда 
батыс көкжиекті осы секілді ал қызыл шапақ шарбыласа, жұрт 
тағы да соғыс болады деп, жаман ырымға жорушы еді. Қазір 
табиғат бояуының қайсыбір түсіне де көз үйреніп кетті ғой... 
Иә, енді үйге кіре берем дегенде, астындағы атын арындатып, 
кекілі  шолтаңдаған  бала  келді  шапқылап.  алғашында  оның 
суыт жүрісінен секем ала тіксініп қалған. Баяғыда, 1941 жылы 
да дәл осындай қара бала жеткізіп еді қаралы хабарды. 
– ақсақал, – деді ат үстінен түспей айғайлап. – Құмырай 
атам үйінде ме екен?
– Жайша ма, ұлым? Үйінде болар. 
– Шақырып жібермейсіз бе?
– Шақырайын, – деп қалбалақ қақты. Шапқыншының өңі 
жылы,  жақсылық  шығар  деген  ой  жеңдеп,  көршісінің  есігін 
ашты. – Құмеке, ау, Құмеке, үйдемісің? 
ақсаңдай басып Құмырай шықты.
– Не болды?Тағы да жау ма?
– Жағыңа жылан жұмыртқаласын. анау бала іздеп келіпті 
сені. 

222
– Не керек, ей, саған? Қожақтың жынды ұлымысың?
–  Иә,  сол  жынды  менмін.  Сізді  ертең  кешке  клубта  өтер 
тойға  келсін  дейді.  Ешқайда  кетіп  қалмасын,  жақсылап 
дайындалсын, сөз береміз, – дейді.
– Өзім де білемін. Қазір бастаса да дайынмын. атаңа нәлет 
жауды  қалай  әкесіне  танытқанымды  ертегі-жыр  ғып  айтып 
берейін.
атты бала шұғыл бұрылып, құйын-перен шапқылай жөнел- 
ді.  Құмырай  өзіне-өзі  риза  болған  кейіппен,  омырауындағы 
жалғыз  медалін  ырғақтата  басқыштан  түсіп,  ақанға  жақын- 
дады:
– Қалай, құрдас, сені де шақырды ма?
– Жоқ, маған еш нәрсе айтпады.
–  Енді,  ол  жынды  ұлдың  жазығы  не.  Тізім  бойынша 
хабарлап жүр ғой. Және де бұл «трудармияның» емес, соғыс 
армиясының тойы ғой...
– Сен өйтіп оспақтама, – деп шалт кетті әншейінде үнде- 
мейтін  ақан.  –  Сенің  де  қиратқаның  белгілі.  Немістің  түр- 
түсін  көрмей  жатып,  жараланып  қайтып  келгеніңе  мақта- 
намысың.
– Былжырапсың, – деп қарқ-қарқ күлді Құмырай. – алты 
жыл  бойы  көртышқан  секілді  топырақ  қазған  сенен  гөрі 
тәуірмін. 
Одан ары тәжікелесіп тұра беруді ар санады ма, ақан жедел 
басып,  үйіне  кіріп  кеткен.  «Еще  артиллериспен  дауласады» 
деген сөзін естімеді.
Содан  түні  бойы  көз  іле  алмады.  Шалының  әлденеге 
ренжулі екенін сезген алма да әр нәрсені сұрап сөзге тартқан 
жоқ.  Екеуі  екі  төсекте  бүк  түсіп  жатып  қалған.  Жан-жақтан 
қамалап  келіп,  миын  шанышқылаған  алуан  түрлі  ойлар  таң 
атқанша маза бермеген. Биесін ерттеп ерте аттанып кеткені де 
тірі қорлыққа шыдай алмай, қашаң тартуы еді. Ол ешқашан да 
елден саяқ кетуді көксеген емес, тек анда-санда өз атына айтылар 
қаңқу  сөзден  ғана  безінетін.  алпыстан  асқан  ғұмырында 
ешкімнің ала жібін аттап, «Әй, сен сондайсың», – деп көрген 
жоқ.  Ең  өкініштісі  сол  –  әлгіғайбат  сөздер  бұған  арналатын.  
«Тек жүрсең – тоқжүресің» деген сөздің бекерлігін енді ғана 
түсінгендей.  Бұл  жалғанда  жамандықтан  қашып  құтылған 
адамның  жоқ  екенін  білсе  де,  ізгіліктен  де  үмітін  үзбеген. 
адамзат жаратылғаннан бермен жағаласа жарысып, өмір атты 

223
дәу  шананы  қосақтала  сүйреп  келе  жатқан  Жақсылық  пен 
Жамандық  –  осы  екі  ұғымның  қай-қайсысы  да  жер  бетінде 
желе-жортып,  сайран  салуға  қақылы  екенін  дәлелдеп-ақ 
келеді.  Итжығыспен  жеңісе  алмай,  діңкесі  құруға  тақағанда, 
сөз жоқ, сол екі ұғым өкпеге қиса да өлімге қимас туыстықпен 
аймаласып,  бірінің  көріне  бірі  топырақ  салар  еді.  Ендеше, 
ғұмыр  бақида  да  жеке  дара  өмір  кеше  алмас  Жақсылық 
пен  Жамандықты  таразылап,  керегін  ғана  аламын  деуден 
сорлылық  бар  ма?  «мен  бақыттымын!»  деп  әлемде  ешкім 
айта  алар  ма  екен;  ал  егер  зәуде  айтқан  адамнан  сорлы  тағы 
ешкім  жоқ.  Күн  шықса  соңынан  қалмайтын,  бұлт  басса, 
іздеп таба алмай қалатын сол бақытты ақан әсте де соңынан 
түсіп, әлдекімдердей сүмеңдеп іздеген емес. Төрткүл дүниені 
миллиондаған адам секілді бұның да жалғыз-ақ мақсаты болған: 
тірі  жүру,  өзінің  қалқайып  тірі  жүруі  арқылы  бала-шағасын 
асырау. Сөйтіп, өмірдің алтын арқауына айналған ұрпақ атты 
ұлы көшті жалғастыру. Кіндіктен тарар жібек жіпті үзіп алмау. 
Бұдан  артық  бақытты  тауып  көрші!  Өмір  дегеніміз  ешқашан 
да шешуі табылмас жұмбақ, ешкім шығара алмас қиын есеп 
десек, жауабын іздеп,жанталасып жан тапсырғандар қаншама. 
Осының барлығын пенде егер де анасының құрсағында жатып 
сезсе ғой, онда жарық дүниеге келмей-ақ қояр еді. Келген соң, 
бойыңда  шыбын  жаның  шырқырап  тұрғанда  тәуекел  жасап 
кетіп көр. мәңгі таусылмас жолға бір түскен соң, өзегің талып, 
жұлының  үзілгенше  алға,  тек  қана  алға  еңбектейсің.  Әрине, 
қасыңда  өзіңмен  қоса  еңбектеп  келе  жатқан  азаптасың  ба, 
сапарласың ба кім болса – ол болсын, содан озуға тырысасың. 
реті  келсе  ептеп,  кейде  шындап  тірсектен  қағып,  бақайдан 
шалып жол ортаға ұлытып, тастап кеткің келер... Сен тырбанып 
бара жатқан жақтан өзіңе қарай қарсы тағы біреулер жолығады.
Екеуің  қызыл  шеке  болып  сүзісесің,  қызыл  тұмсық  болып 
төбелесесің,  содан  қай  жеңгенің  алға  ұмтыласың.  Сынаптай 
толқып,  шортандай  шоршып  ұстатпаған,  бірақ  жақындаған 
сайын  алыстап,  алыстаған  сайын  жақындай  беретін  сайтан 
сағымды  қуа-қуа  түпсіз  зынданға  келіп  қалғаныңды  байқап, 
шошына кейін шегінер едің. амал не, шегінер жер жоқ, сенің 
соңыңнан өкшелей ерген сансыз пенделер, сен секілді сайтан 
сағым – алдамшы арманды қуғандар сүзіп, әлгі бір түссе құс 
патшасы  –  зымыран  да  ұшып  шаға  алмас  терең  зынданға 
құйрығыңнан бір теуіп құлатады, содан соң – өзі... өзінен соң... 

224
өзгелер, міне осылайша арғы дүниенің салулы төсек, самалды 
пейішінен мәңгілік орын алып, жандары жай табады. Ертеңге 
еңбектегендердің  жалғыз-ақ  бақыты  –  осы  қағиданы  ұқпай, 
ұрандауы  десек,  шағыр  биені  шаужайлап  келе  жатқан  біздің 
ақан шал солардың тобында, алдындағы қазулы орға жетуіне, 
әне, аз-ақ қалды... 
Шағыр  қасқа  басқа  ұрғандай  табандап  тұр  –  соңғы  кезде 
қартайғандікі ме, қырға шықса болды, көзінің алды бұлдырап, 
сулана беруші еді, байқамапты, Ұзақ тауындағы Құлаған жарға 
тіреліп  қалған  екен.  «Құдай  сақтады-ау»  деп  кері  бұрылды. 
Бұта-қарағанның  арасындағы  жалғыз  аяқ  сүрлеумен  сонау 
көрінген Көбен тауына қарай қабырғалай тартты. аппақ болып 
гүлдеп тұрған мойылдың иісі танауды жарып, түшкіре берген 
соң, жан қалтасынан шақшасын алып, насыбай атты. мамыр 
айының тамылжыған тамаша шағы, әсіресе таң ата өзгеше соны 
сипатпен түрленіп, көңілдегі күдігіңді айдап шығарады білем. 
Кісі деген қанша қартайдым, қайғы ойладым дегенмен, оның 
көңілі сәби секілді ғой, жоқтан өзгеге қуанады, жоқтан өзгеге 
өкпелей қалады. Шыр етіп дүниеге келгеннен бермен сезініп, 
түйсініп  келе  жатқан  көріністері  болса  да:  анау  тау  басынан 
етекке  қарай  қалың  жыныстанып  келіп,  сиреп  таусылатын 
қапсағай қарағайлар, сонау ұшар басындағы қары әлі де ерімей 
ағараңдап  жатқан  алып  шоқылар,  сол  қар-мұздақтан  бастау 
алып, құлындай құлдырықтап ойға қарай шапқылаған тентек 
бұлақтар мен баласын күткен анадай аңыраған Бұқтырма өзені, 
әне асықтай үйіріліп, түтіннен жалау байлаған туған ауылы – 
барлығы да ақанның көзін ашып көргендері, бірақ ешқашан да 
мезі қылып жалықтырған емес. Тіршіліктің тірегіне айналған 
туған жерінің сарқылмас байлығы да осы жансыз суреттер. Ол 
отыз  жылдан  бері  шөбін  шауып,  малға  талшық,  үйелменіне 
азық етіп келген райс шабындығының жанынан өтті. Бұл бір 
тал, қайыңы аралас өскен масаты жер еді. Қандай құрғақшылық 
жылда да күреңсесі күлтеленіп, күнге күймей ал жасылданып 
жататын  саздау.  Шоқ  шіліктің  түбінен  жылып  тұма  қайнап 
шығатын  да,  шабындықта  өз-өзінен  суландырып,  кенезесін 
әсте де кептірмейтін. райс тұмасындағы шабындыққа қызығып,  
көз  алартқандар  көп  болды.  Әсіресе,  Құмырайдың  ит  жыны 
келетін.  Ит  жыны  келетін  себебі:  былайғы  жұрт  сандалып 
пішендік  таба  алмай  жүргенде  ақан  жайқалған  күреңсесін 
кертіп шауып, керіскедей мая тұрғызатын. «Отан соғысының 

225
мүгедегімін, райс тұмасын маған беріңдер», – деп арызданбаған 
мекемесі  қалмаған.  амал  не,  ақанның  ата-бабасынан  бері 
ауысып келе жатқан шабындығын тартып әпермеді. 
Жауыңның  іргеде  болғаны,  бір  есептен  дұрыс  па  деп 
те  ойлайтын  ақан  ақсақал.  Ерегестен  бе  екен,  жоқ  немесе, 
іштей  бәсекелесетіндіктен  бе  екен,  зәредей  де  кемшіндік 
жібермеуге тырысып, шаруасын дөңгелетіп ұстайтын, әрі тың, 
әрі  сақ  жүретін  өзімен  салыстырғанда,  әлдеқайда  салақ,  есік 
алдында  ыбырсып  жатқан  сиырдың  жапасын  күрекпен  іліп 
алып  тастауға  мойны  жар  бермейтін  еріншек  Құмырайдың 
аяғы  ақсақ  демесең,  аюдай  денсаулығының  тым  болмағанда, 
жартысын бермеген құдайды ғайбаттаушы еді. Ұрттап қалған 
қара  суға  дейін  қайтадан  құсып  төсек  тартып  жатса  да,  үй 
тірлігін жұтатып көрген жоқ.
алғаш қара жұмысқа шыдай алмай қатты ауырғанда, бұған 
өкімет отыз сом пенсия тағайындап еді. Сол отыз соммен бес 
қыз, бір ұлын асырап сақтады. Басыңа тартсаң етегіңе, етегіңе 
тартсаң басыңа жетпес болымсыз дүниені боз өкпе балаларына 
тең  бөліп,  басқалардың  ұл-қыздары  алдында  ұялтпай  ішін- 
діріп,  киіндіруінің  өзі  асқан  ерлік  еді.  Сырқатының  беті  бері 
қараған соң, отыз соммен мүлдем қоштасты да, осы ауылдың 
газет-журнал тасу жұмысына тұрды. міне, содан бері ширек 
ғасырдай  уақыт  өткен  екен,  жасы  асып,  еңбек  демалысына 
шықса  да  аттан  түспей  келеді.  Баяғыдай  емес,  дәулеті  бар, 
шүкіршілік, неге екенін өзі де білмейді, аттан тақымы айырылса 
болды ауырып қалады. «ақшаны қапшықтап жинап, меккеге 
барайын  деп  пе  едің,  қойсаңшы  бұл  жұмысты»  дегендерге: 
«мен айлық үшін жүрген жоқпын, денсаулығыма бола почта 
тасимын», – деп жауап беретін. Басқа-басқа, мазасыз көршісінің 
дәл осы сөзіне Құмырай жалғанда сенбейтін. Ішіп алған күні: 
– Дүние қуған жалмауыз, ашкөз, – деп талай рет балағаттады 
да. амалы қайсы, Отан соғысының мүгедегіне қол жұмсап, тіл 
тигізуге болмайды.
Жауды жалғыз өзі жеңгендей кеудесіне нан пісіп, өз-өзінен 
бұлданып, өз-өзінен кергіп, боғын боталы түйеге балап жүрер 
Құмырай  жалғыз  ақанды  ғана  емес,  осы  Жұлдыз  ауылының 
тамамын  ерқашты  қылушы  еді.  Жалғыз  ұлынан  айырылған 
аналар,  ерінен  айырылған  жесірлер  мен  әкесінен  айырылған 
жетімдер  қаншама  дейсіз  жер  бетінде,  бірақ  солардың  қай-
қайсысы да Құмырай құсап ел үстіне әңгіртаяқ ойната берсе 

226
не болар еді, – деп ойлайтын ақан. – Онда ақырзаман орнар 
еді... Отанды қорғауға кімдер қатыспады, әркім өз әлінше үлес 
қосты.  аяғынан  айырылмағанның  барлығы  –  ақымақ,  қоян 
жүрек  қорқақ  па  екен,  тәңірім-ау.  Бүкіл  іш  құрылысым  мен 
рухымнан  айырылған  мен  де  жүрмін  ғой  ешкімнің  қазанын 
сындырмай-ақ. 
– Осының барлығы, кеше кештегі уақиғаның кесірі. Кісінің 
баяғыда ұйықтап қалған, қай-қайдағысын есіне түсіріп не керек 
еді, – деп күбірледі ақан. – мені неге шақырмады екен, ырысын 
ішіп кетем бе. Президиумға шығармай-ақ қойсын, даңғарадай 
клубтың бір бұрышында отырсам жетер еді ғой. 
менің кінәм не сонда. Бар жазығым қолыма мылтық орнына 
күрек ұстағаным ба. Біле-білсе күрек те қару ғой. Осы ғой жанға 
бататыны. Әйтпесе, батыр атағын бермеді деп жүрген мен жоқ. 
Дегенмен  бармай  қалғаным  да  ақыл  болды-ау.  Құмырай-ақ 
таяғын тоқылдатып төрде отырсын. «мен қуып барамын, неміс 
тырағайлап  қашып  барады»  деп  басталар  әлеулайымын  сол 
бөспе-ақ айтсын. Бірақ «мен» деген сөзді «Біз қуып барамыз», 
– деп неге айтпайды, ит-ау. 
Күн едәуір көтеріліп қалған. Өзін тоқтататын ешқандай күш 
жоқ екенін сезе ме, соншалықты кербез де кірпияз жайбарақат 
мінезбен  қызара  бөртіп,  көк  тәңірісіне  еркелейді.  Суықсай 
деп  аталатын  аңғарды  өрлеп  барып,  Түйетастың  иығына 
көтерілгенде ғана дүниенің маздап, жанып тұрғанын байқады. 
Жап-жасыл шапан жамылған аймақта ессіздеу, бірақ жарасымды 
қуаныш бар еді. Енді қайтып күз туып, қыс түспейтіндей мәз-
мейрам, сәбилік аңқаулық пен тазалықтың шуағына жапырағын 
жая  талпынады.  Табиғат  атаулының  ұзатылған  қыздай 
сылануы, көктемде аса сұлу болып көрінгенімен, күні ертең-
ақ  көп-көп  жылаулар  мен  сыңсулар  күтіп  тұрғанын  қайдан 
білсін,  жарықтық.  Тау-тас,  орман-тоғайды  қойып,  ақыл-есі 
бар адамдардың өзі бір күндік тоқтыққа мәз емес пе. азаптың 
да шегі болар екен-ау деп айналайын бейбіт күннің қызуына 
жылынбай ма... 
Түйетастың  иығына  шыққанында  алдынан  Көбеннің  көлі 
көрінді. Сырлы аяққа тұндырылған судай, дөңгеленіп жатқан 
көлге Түйетастың алқымын тесіп шыққан бастау-бұлақ барып 
құятын.Шілденің  ми  қайнатар  ыстығында  ұрттап  қалсаң 
тісіңді  зыр  еткізер  суық  суы  жыл  өткен  сайын  сарқылып, 
азайып барады. Қоры азайған Көбен көлінің шеті сортаңданып, 

227
кейбір жерін қалың сор басқан. Баяғыда ақанның бала кезінде 
көл  жиегі  сор  батпақты  келетін  де,  тай  үйрететін.  Қанша 
қыршаңқыланғанымен жануарлар батпаққа батып мөңки алмай 
дымы құрып, үстіндегі қара домалақ қазақтың ырқына көнуші 
еді... Одан бері жарты ғасыр уақыт өтті емес пе. Ойлап қараса 
су  да  адам  секілді,  жылдар  жылжыған  сайын  суалады  екен-
ау... 
Көлдің ар жағында ағаштан қалай болса солай қиюластыра 
салған дара үй бар. Үйді жапсарластыра ұп-ұзын қылып қой 
қора  салған.  Баспанаға  қарағанда  әлдеқайда  әдемі  салынған 
қорадан жас төлдің маңырағаны естіледі. Қой төлдету аяқталып 
қалған  кез,  сақманшылар  ауылға  оралып,  бар  ауыртпалық 
шопанға түскен. Бұл қыстақты қатарынан бірнеше жыл бойына 
Орынбай деген жас жігіт мекендеп келеді. мал десе ішкен асын 
жерге қоятын-ақ жігіт, амал не, жолы болмай жүр. Түйетастың 
кейкеңінен бері қарай құлдыраған салт аттыны көрген соң, екі 
қолын артына ұстап, қалт тұрып тосып алды. 
Иығынан  зіл-батпан  болып  басқан  жұмыстан  ба  екен, 
жоқ  болмаса  ұзын  бойы  еңкіш  тарта  бастады  ма,  сырт  көзге 
бүкірейіп көрінеді. Ұстара дүзі тимеген, ұстара дүзін тигізуге 
қолы тимеген бет-аузын қайратты қара сақал басқан. 
– Иә, Орынбай, мал-жан аман ба? – деді ақан ат үстінен. 
– Шүкіршілік, аға. Бүгін қоржынсыз шығыпсыз ғой.
– Почтасыз бір аралайын дегенім де...
– Ендеше, бүгін қонақсыз. аттан түсіп тамақ ауыз тиіңіз.
– Әуре болмай-ақ қойыңдар. Жастығын есіне түсіріп, ерігіп 
жүрген шалды қайтесіңдер.
– Бүгін ауылда үлкен той деп еді, сізді шақырмаған ба?
– Шақырмады. 
–  Қызық  екен,  –  деді  таңданған  Орынбай.  -  Сізсіз  өткен 
тойдың сән-салтанаты болушы ма еді.
– Пейіліңе рахмет, – деді ақан өңі күреңітіп. Жүрегін әлдекім 
шабақтап  қалғандай  болды.  Шалдың  жүзі  алақұйынданып 
кеткенін көрген Орынбай: 
– Қымыз ішіңіз, – деп құрақ ұшты. 
– Ендеше, ақты аттап кету жарамас, – деп созалаңдап түсті. 
Шағыр  қасқаны  үйдің  бұрышына  жетелеп  апарып  байлаған 
жігіт:  «Әй,  Күміс,  атаң  келді,  дастарқаныңды  жай»  деп 
дауыстады.

228
аядай  бөлменің  іші  қапырық  ыстық  екен.  Тамақ  әзірлеу 
үшін  бұрыштағы  темір  пешке  лаулатып  от  жағады.  Бәрі  де 
амалдың  жоқтығы.  Орынбай  есікті  бір  теуіп  шалқасынан 
ашып  тастады.  «Тентектігі  әлі  де  қалмаған-ау,  –  деп  ойлады. 
– ауылды ала тайдай бүлдіріп жүретін Орынбайдан соқталдай 
азамат шығады деп кім болжаған».
Күміс қымыз құйып берді де: 
–  мен  қозыларды  байқап  келейін,  –  деп,  тысқа  шығып 
кетті. 
–  Биыл  жүзінен  қанша  алдың?  –  деді  қымызды  сораптай 
ішкен ақан аузын сүртіп. 
– Жүз он бестен.
– Ой, онда сенің алдыңа түсер ешкім жоқ. Ең мықтымын 
дегені жүз оннан ғана.
– Бәрібір солар озады, мен қаламын.
– Неге? – деп сұрады ақан.
– Өйткені олардың еркек қойы бар. 
– О заман да бұ заман еркек қой қоздаушы ма еді?!
– Ебін тапса қоздайды, аға. Тізімге «еркек қой» деп тіркеген 
елу шақты жасырын саулықтары бар. Соның төлін бөліп жаза 
салады. 
– Ол қулықты совхоз білмей ме екен?
– Біледі ғой, білгендіктен де еркек қойды «туғызады».
–  Әй,  балам-ай,  –  деп  күрсінді  ақан.  –  Сенің  жолың  да 
менікі секілді ауыр болайын деп тұр екен. 
– Сіздің өмір жолыңыз қалай болып еді, аға?
– Сен сұрама, мен айтпайын. Ол – ұзақ жыр, бір таң айтып 
тауыса алмаймын. 
Осы  сөзден  кейін  ақан  айқара  ашық  есіктен  таудың  көз 
жасындай  болып  мөлдіреп  жатқан  көлге  қарады.  Қиястай 
ұшып келіп, көлге қонған қос сары ала қаз айдынға толқыннан 
әжім  сала,  мамырлай  жүзе  жөнелді.  Күресінде  жатқан  ала 
мойнақ ит маңғаздана қарады да, керги керіліп үйдің сыртын 
айналып кетті. Қой қора жақтан жас төлдің маңыраған даусы 
еміс-еміс  естіліп  қалады.  Көлді  қаумалай  қоршаған  тастақты 
жоталардың  бауырында  шашып  тастаған  асықтай  бытырай 
жайылған қойлар, сол тас кенедей жабыса жайылған отардың 
сақшысындай, жақпар тастың үстінде қайқы мүйіз қара серке 
тұр секиіп. арада орнаған сәл-пәл үнсіздікті Орынбайдың:
– аға, дегенмен сол әңгімені тыңдағым келеді. Бала жастан 

229
сөзге  әуес,  құлағым  түрік  екенін  өзіңіз  білесіз.  Бір  малдың 
басын мүжіп, қымыз ішіп, дем алыңыз осы үйде. Жеңіс күнін 
өзімізше тойлайық. 
ақ көңіл жігіттің ақтарыла айтқан ақылы ақанды толқыт- 
пай қойған жоқ. 
– алма шешең менің қайда қаңғып кеткенімді де білмейді. 
Үйде жалғыз қалған. Елегізеді ғой. 
– Ой, оның жарасы жеңіл. Күмісті жібереміз. Ол тәтемнің 
қасында, ал мен сіздің жаныңызда түнеймін. 
–  Жарайды  ондай  болса,  –  деп  келісімін  берді,  –  сен 
шаруаңды реттей бер. мен Көбен тауының ой-қырын аралап, 
күн екіндіге таянғанда ораламын.
ақанды қолтықтап алып, аттандырып тұрған Орынбай: 
– Уәде – Құдай сөзі, аға, тосамын, – деді тісі ақсия күліп. 
– Тос. Тек Күмісті тәтеңе жіберуді ұмытпа.
– Қазір-ақ ат ерттеп беремін. 
Көбеннің  қалың  терісін  бетке  алып,  астындағы  биесін  
сипай қамшылап бара жатқан шалдың сыртынан көзден таса- 
ланғанша қарап қалды. 
3
Соңғы  екі-үш  күнде  басының  қан  тасуы  бәсеңдеп,  кіріп-
шығуға  жарап  қалған  алма  кемпір  осы  үйде  басқа  сенер 
ешкім жоқ болған соң, үй ішінің таусылып бітпес шаруасына 
кіріскен.  Кенже  қызы  облыс  орталығына  кеткен  күннен  бері 
ыбырсыңқырап  қалған  ыдыс-аяқты  жуып,  әр  затты  тиісті 
орнына  қойды.  Белін  мықтап  таңып  алып,  ас  бөлмесінің 
еденін  шайып  шықты.  Біраздан  бері  жиналып,  шоландағы 
мескейде  мөлдіреп  тұрған  сүттің  бетіндегі  кілегейін  қалқып 
алып  пісіруге  отқа  қойды.  Кішкентай  ағаш  шелекке  жинаған 
қаймақты толқыта пісіріп, май алуға кіріскен. Қабырғада ілулі 
тұрған төртбұрыш радиодан жеңіс күніне орай саңқылдап хабар 
беріп  жатыр.  Үстіне  көпшік  төселген  орындыққа  жайғасып, 
сыңар қолдай іркіт піскен алма шалының ертелетіп аттанып 
кету себебін біле алмай, жүрегін әлдеқандай уайым қабыздап, 
көзінің жасын жаулығының ұшымен сүртті. аптасына бір рет 
телефонмен  хабарын  білдіріп  тұратын  жалғыз  ұлы  да,  міне, 
бесінші күн жым-жырт. Кеше көңіл сұрап келіп кеткен үлкен 
қызын  елеңдеп  күтеді.  «Қайтсін,  оның  да  бала-шағасы,  мал-
жаны бар» деп өз-өзін жұбатты. Сырттан көршісі Құмырайдың 
саңқ етіп, әйеліне әмір бергені естілді. 

230
«Көзімнің қарашығындай жалғыз ұлымның от жаққан жерін 
көре алмай өлемін-ау» деген көкейдегі арманы жыл артынан 
жыл  келіп,  қартайған  сайын  сай-сүйегін  сырқыратады.  Жер 
аяғы  алыс,  поезд  жүрмейді  бұл  жаққа,  ал  самолетпен  ұшып 
баруға  денсаулығы  жарамайды,  амалдың  жоқтығынан  ғана 
шыдап  жүретін.  Ұлының  да  әке-шешесінің  алдында  жазығы 
жоқ  еді.  Қызметі  солай.  Өзі  оқыды,  өзі  жетті,  бұларға  да, 
ағайын-туғанына да арқа сүйеп, бір сом ақша сұрап көрген жоқ. 
«Құдайдың  бергеніне  шүкір,  әлдекімдердің  балалары  құсап, 
тапқан-таянғанын, тіпті әкесінің пенсиясына жармасып, араққа 
салынып, ақымақ болып кетсе де шыдар едік қой», – деп тәуба 
жасайтын.  Жылына  үш-төрт  рет  келіп  қайтатын  ұлына  дән 
риза. Елді аузына қаратқан атақты болмаса да, өз кәсібі өзінде, 
ата-ана алдында қарызы жоқ, қолынан келгенін аяп қалған күні 
бар  ма.  Соңғы  келгенінде  алманы  құшақтап  отырып:  «Тәте, 
барған сайын қартайып барасыңдар. Елге қайтып жандарыңда 
болам-ау деймін. Келінің де қарсы емес», – деп еді. 
«Төрімізден көріміз жақын қалғанда қасымызда болғаның 
жақсы, әрине. Бірақ, балам, ел-жұрт не дейді. ақанның ұлын 
жұмыстан  шығарып,  алматыда  соңынан  ит  салып,  қуып 
жіберіпті  деп,  етегін  ашып  күлсе  қайтеміз.  Әзірше  шыдай 
тұрайық». 
Енді  міне,  іркіт  шелекті  піскілеп  отырған  ана  тағы  да 
ұлын  сағынып,  сол  ақылды  бекер  айтқанына  өкініп,  көзінің 
жасын көлдетеді-ай. «апа, тәуірсіз бе?» – деп күніне бір рет 
кіріп, шығатын көрші келіншек де төбе көрсетпеді. Тегі, ауыл 
түгелдей  жеңіс  тойы  қамында  жүрген  секілді.  Жалғыздыққа 
бір  адам  төзімді  болса  –  осы  алма  кемпір  еді.  Себебін  кім 
білсін, дәл бүгінгідей елеңдеп, адамдарды іздеп көрген емес. 
Ойдан  тозған,  әбден  қажыған  санасында  әлсіз  елес  бар.  Ол 
елес  –  бұған  дейінгі  ғұмыр  жасында  бастан  кешкен  үлкенді-
кішілі  оқиғалар  елесі,  бұған  дейін  тағдыр  арбасына  тиеген 
қуанышы мен қайғысы. Жақсылық пен Жамандықтың мәңгілік 
шайқасынан  туған  жаңғырық;  жоқшылықтан  тоқшылыққа 
дейінгі ауыр да азапты сапары. Қызық: көрмегенді көріп, көн 
тулақты киіп жүріп, алға, анадай тұстан бұлаңдап қол бұлғаған 
бақытқа өкпең өшіп, өзегің талғанша ұмтыласың; енді жеттім-
ау,  қызығын  көрейін  деген  шағыңда  не  жан  тапсырасың,  не 
болмаса қартайып алжып қаласың. Неге? Қазір бұл шаңырақта 
барлығы  бар:  есік  алдындағы  гаражда  қызыл  машина  тұр 

231
қаңтарылып, қолы тигенде ғана Кенже қызы жүргізеді; төрт-
бес  бөлмелі  үй  болса  мынау,  жүгіріп  ойнап  шыр  еткенге  зар 
болып қаңыраған; мал болса анау, иіріп қайырып игілігін көрер 
кісі таба алмай қора толып тұрғаны; ақша дегенің қағаз болып 
қалды.  ал  баяғыда  ше?  Шалы  қатты  ауырғанда  Өскеменге 
барар  қаражат  таппай  жалғыз  сиырын  сатып  еді.  Ортаншы 
қызы почтада жүріп мойнына отыз сом ақша мінгізгенде, бүкіл 
ауылды аралап, бір сомдап жиып, әрең құтылмады ма... Дүние-
боқтың  осыншалық  жүйке  тоздырар  алдамшылығын  базары 
тарқаған жасында ғана біліп отыр. Ендігі тілеу – өрістеп кеткен 
бала-шағасының,  шау  тартып  қалған  шалының  амандығы. 
«а,  Құдай,  солардың  алдында  ал,  жалғыз  ұлымнан  топырақ 
бұйырта көр» дегеннен басқа арманы арнасы кеуіп, сарқылып 
біткен. 
Кілегей суып қалған ба, көпіршіген көбікке айналып көпке 
дейін  май  түсе  қоймады.  Орнынан  піспекті  таяна  тұрып, 
төргі бөлмедегі ілулі тұрған ұлының суретіне барды. Шаңын 
сүртіп, бетінен сүйді. Күн сайынғы бес уақ намаз секілді қаза 
жібермейтін әдеті еді бұл. 
Осы кезде сыңсып есік ашылғандай болды. Іле-шала:
– амансыз ба, апа? – деген әдемі де майда дауыс естілді. 
– Шүкір, танымай қалдым ғой. 
– Ой, апа-ай, қартаяйын дегенсіз бе? мен – Күміспін ғой, 
– деп құшақтай алды. 
–  Ой,  айналайын-ай!  –  маңдайынан  сүйді.  –  Көз  құрғыр 
көрмей  барады.Тойға  келдің  бе,  Орынбай  сау  ма?  Су 
мұрындарың мектепте шығар. 
– Жалғызсыратпайын деп сізге келдім... ақан атамыз біздің 
үйде, Орынбай екеуі бастаңғы жасап жатыр.
– Құлқын сәріден үйінен безініп, ол шалға не көрінді?
– Оларды қайтпексіз, апа, онан да біз де бастаңғы жасалық, 
–  деп  қол  дорбасынан  қойдың  асықты  жілігін,  белдеме 
қабырғасы мен жамбасын шығара бастады. – ағама арнап мал 
сойып  едік.  Басын  соларға  қалдырып,  жамбасын  сізге  алып 
келдім. Сыбаға. 
– рақмет, жаным. Шай қоя ғой. 
– Газға ма? 
–  Гәзі  құрысын,  самаурынға.  Жып-жылымшы  қылып, 
шәйнектің шайын ішіп отырамыз ба. Келгенің қандай жақсы 
болды, Күмісжан. Не істерімді білмей, құсадан жарылып кете 

232
жаздап отыр едім. Әлгі ақан да жөнін айтпай аттана жөнеліп, 
өзі де бір қыңыр, қырсық шал. менен басқа қандай әйел қырық 
жылдан аса жолдас болар еді. Баладан ары бақтым ғой. Өзі де 
кірпияз, бірбеткей, кісіні көп жақтыра бермейтін кінәз неме.
Әңгімелейтін,  шер  тарқатып  сергітетін  адам  таппай 
жалғызсыраған  алма  кемпір  күлімсірей  жайраңдап  ойда-
жоқта Күміс кіріп келгенде, өз келінін көргендей қатты қуанып 
еді. Қимылы да ширап, дабырлай сөйлеп мәз болды да қалды. 
Таңертеңнен  әуре  болған  іркіт  шелекті  Күміс  дүрсілдете 
толғап ары-бері пісіп еді, домаланған сап-сары майға айналды. 
алма  шешей  дастарқан  жайып,  алматыдан  баласы  жіберген 
үнді шайын, тәтті дәмділерінің аузын шешті. Екеуі қатарласа 
отырып,  буы  бұрқыраған  самаурынды  орталарына  алғанда 
ақшам  жамырап,  өрістен  мал  қайта  бастаған.  Сиырды  Күміс 
сауып келді. Тырылдап мотор от алып, ауылдың шамы жанған. 
Бүгін жұлдыздықтар әсіресе көңілді, абыр-сабыр. Клуб маңайы 
ығы-жығы ел, барын тағынған азаматтар. ауданнан келер өкілді 
күтіп,  дайындығымыздан  мін  тауып  қала  ма  деп  қауіптенген 
атқамінерлер  тықыршып  жүр.  Бірін-бірі  қуалап,  мылтық 
атысып  ойнап  жүгірген  балалардың  қуанышында  шек  жоқ. 
Сынықсып басып, сыңғырлап күліп қыздар, шайқақтай аяңдап 
қоразданған жігіттер жиналды. ақсаңдай басқан Құмырай да 
үйінен шығып, клубқа қарай құлдаған.
алма  мен  Күміс,  ақан  мен  Орынбай  жеңістің  отыз 
жылдығын өздерінше тойлады. 
– Е, Күміс-ай, біз не көрмедік, – деді күрсініп. – Осы жеңіс 
деген сөзді есту үшін желкеміз үзілгенше жұмыс істедік емес 
пе.  мұрнымыздан  қан  ағып,  зорыққанша  таңды-таңға  ұрып 
қимылдадық. Бәрінен де маған қиын болған... 
– айтыңызшы, тәте, – деп өтінді Күміс, – біз көп нәрсенің 
анық-танығына қанық емеспіз. Сізге осы пенсия неге бермеді?
– алмадым ғой. Ұлым мен шалымның арқасында, құдайға 
шүкір,  жетеді  дүние.  Отыз  сом  үшін  арыз  жазып,  шал-
кемпірлерді куәландырып, жүрем бе, тәйірі. Еңбегіміз сатулы 
емес. Халық үшін деді, Отан үшін деді, қашан қара жер қойнына 
алғанша қарекеттендік. Иә, оның барлығы да көрген түс, аққан 
судай.  адамды  қартайтатын  уақыт  емес,  уақиға  ғой.  алғаш 
ақанды әскерге шақырғанда, жалғыз ұлыма екіқабатпын, екі-
үш айлығында іште қалды...

233
* * *
Қойды қоралап, төлдерді қамап келіп, етті алдарына алған- 
да, әбден қас қарайып, керосин шамды жаққан. Шағын бөлме- 
ні  ала  көлеңке  жарығымен  жұқалаң  сәулелендірген  шамның 
шаңырағы  қаншалықты  тазарта  жуылғанымен  қырындай 
жанған білте бір бүйірін әп-сәтте қарайтып тастады.
Орынбай ет желініп болған соң құрт қосқан ақ сорпа әкелді. 
Тамақ ішіп отырса да сыңарезулеп сорып, аузынан тастамайтын 
темекісін  шамның  мұржасына  тұтатып  алды  да,  құшырлана 
сорды. Шал малдас құрып төрде отырған, енді әбден нықсырап 
тойғанын  білдіргендей,  дастарқаннан  кейін  ысырыла  бір 
жамбастап жатып, насыбайын атты. Тыныштық – екі еркектің 
үлкен әңгіме алдындағы момақан тыныштығы.
– ал, аға, қымыз ішіп тоғымызды басайық, – деді Орын- 
бай.
– Әуелі қолымды жуып, далаға шығып келейін, – деп, бар- 
мағының  басындағы  шымшып  ұстаған  насыбайын  құшырла- 
на  иіскеді  де,  аяғы  ұйып  қалған  ба,  кирелеңдей  орнынан 
көтерілді. 
Көбен  тауының  салба-салба  самырсындарының  арасынан 
елік  әупілдеді.  Шошайып  жеке  дара  қарауытқан  шоқының 
ұшар басын қақ жарып ай шығып келеді екен. Осы қалпында 
құздың зәулім басына күмістен қақтап табақ орнатып қойған- 
дай  әдемі  көрінеді.  маңайды  қара  барқын  түстен  арылтып, 
саумал  сәулесін  төгеді.  Көл  бетінде  де  тіршілік  тоқтағандай, 
күндіз бейбіт жүзген сары ала қаз бен қоңыр үйректер тұмсы- 
ғын қанатына тығып ұйқыға кіріскен-ау. Қора жақ та тыныш, 
мазаны  алып,  маңыраған  малдың  да  жағы  семген.  Қыстан 
қалған  шөпті  күрт-күрт  күйсеген  жылқының  дыбысы  талып 
естіледі.  Түнгі  ауа  таза  әрі  тау  жақтан  ептеп  жел  еседі.  Әлі 
де еріп үлгермей қасарысып жатқан сүрі қардың ашулы демі 
секілді  сезіледі.  Осындай  маужыраған  айлы  түнде  шырқалар 
әнді сағынасың. Бірақ қазір кім айтар ол әнді?.. айтқан адамды 
жындыға  балар.  Таңертеңгідей  емес,  көңілі  көңірсіктен 
тазарған  ақан  еңсесін  басқан  ауыр  жүктен  арылғандай  өзін-
өзі азат сезінді. Ол жүкті арқасынан алып тастаған аузын ашса 
сыйлағыш  дарқан  мінезі  еді.  мұндайлық  таза  да  тәкаппар 
қазақы  мінез  жыл  өткен  сайын  азайып  бара  жатқанын  ақан 
сезетін.  Сезгенімен,  түңілген  емес.  астындағы  жалғыз  атын 
түсіп берер мәрттік, аузындағысын жырып берер қолы ашық- 

234
тық осы елдің аш-арық кезінде әлдеқайда мол болып көрінетін. 
ал  қазір  ше?  Жыланға  түк  біткен  сайын  қалтырауық  келеді- 
нің кебін киіп жүрген жоқпыз ба? 
– аға, жаурап қаларсыз. Тау түні суық болады. Үйге кіріңіз, 
– деген Орынбайдың даусы әлгі бір ойын бөлген. 
–  Бүгінгі  түн  тіпті  әдемі  екен,  Орынбай.  Көбен  тауының 
осыншалық сұлулығын бұрын неғып байқамағанмын.
Өзі бес жылдан бері сары жұрт қылып, қыстап келе жатқан 
жерді жаңа көргендей аңтарыла қарап, делдиіп тұрған жігіт: 
– Ой, аллау, расында да, кинодағыдай керемет қой өзі, – деді 
таңданып. – Сізге еріп көз салып тұрғаным осы, қол тимейді, 
аға. 
– анда-санда қарап жүр. Көңілің сергиді. Қысылтаяң шақ- 
тарда табиғатпен сырлассаң, жүдеген жүрегіңе серік болады. 
Шаршаған  сәттеріңде  бойыңдағы  ауыр  азаптан  арылтып, 
майдақоңыр  мұңға  жетелейді.  ал  мұң  –  өмірбақи  менің  жан 
жолдасым болып келеді. 
Шарасы  күміске  енді  ғана  тола  бастаған  айға  қарап, 
бозбаладан бетер емірене қиялдап тұрған ақан шалдың қазіргі 
бітімі өмірден өкінішсіз өткен бейқам адамнан гөрі алысқанмен 
алысып,  айтысқанмен  айтысқан,  бірақ  жоқтан  өзгеге  жасып, 
сағы  сынбаған  рухы  мықтылықта  аңғартқандай.  Сәл  еңкіш 
тартқан кеуде бұған дейін аспанды аңсап келген адамның енді 
бір үміті жерде қалып, ертеңіне үңілген пошымын танытады. 
Дегенмен жетпіске аяқ артқан ақсақалдың қиял қанаты талып, 
сезімі  сірнеленбегеніне  қайран  қаласың.  Қасында  екі  қолын 
артына  ұстап,  ай  нұрына  шомылып,  мұнартып  жатқан  тауға 
қадала қараған ақанға еліктеп, көз салған Орынбай өзін бұл 
кісіден  әлдеқайда  қартаң  сезінді.  «Жас  болуды  қарттардан 
үйрену керек шығар» деп ой түйді. 
– ал енді үйге кірейік, – деп ақан шұғыл бұрылып, есікке 
беттеді. 
ала  барқын  тартқан  бөлменің  іші  беймезгіл  айтылар 
әңгіме, әдібін ашып сырласар шыншыл сұхбатқа әдейі арнап 
жасалғандай. Жым-жырт, ұядай жылы, көз құртын жыбырлатар 
сұлулықтан ада, жұпыны да жарасымды. Дүниедегі асыл зат, 
жалтырауық  байлықтың  көл  бетіндегі  көбіктей  де  салмағы 
мен сапасы жоқ алданыш екенін дәлелдегендей – қарапайым 
тірліктің мәңгілігін айғақтағандай, осылайша жалғыз үй, жалғыз 
төсек, жалғыз пешпен-ақ мың жыл жасауға, адам деген атты 

235
жоғалтпауға  боларына  Орынбайдың  қыстағы  куәгер  іспетті. 
Нағыз  қой  үстіне  бозторғай  жұмыртқалаған  заман,  бейбіт 
те  берекелі,  баяны  ұзақ  өмір  дегеніміз  осы  емес  пе.  Баяғыда 
халықтың осы секілді жылқыдай жусаған тірлігін бұзған кім 
еді? Гитлер болатын, соғыс деген лаң болатын... Егер осы соғыс 
болмаса әлем бетіндегі үлкенді-кішілі мемлекеттер бүгінгідей 
бақайшағына  дейін  қаруланбас  еді,  иесін  қырып  дүниесін 
иемденіп қалар бомбалар ойлап табылмас еді... Демек, қазіргі 
қоқан-лоқы қауіптің басы бұдан отыз жыл бұрын басталған. 
– 1942 жылдың, яғни ескіше айтсақ, жылқы жылының ақпан 
айында Жұлдыз ауылынан бір топ азамат майданға аттанатын 
болдық, – деп бастады әңгімесін ақан шал. Насыбайын атып, 
мүйіз шақшасын жан қалтасына қайта салды. алдында мөлдіреп 
тұрған  қымыздан  бір  ұрттап,  кесені  ысырыңқырап  қойды. 
– Күн суық болатын. Күннің суығы емес еді ғой бізді қинаған. 
Ер жігіттің басына нелер келіп, нелер кетпейді. «Еркек тоқты 
– құрмалдық» деп атамыз қазақ баяғыда айтпады ма. Табиғат 
екеш  табиғатта  да  еркектері  азайып,  ұрғашылары  көбейіп 
жатпай ма. Бұл өзі өмірдің заңы іспетті, ұялмай айтсақ, он бес 
биеге бір айғыр, бір қора қойға жалғыз-ақ қошқар ұстайды ғой... 
артымызда аңырап қалған ана, жылап-еңіреген әйеліміз бен әлі 
қара табан болмаған шиеттей бала-шағаларымыз қалып, сарт-
сұрт аттана жөнелгенде, бәріміздің көкейімізде жалғыз-ақ тілек, 
жалғыз-ақ арман, жалғыз ғана ой бар еді, ол ой – қара шаңырақ, 
қаймана  жұртымызды  енді  қайтып  көре  аламыз  ба,  жоқ  па... 
міне,  осына  көкейді  тескен  сауалды  бес  жыл  бойы  арқалап 
жүрдік.  Иә,  біз  елден  бір  кісідей  –  солдат  болып  аттандық, 
бірақ бәріміз бірдей солдат болып орала алған жоқпыз. міне, 
отыз жыл болды, менің қыр соңымнан итше тіміскілеп қалмай 
келе жатқан қасірет. Ұзаққа созылған ауруым дейсің бе, жоқ, 
қалқам, оқыс болса быламыққа да тіс сынады, ішкенің алдыңда, 
ішпегенің артыңда, құс төсекте жатып та сырқаттана бересің – 
байқасам, жер қазып, мал бағып, егін орып жүргендерден гөрі 
ақсаусақтар көп аурушаң...Біздер, еңбек армиясында болғандар 
жаумен  мылтықсыз  шайқастық,  сондықтан  да,  әрине,  өлім-
жітім аз болды, сондықтан да қадірсіз болдық. Дене жарасынан 
жүрек  жарасы  әлдеқайда  ауыр  дегенді  ширек  ғасырдан  бері 
Құмырайға түсіндіре алмай-ақ келемін... Қайтейін, тағдырдың 
жазуы шығар. 

236
...ауылдан алғаш рет улап-шулап батыс қайдасың деп жүріп 
кеткенде бізді майданға апармай, қара жұмысқа салады деген ой 
үш ұйықтасам түсіме кірген емес. Барлығымыз да тепсе темір 
үзердей  азаматпыз.  алдымызда  шақырылған  жігіттер  секілді 
екі-үш ай дайындықтан өткізіп, содан соң қолымызға мылтық 
ұстап уралап жауға шабамыз деген үмітіміз Өскеменге келгенде 
үзілді. Кім болған күнде де пендеміз ғой, алғашында қуандық 
та. «Құдай сақтады-ау, бала-шағамыздың көз жасы жібермеді-
ау», – деп тілеу тілеген жігіттер де болды. Несіне мақтанайын, 
ондай  жымсыма  қуаныш  мені  де  меңдеген.  Үлкен  ағамыз 
ақтайлақ  пен  кіші  ініміз  Бағдат  менен  бұрын  шақырылған-
ды. Соғысқа кірдік деген алғашқы хаты келіп те үлгерген. Бір 
шаңырақтан  бір  адамның  аман  қалар  үміті  жылтырағандай-
тын. рас, ол арман орындалды. Бірақ қалай? 
ауылдан менімен қоса Қожақ, Қаймақ, Бура және Құмырай 
– бес жігіт бір күні, бір тізіммен аттанғанбыз. 
Сөйтіп,  Свердлов  облысын  бетке  алып  поезға  міндік.  Ол 
кезде, немене, поезд өте шабан, жүруінен тұруы көп, он күн 
дегенде діттеген жерімізге әрең жеттік-ау. Қара жұмыс, адамды 
адам  атып  жатқан  соғыс  емес  қой,  жігіттер  ал  дегенде-ақ 
қолдарына түкіріп, үлкен жігермен кірісіп-ақ кеткен. ал менен, 
неге екенін білмеймін, бір усоқыдай уайым кетпей-ақ қойғаны. 
майданға бармадым, кеудемді оққа төсеп Отанды қорғамадым 
деген,  жалынды  тілек  дейсің  бе,  жо-жоқ,  жарқыным,  олай 
десем өтірік айтқаным, ал мен өлсем де өтірік айта алмаймын. 
Жалғыз  күн  болса  да  жан  сақтай  тұрғысы  келмейтін  адам 
жердің  астында  да,жердің  үстінде  де  жоқ-ау...  Болған  күннің 
өзінде де ол не жарымес, не ауру... Қазір ойлаймын: егер мен 
соғыста, жауып тұрған оқтың астында жатсам да, қалайда тірі 
қалудың амалын іздер едім. Өйткені, жеңу дегеніміз – өзің өлу 
емес, өзгені өлтіру ғой. 
ал  дегенде  атойлап-ақ  кіріскен  жігіттер  күн  өткен  сайын 
қалжырай  бастады.  Жұмысты  кезек  бойынша  он-он  екі 
сағаттан  істейміз.  менің  еншіме  таңғы  сегізден  шығу  тиді. 
Қазатынымыз «Огнеупорный глина» деп аталатын ақ топырақ. 
Жарықтық  елеген  ұн  секілді  майда,  шайнасаң  тісіңе  тас 
тимейді. Экскаватор қазған тоң карьерге қарай вагон жүретін 
темір жолды жылжытып отырамыз. алғашында қырдан келген 
қазақ  жігіттері  бұл  жұмыстың  қыр-сырын  білмей  көп  әуреге 

237
түсті.  Бәлкім,  бізді  артық  шаршатып  жіберген  де  осы  істің 
ығын білмегеніміз шығар. 
Жүз шамалы жұмысшы бір барақта жатамыз. Барақ... Қазіргі 
жайлаудай  жап-жасыл  рақат  заманда,  әсіресе  жеңіс  күнінде, 
сол шақта көзбен көріп, бастан өткерген ауыртпалықты айтсақ, 
мүмкін қисынсыз да болып көрінер. 
Қуаныш үстінде қайғыны қаузау – әбестік те. Қиындықтан 
қашу  бар  да,  сол  қиындыққа  көндігу,  төтеп  беру  бар.  Бұл 
жерде  жалаң  төс  батырлықтың,  жалған  айғайшылдық  пен 
белсенділіктің  түкке  де  қажеті  жоқ.  Тек  қана  қайыспас 
қайсарлық,  неге  болсын  шыдап  кетер  көнтері  итжандылық 
қана керек болар. Тек қана қайыспас осы көмпістіктің арқасы 
шығар-ау. Әрине, біздерден кереметтей ерлікті ол шақта ешкім 
талап  еткен  жоқ,  ондайлар  болған  күннің  өзінде  арқасы- 
нан қағып аспандатар уақыт, не болмаса омырауына жылтыратып 
қадар белгі де жоқ еді. Соғыс кезінде қара жұмыста болғандар 
еңбегі  әлі  де  шын  мәнінде  бағаланбағанын  жасырып  керегі 
не.  Олар  туралы  үлкен  жиналыстарда  айтылып,  кітаптарда 
жазылған  жоқ.  Еңбек  әскері  қатарында  болғандар  –  белгісіз 
ерліктің  иелері.  Бірақ  олар  ешқашан  да  өздерін  қан  төгіспен 
келген Ұлы Жеңістен тысқарымыз деп есептеген емес. айталық, 
қақаған аяз, қалың қардың астында жатқан топырақты қазып, 
күндіз-түні  жөнелтпесек,  ол  отқа  төзгіш  топырақтан  металл 
қорытатын алып қазандар жасалмаса, демек, жауға атылар қару-
жарақ  уағында  жеткізілмесе,  бақайшағына  дейін  қаруланған 
басқыншымен  жұдырықтасар  ма  едік...  Сондықтан  да  Белка 
руднигінде  жілікті  де  сіңірлі  сандаған  азаматтар  жанталаса 
жұмыс істеді, әр күрек топырақты жаудың қанағатсыз көзіне 
шашты. 
Бірақ...  қызық,  біз  үшін  Гитлермен  соғысқаннан  гөрі 
қандаламен арадағы айқас анағұрлым ауырлау болғандай еді. 
ағаштан  қиып  жасаған  ат  шаптырым  сарайда  қатар-қатар 
ағаш  нар  бар.  Үстімізде  жамылар  көрпеміздің,  төсеніш  пен 
жастығымыздың  ішіне  сабан  тығылған.  Жаздың  күні  болса 
бірсәрі, қыста суық тартады екен. Түні бойы тісіміз-тісімізге 
тимей  сақылдап  ұйықтай  алмаймыз,  тек  жұмысқа  шыққанда 
ғана  қимылдаған  соң  бойымыз  жылынады.  Бірақ  әрі-беріден 
соң  көзімізге  ұйқы  тығылып,  қалғып-шұлғып  жүрер  едік. 
ауылдан келген бес жігіт алғашында жұбымыз жазылмай бірге 
ұйықтадық, бірге тамақтандық. Кісі сырт жерде жүргенде ғана 

238
бір-бірінің қадірін біледі ғой, бұрын ауылдас болсақ, Оралда 
туыс боп табыстық. Келгенімізге жарты жылдан асып кетсе де, 
ел-жұрттан хабар алмадық. Ішімізден іріктеп соғысқа жіберіп 
те жатты. Ондай жұлдызы туғандардың бақытына қызыға да 
қызғана қарап, шығарып саламыз...
4
алғаш  ақанды  әскерге  шақырғанда,  жалғыз  ұлыма 
екіқабатпын,  екі-үш  айлығында  іште  қалды,  –  деп  әңгімесін 
жалғастырды  алма  кемпір.  –  Тамам  әйелдер  жылап-сықтап 
күйеулерін  Күркіремеге  дейін  шығарып  салды.  ауылдан  екі 
шақырымдай жердегі Күркіреме бұлағы азаматтарды майданға 
аттандырар табалдырық секілді, алғаш соғыс басталғаннан бері 
сол жерге қаншама рет көз жасымызды көл етіп барып қайттық 
десеңші. Жалғыз-жарым емес, ерлері алынған немесе алады-ау 
деген  тамам  қатын  құндыздай  шұбап,  тобымыз  жазылмастан 
ере барар едік. Ол кезде, немене, жиырма бес шақырым жердегі 
аудан орталығы Катонға қатынар көлік жоқ, жолаушы шыққан 
адам  дорбасын  арқалап  жаяу  тартатын.  Сақылдаған  сары 
аязда арыстай бес еркек – бес бәйтерегімізді көзімізше өлімге 
шығарып  салып,  құр  сүлдеріміз  ғана  үйге  оралдық.  Басқаны 
білмеймін,  ауылға  денемді  ғана  алып  қайтқаным  болмаса, 
жүрегімді  ақан  алып  кетіп  еді...  Ер-азаматтың  қадірі  мен 
үшін  әсіресе  артық,  көзімнің  қарашығындай  қымбат,  жаным 
мен  бойымдағы  барымды  садақалар  ардағым  еді...  Отызға 
жаңа  толған  кезімде  бір  емес,  үш  рет  тұрмысқа  шығыппын, 
еріккеннен,  жеңіл  жүрісті  болып  желіккеннен  бе  екен... 
Тағдырдың иті оңдырмай қапса қайтейін... Ол сырымды шешең 
болмаса, сен білмейтін шығарсың, қалқам. Он бес жасқа жаңа 
толған  уыздай  жас  шағымда,  он  екіде  бір  гүлім  ашылмаған 
бота тірсек, бұла шағымда үлкен ағамыз Сәрсенді үйлендіретін 
қалыңмал таба алмай, байдың бір ынжық ұлына ұзатып жіберді. 
Жылай-жылай  кете  бардым.  менің  қалыңыма  алған  малды 
айдап беріп ағайыма келіншек әперді. Үш жылдай тұрған соң 
екі құрсақ көтердім. Көп ұзамай күйеуім қайтыс болды. Өзі де 
дімкәс, жарымжан адам еді. Екі баламды алып төркініме қайтып 
оралдым. Үлкенін бала көтермеген әпкеме – Дүрияға бердім, 
ал кішісі апамның бауырында өсті. Колхоздастыру басталғанда 
осы ақанның туған ағасы ахмет сөз салған. Өзі де тепсе темір 
үзетіндей, иықты әрі келбетті жігіт еді марқұм. Өзіме ме, жоқ, 

239
болмаса көзіме қызықты ма, екі баламен қалған жесір демей, 
кәдімгідей кәдесін жасап қада түсті (Жас кезімде жеңгелерім 
«жақсыкөз» деп атаушы еді). Тағы да ұзатылдым. Бір жылдай 
отастық. Шәй деспей тату-тәтті ғұмыр кештік. Құдайдың ісіне 
қарсы келген кім бар, аяқ астынан ол да сырқаттанды. Төсек 
тартып, саржамбас болып көп жатты. Бұлардың арғы аталары 
батыр болған ғой, тек қана тік сөйлеп, тік жүруге жаратылған. 
Иненің  жасуындай  қорлыққа  шыдамайтын,  басынан  сөз 
асырмайтан  өткір  де  өркөкіректеу.  Әсіресе,  ашуланғандары 
жаман, қаһарланса не қан қылуға, не қан болуға барар... (Ол 
мінез ақанда да, жалғыз ұлда да бар). Төр алдында ұзынынан 
түсіп сал болып тұра алмай жатқан ахмет бір күні мені қасына 
шақырып  алды  да,  еркелетіп  шашымнан  сипады.  «Жүдеп 
кетіпсің ғой», – деп жүзіме үңілді. Ондай әйелжанды мінезі жоқ, 
қатал да суық жігіт еді, бұл оқыс қылығына таң қалдым. Сонда 
ғана байқадым, оты сөнуге айналған жанарында жас бар екен. 
алты алашты аузына қаратқан арыстай азаматтың қатындарша 
босауы  менің  де  сай-сүйегімді  сырқыратты.  Бас  салып 
құшақтап,  басымды  бауырына  тығып  ботадай  боздап  жылап 
жібердім.  Ол  алақанымен  көз  жасымды  сүртті  де:  «Ертең-ақ 
тұрып кетемін, – деді күліп. – Неге екенін білмеймін, таңдайым 
таңдайыма жабысып шөлдеп барам, сусын әкелші». – Ойымда 
ештеңе  жоқ,  су  араластырған  сұйық  айранды  алып  қайтып 
оралсам...  қайтып  оралсам...  жез  мойын,  мүйіз  сап  пышақ 
қадалған ахметтің кеудесінен қып-қызыл қан, қып-қызыл қан 
аспанға шапшып жатыр... Талып қалсам керек, ахметті жуып-
шайып оң жаққа салғанда ғана есімді жидым. міне, осылайша 
екінші күйеуімді де қара жердің қойнына беріп, екінші рет қара 
жамылып, қан жұтып жесір қалдым. Содан бері мал бауыздаса 
жанына жоламай, ішек-қарнын аршуға бірақ келемін. Содан бері 
қызарған сұйық зат көрсем, көзім қарауытып, басым айналады. 
Содан  бері  ешқашан  да  қан  көрген  жоқ  деп  ойлайсың-ау, 
айналайын, көрдім, көп көрдім. Құдай алмаған соң жер басып, 
ырзығыңды  жеп  жүреді  екенсің...  ахмет  қайтыс  болған  соң 
ата-енемнің рұқсатынсыз төркініме кетіп қала алмадым. Тіпті, 
не  бетіммен  қайтып  барамын,  тіпті,  барған  күннің  өзінде  де 
қанды көйлек деп үйге кіргізе ме. Сыртқа шыға қалсам ауыл 
адамдары әзірейіл көргендей, шошына қарап, теріс айналатын 
болды. Су алуға өзенге барғанда Бұқтырмаға ағып өлейін деп, 

240
сан рет оқталдым да, шыбын жанымды қия алмадым. мүмкін, 
бала-шағамның бақыты жібермеген шығар. 
ақан ағасы өлгенде жиырмаға жаңа толған жас жігіт еді. 
Көп  сөйлемейтін,  ағасындай  емес,  тұйықтау  әрі  талдырмаш, 
жуас болатын. Колхоздың жұмысына ерте кетеді, кеш келеді. 
Жүзімізге дұрыстап қараған да емеспіз. Бір күні ата-енем мені 
шақырып алды да: «Келінжан, ахметтің өлімі үшін жолы ауыр, 
аяғы құтсыз деп сені кінәлап қайтеміз. Жазмыш солай шығар, 
өлген азамат тіріліп келмейді. Бүкіл бала-шағамызбен сені шын 
жақсы көреміз. Қимаймыз. Бұл үйдің босағасына сендей келін 
түссе, одан артық қуаныштың керегі жоқ. ахмет қайтқанмен, 
шүкіршілік, құр алақан емеспіз, інілері бар, әмеңгері табылады. 
Қарсы  болмасаң  ақан  екеуіңе  неке  суын  ішкізуді  қош  көріп 
отырмыз. Онымен ақылдастық, жөн-жосықты білетін бала ғой, 
«жеңгемді қаңғырта алмаймын» деді жарығым. 
мен  не  дерімді  білмедім,  тіпті,  өзіме  өзім  сенбедім  де, 
бар  қолымнан  келгені  –  жыладым...  Тәңірім-ау,  үшінші  рет... 
Санын қойшы, күні ертең ақан оқыс болып кетсе, қара жер қақ 
айырылып, түсіп кеткенім оңай емес пе. «Ол – жас қой» дедім 
дірілдеген сенімсіз үнмен. «Бес жас қана кішілігі бар, бес жас 
- бел құрдас деген». 
мен тек қана ата-енемнің көңілін қимай тұрмысқа шықтым 
осы  шалға...  Кейін  жарасып  кеттік.  Дүниеге  үш  қыз  келді. 
Төртінші  балаға  жүкті  кезімде  соғыс  деген  сұмдық  шықты 
ғой... 
Ер  азаматтың  бағасын  мендей  білер  ешкім  жоқ  дегенім 
содан  да.  Бардың  қадірін  сезіну  үшін  жоғалту  керек  екен, 
тоқтықтың  қадірін  білу  үшін  ашығу  керек  екен.  Біз  бәрін  де 
көрдік. 
Бұрын  Бұқтырманың  жағасындағы  екі  бөлмелі  төбесі 
шатырланбаған  тоқал  ағаш  үйде  тұрушы  едік.  Оның  өзі 
Ережеп байдың мағауия деген баласының қыстағы. Кәмпіске 
кезінде  ахмет  арзан  бағаға  сатып  алса  керек.  Үйелменіміз 
үлкен:  ата-енем,  қайныларым:Ботай,  Қатай,  Жеңісхан,  қайын 
сіңлілерім: Сандуғаш, Қарлығаш, Әсия; өз қыздарым: Шолпан, 
айман,  ләззат  бар  және  біреуі  ішімде.  Әжетке  жарағандары 
–  төртеуі  ғана,  қалғандары  әлі  жас,  құстың  балапаны  секілді 
кешке  шаршап-шалдығып  жұмыстан  келсең  аузын  ашып, 
тамақ  дәметіп  отырады.  Бар  ауыртпалық  маған  түсті,  колхоз 
басқармасы  қайда  жұмсаса  –  сонда,  екі  етекті  түріп  салып 

241
шапқылаймын да жүремін. Ол кезде, бәлкім, заманның талабы 
солай  болды  ма,  жоқ  жергілікті  басшылар  жесір  әйел,  жетім 
балаларды тым басынып, әпербақандық жасап жіберді ме – ол 
жағын  ашып  айта  алмаймын.  Әйтеуір,  аяушылық,  жағдайға 
қарау дегенді білмейтін. Таң бозынан есік алдында ат ойнатып 
айғайлап  оятады,  қас  қарайып  жұлдыз  туғанша  жұмысқа 
салады.  Кейде  ай  жарығымен  де  жер  жыртып,  арық  қазып, 
жазда шөп маялап жүрдік. Сондықтан да жеңген шығармыз... 
мүмкін, солардың арқасы шығар жеті басты жауды айдап ініне 
тыққанымыз... 
Жарықтық көктем де туды-ау. маған, жылдағыдай емес, қар 
ерте еріп, жер тез қарайғандай болып сезілген. Тоң жібіп,топырақ 
бусанғаннан-ақ,  жер  жыртып,  дән  себуге  шықтық.  Он-он  екі 
жасар балалар – ат айдаушы. Соқаға екі ат, құлынды бие, кейде 
өгіз, қысыр қалған сиырларды жегетінбіз. алғашында мен соқа 
ұстадым, содан соң тісті тырмаға ауыстырды. Тырманы жалғыз 
ат  тартады,  мен  жетелеп  жаяу  жүріп  отырамын.  Бұл  соқа 
ұстағаннан  гөрі  жеңілірек  тиді.  Байғұс  ғайша  жаны  ашыды 
ма,  басқармаға  барып,  менің  жүкті  екенімді  айтып,  өзінің 
аспазшылық  орнын  маған  берді.  Тасқайнат  ылғи  саңқылдап 
сөйлеп,  жарқылдап  күліп  жүретін  көңілді  әйел  еді,  соғыстан 
соң жіңішке аурудан қайтыс болды. 
аузымыздағыны  жырып  майданға  жібереміз  де,  өзіміз 
шиқылдап аш жүретін едік. Оразамызда ашпай жер жыртып, 
өзегіміз талған соң аңыздағы былтырдан қалған масақты теріп, 
қуырып жейміз. ал колхоз сотық орындағандарға бір аяқ көжені 
артық беруші еді. Жалғыз қарағайдаң бүгінде ақтаңлақ болып, 
сортаңы  шығып  жатқан  даласын  қаражондап,  таспадай  тіліп 
тастаған  әйелдер  қарға  адым  жердегі  үйіне  бара  алмай,  қос 
басында түнейтін. Үйлерінен ала келген қомшасын төсей салып, 
әлі сызы дегдімеген топырақтың үстіне құс төсекке аунағандай 
жата-жата  кетер  едік.  Қар  көк  аспан,  сол  қаракөк  аспандағы 
сансыз  жұлдыздарға  телміріп,  әрқайсымыз  өз  жарымызды 
емірене  еске  алушы  едік;  содан  соң  ғайша  шалқар  үнімен, 
мұқым  даланы,  іргеде  ғана  үн-түнсіз  қалғып  тұрған  тауды 
жаңғырықтыра ән бастайтын; ол әнді қатар-қатар жерде жатқан 
әйелдер іліп әкетіп, қосыла шырқағанда зіл болып басқан ауыр 
шаршаудан, еңсені езген зұлмат қайғыдан арылып, бақыттың 
бір сәттік тәттісін таусар едік; көңіліміздің көк дөненін ерттеп 
мініп, өзіміз де білмейтін жұмаққа аттанар едік; мұрынға жаңа 

242
жыртылған жердің дымқылы келіп, сағыныштың – ер-азаматқа 
деген  аңсаудың  астарында  бойымыз  балқып,  себепсіз  масаяр 
едік... Осы кезде қара жерді дүрсілдетіп ауыл жақтан ақ боз ат 
ағып  келе  жатар  еді.  ақ  боз  аттың  үстіндегі  колхоз  бастығы 
Нартай екені бәрімізге мәлім. Түн жамылып келіп, үйіне қашып 
кеткен  әйелдер  жоқ  па  дегендей,  түгендеп  қайтар  әдеті  бар. 
ауыздығын  қарш-қарш  шайнаған  атын  ойнақшытып,  айғай 
салды:  –  Жолдас  қатындар,  қазір  мен  аттарыңды  атаймын, 
«менмін» деп дауыстап орындарыңнан атып тұрыңдар. 
Сұлап-сұлап  жатқан  әйелдердің  ешқайсысы  үндеген  жоқ. 
ғайша жарықтық батыл еді ғой, оның сөзін естімеген кісімсіп, 
тағы да бір әнді әуелете шырқап қоя бергені. 
ау, Гүлайым, Гүлайым,
Ойламашы уайым,
майдандағы ағайдың
Денсаулығын сұраймын.
Біз  қосыла  жөнелдік.  Нартай  бастық  не  істерін  білмеді. 
Бар қолынан келгені ақ боз атымен тапап кетердей омыраулата 
тебінді. Есті жануар есерсоқ иесінің бұл қылығына көне қоя ма, 
ән айтқан тірі кісілерден тайсақтап қайта-қайта ала қашады. 
– Ән айтасың, ә! – деп кекетті ғайшаны. 
– Ән айтамыз.
– Шаршамаған екенсің, ә?
– Шаршаған жоқпыз. 
–  мен  сені  шаршатармын,  қара  қаншық.  (Ұят  болса  да 
айтайын.  Ол  кісі  былапыт  сөзді  көп  араластырмай  сөйлей 
алмаушы  еді  ғой).  Ертең  кеңсеге  кел,  –  деп,  атын  сауырлап 
ауылға қарай құйын-перен шапқылай жөнелді. 
–  Қолыңнан  келгенін  аяма.  Көп  болса  борананы  жаяу 
сүйретерсің, пішту, – деп, артынан топырақ шашып долданады 
ғайша. Біз мәз боп күлеміз. Күлкіміздің ертең көмір боларын 
да білеміз, бірақ көзімізден жас аққанша күлеміз. Бұл тіпті де 
күлкіден  туған  жас  емес-ті,  басқа...  Қайғыдан  бастау  алып, 
күлкіге айналған жас еді... Түннің бір уағында тоңазыдым ба, 
болмаса  құлағымды  жаңа  жандана  бастаған  құрт-құмырсқа 
жыбырлатты ма – оянып кеттім. Талығып барып ұйқыға бой 
алдырған  әйелдер  біреуі  қорылдап,  біреуі  пысылдап  бүрісіп-
бүрісіп  жатыр.  Ішін  тартып,  өксіп  барып  екінші  жамбасына 
аунап түскен ғайша, ашылыңқырап қалып еді, іргесін қымтап 
қайта  жауып  қойдым.  Қолым  денесіне  тиіп  кетті  ме,  «алла, 

243
алла, бұ кім», – деп басын қақшаң еткізіп жұлып алды. «мен 
алмамын ғой», «Түу зәрем ұшып... Нартай екен деп...» Басын 
бүркеп  қайтадан  жатып  қалды.  Содан  соң  ұйқым  келсейші, 
көзіме  ине  тіреп  қойғандай  кірпігім-кірпігіме  айқаспады. 
Ойыма  қай-қайдағы  түседі...  Сон-а-ау  қаракөк  аспанда  көз 
қысысып, жердегі біздерге елжірей қарап тұрған жұлдыздарды 
теріп  алардай  телміремін.  Кейбіреулері  зу  етіп  ағып  түседі. 
Әр аққан жұлдыз – өлген адам деуші еді, ескі көз қариялар... 
«Құдай  сақтасын,  –  деп  күрсіндім,  –  бетін  ары  қылсын». 
ақан әскерге аттанар түнді есіме аламын. Онда да таң бозына 
дейін кірпік ілмеп едік қой... Темір пешке маздатып от жағып 
қойып, күбір-күбір сыбырласқанбыз. арамызда ел айта беретін 
сүйіспеншілік,  ғашықтық  деген  ыстық  ынтызарлық  болмай, 
тағдырдың  жазуымен,  ата-ананың  ұйғаруымен  оқыстан 
қосыла салсақ та, күн өткен сайын өзіміз де сезіп, байқамай 
қалған жұқалаң сезім, жұмбақтай жіп мәңгі айырылмастай ғып 
матап, байлай бастаған. Ол мені есік көрген ересек әйел деп 
қорламады,  тіпті  үш  қызды  дүниеге  әкелген  әке  болған  соң, 
қалай басынамын десе де көнер едім, өйткені менің бұл үйден 
басқа  барар  жер,  басар  тауым  жоқ  еді...  Қашан  шашымнан 
сүйреп, шығарып тастағанша қолындағы құлы, есігіндегі күңі 
боп өтуге бекінгенмін. Бірақ ақаннан ондай тәйтік мінез, суық 
жүріс  сезілген  емес.  Кейде  қатындар,  қалжың-шыны  аралас: 
«алма, сенің сиқырың бар ғой деймін. Күйеу-қайның дуалап 
тастағандай сенен шырғалап шықпайды. Уыздай жас келіншегі 
бар еркектер бүйірімізден түрткілеп тыныш жүрмейді. ал ол 
болса бетімізге тура қарап, көз қысқан емес», – деуші еді. 
Құдайдың  қарғысына  қашанғы  ұшырай  берем,  мейірімі 
маған да түскен шығар. 
ақанда  жалғыз-ақ  арман  бар  еді.  алайда  ол  арманын  да 
күйеуімсініп  күйгелектеніп  немесе  аһ  ұрып  күйзеліп  айтпай, 
соғысқа  шақырылған  түні  ғана  шашымнан  сипап  жатып, 
еркелетіп назбен білдірді ғой.
–  алма,  –  деді  ақырын  ғана  сыбырлап.  –  мен  болсам 
қанды жорыққа аттанамын. Оралармын, оралмаспын – екеуі де 
суішкілікке байланысты екіталай дүние. 
–  Ораласың,  ақаным,  сөз  жоқ,  ораласың,  –  деп  жылап, 
мойнынан  қапсыра  құшақтай  алдым.  –  Сені  де  жоғалтуым 
мүмкін емес. менде не қалады сонда?

244
–  ақырын,  балаларды  оятасың,  –  деді  алақанымен  жасқа 
толы  жанарымды  сүртіп.  –  Жүдеп  кетіпсің  ғой...  «Құдай-ау, 
– деймін ішімнен, – Құдай-ау, ақмет ағасынан айнысайшы, ол 
да шашымнан сипап, осы сөзді айтып еді ғой, ол да... өлерінде 
осы сөзді...» Өксігімді баса алмай зар еңіредім. 
– Қой, жылама, жаман ырым бастап... ендігі үміт, ертеңгі 
ғұмырым  сенің  құрсағыңда.  Өмірге  құлын  келсін,  ат  ұстар 
ұлым  келсін...  Өзгесінің  барлығы  өзекті  жанға  түк  емес. 
Күндей күркіреген соғыстың шегі болмас дермісің. Келермін, 
келмеспін  кіндігімді  жалғап,  түтінімді  өшірмесең  –  бұдан 
артық бақыттың керегі жоқ.
...ақанымның маған қалдырған аманаты жым-жырт, ішімде 
жатыр.  ақырын  ғана  сипап  қоямын.  Дөңбекшіп  жамбасым 
талған  соң,  тұрып  кеттім.  ай  әлі  туа  қоймаған  өліара  кез 
еді,  неде  болса  түн  жамылып,  үйге  барып  қайтуды  ойладым. 
Жалғызқарағайдың сайлауына түсіп, тоғай арасындағы жалғыз 
аяқ соқпақпен ауылға төтелей тарттым. 
Ол кезде есіктің сыртынан, не ішінен бекіту жоқ еді ғой. 
Үйдің  ішіндегі  адамдардан  басқа  іліп  алар  заты  болмаса 
ілгек  салып  қайтеді.  Қараңғыда  сипаланып,  оттық  іздеп 
жүріп, шелекке аяғым тиіп кетті. «алмамысың», – деді енем. 
«менмін». «Шүйінші, ақаннан хат келді». «айналайын, апам-
ау, рас па». «рас, алмажан, рас».
аттанғалы келген алғашқы хаты... майшамның өлеусіреген 
жарығында  үшбұрыштанған  хатты  қолым  дірілдеп,  асығыс 
аштым  да,  дауыстап  оқи  бастадым.  атам,  қайындарым  мен 
қыздарым қыбырлап оянып, үрпиіп-үрпиіп тыңдап отыр. 
ақанның  хаты:  «аса  құрметті  үй-ішім,  бала-шағам!  ал- 
тайдың  асуындай  Бұқтырманың  тасуындай,  күннің  қызуын- 
дай, жүректің жылуындай сағынышты сәлемімді жолдаймын. 
мен  аман-саумын.  майданға  жібермеді,  Орал  деген  таудағы 
кенде  жұмыс  істеп  жүрміз.  Жағдайымыз  жақсы...  Тамақ  тоқ, 
баспанамыз  жылы  дегендей...  Жұмысы  да  жеңіл,  жанымыз 
қиналып жүрген жоқ, кезектесіп істейміз. Бар уайым – сендер 
ғанасыздар.  алма,  он  шақты  адамды  асырап-сақтау  саған 
қиын тиіп жүрген шығар. Шыда, жаным, жауып тұрған оқтың 
ортасында жүрген жоқпын ғой, дәм тартса мен де оралармын. 
Бізге  осыншалық  мейірімі  неге  түскенін  білмеймін.  Тәңірдің 
берген  сыйы  шығар...  Тіпті  жігіттер  жардай  болып  семіріп 
алды... аз-мұз айлығымыз бар. алғашқысын сендерге жолдап 

245
отырмын.  Елде  қандай  жаңалық  бар?  майданға  аттан- 
ған  ағайын-туғаннан  хабар  бар  ма?  ақтайлақ  пен  Бағдаттан 
хабар  келді  ме?Сұраған  жанға  дұғай-дұғай  сәлем  айт.  Бала- 
лардың  бетінен  сүй.  Сәлеммен  ақаның.  1942  жыл,  көкек 
айы».
Қуанышымыз  қойнымызға  сыймады.  Енем:  –  Құлыным-
ай, аман-есен екен ғой. Бәсе, түсімде ақ боз атқа мініп, Бұқ- 
тырманың  тасып  жатқанына  қарамастан,  салып-ұшып  өте 
шығып  еді,  –  деп  көзінің  жасын  шылауышының  ұшымен 
сүртті. 
–  Кемпір-ай,  ертең  қара  серкені  соямын,  –  деді  атам.  ал 
мен... үнсіз отырып қалыппын. Қуанған мен қорыққан бірдей 
деген осы-ау... Жүз сом ақшаны атама бердім. Ол кісі құнжың- 
дап қойнына тығып, бата жасап, бетін сипады. 
Таң құланиектене берген елең-алаңнан құстай ұшып Жал- 
ғызқарағайға  қайтып  оралдым.  Құрбыларым  пырдай  болып, 
тұяқ  серіппей  ұйықтап  жатыр  екен.  Баспалап  келдім  де,  өз 
орныма  жым-жырт  жата  қалдым.  Ешқайсысы  сезген  жоқ. 
Әлгіндей ұлы қуаныштан соң ұйықтау мүмкін бе, ақ боздана 
бастаған шығысқа қарап телміремін. Таң хабаршысы бозтор- 
ғай шырылдай бастады. Көкек шақырып, бытпылдақ үн қатты 
қарағанның  арасынан.  Шанағынан  асып,  тас-талқан  болған 
Бұқтырманың үні құлағыма бұрынғыдан ары жағымды естілді. 
Соншалықты  рақат,  соншалықты  әдемі...  «алла  тағалам  осы 
қуанышымнан айырмаса екен. маған көп нәрсенің керегі жоқ, 
тек барымнан айыра көрме», – деп жалбарына тіледім. 

...Біздің ішімізден іріктеп соғысқа жіберіп те жатты. Ондай 
жұлдызы  оңынан  туғандардың  бақытына  қызыға  да,  қызғана 
қарап,  шығарып  саламыз,  –  деп  ақан  ақсақал  әңгімесін 
одан  ары  жалғастырды.  –  Дегенмен  бармай,  дізімге  ілінбей  
қалғандарына іштей тәубалағандар да жоқ емес еді... ауылдас 
бес жігіттің ішінде ең қартаңымыз – Қаймақ, жуас та біртоға 
кісі ғой. «Е, өзі берген жанды құдай өзі алады да. Неге болсын 
бас шұлғып көнгеннен басқа амал жоқ», – деп нардың үстінде 
қисайып  саспай  жатар  еді.  Бура  –  тәпелтек  кішкене  жігіт. 
Үнемі мең-зең жүретін. Өзінің тым аласа, қауқарсыздығынан 
жасқана  ма,  жоқ  болмаса  бізге  жұмбақтылау  қиялмен  басы 
қатып жүре ме, тура алдына келіп: «Бураш, хал қалай?» – деп 

246
дауыстағаныңша байқамас еді. ыржия күліп бетіңе қарайтын 
да, «аман-аман» деп иегін қағып, өте шығар еді. ал Қожақ аусар 
мінезді, өзінен басқаның барлығы саңырау адамдай даңғырлап 
сөйлейтін,  ашуының  алды  бар,  арты  жоқ.  маған  үйірсегі  де 
сол, бір төсекте жатамыз, бір қаңылтыр аяқтан тамақ ішеміз.
аудан орталығы Серовтан әскерге шақырған қағаз келген 
сайын бұтына жібере қорқатын Құмырай ғана... Әрине, бәріміз 
де елеңдей, атымыз қашан аталар екен деп, адамдық жүрекпен 
сасқалақтап қаларымыз рас, бірақ Құмырай құсап қалшылдап 
кетпейтінбіз;  ол  аяқ-қолы  дірілдеп,  аузындағы  шылымын 
шайнап-шайнап жіберетін; бір отырып, бір тұрып есі қалмай 
тықыршитын. 
–  Құмеке-ау,  мыңдаған  азамат  соғысып  жүр  ғой.  Несіне 
сасқалақтайсың,  –  дедік  бірде  ауылдасымыз  үшін  ұялып.  Ол 
тұлан тұта ашуланды. 
–  Батпақ  қазып  жүріп  батыр  бола  қалуын.  Көрер  едім 
к..ді, алдыңнан анталап неміс шыға келсе, былшылдамыңдар, 
– деп ат құйрығын кесісті. Содан былай бөлек жататын болды. 
Ішімізден  ең  алғашқы  болып  үйінен  сәлем-сауқат  алған  да 
Құмырай,  теріс  қарап  отырып  ашты,  теріс  қарап  отырып 
жалғыз  өзі  жеді...  Ешқайсымызға  дәм  татырмады.  Біз  оның 
қотиын  қылығына  өкпелеген  жоқпыз,  тек  Бура  ғана  тісін 
қайрап,  кіжінетін.  Кішкене  кісінің  мөңкіп,  тулағаны  қызық 
екен, титімдей ғана жұдырығын түйіп, тап-тап береді. Сонан 
соң өзінен-өзі ырсиып күледі. 
Көктемнің  алғашқы  шуағы  қалың  орманда,  қасат  қарлы 
Орал тауларында себезгілей бастағанда, біз де ептеп сергігендей 
болып, қатқан денеміз жылынғандай еді. амал қанша, қашан 
жер  кепкенше  табаныңа  жабысса  қырғылап  кетіре  алмайтын 
сар балшыққа тап болдық. май айы туғанша ылжырап жатып 
алды.  Қыс  бойы  қоныштың  орнына  шұлық  ораған  шарқай 
бәтеңкені  сүйрелеп  шыққанбыз.  ал  жазғытұрымғы  лайсаңда 
кісі  басы  бір-бір  етік  берді.  Оның  өзі  дым  тартады.  Үнемі 
кигендіктен бе, резинка етігің барып тұрған құдайдың бәлесі 
екен,  аяғым  сырқырап,  қақсайтынды  шығарды.  Көптеген 
жұмысшының сіңірі тартылып қалды. Қаймақ тобанаяқ болып, 
дүзге  әрең  шығар  халі  бар,  жарты  ай  жатты.  Қожақ  екеуміз 
өзімізге тиесілі азын-аулақ асымызды бөлісіп, әйтеуір қарнын 
аш қылған жоқпыз. 

247
Жасырып керегі не, тамақ жағы өте нашар еді. Күніне бір 
мезгіл ыстық ас берген болады. Оның өзі қышымадан немесе әр-
түрлі шөп-шаламнан жасалған сулы-сылпың қойыртпақ көже. 
Әсіресе ондай қатықсыз қара көжеге үйренбеген, аптасына бір 
рет ет жемесе қас-қабағы ашылмайтын қазақ жігіттері шетінен 
ауырып тұрды. Үсіген картоп жеген соң бет-аузың күп болып 
ісіп кетеді екен. ал қолға тиген тиын-сиынға сатып жер ештеңе 
жоқ, ол кезде сүттің жарты литрі бұрынғы бағамен жүз сом. 
Саңырауқұлақ  жеуге  де  үйрендік.  алтайда  аяқ  астында 
жатқанда,  байқамай  басып  кетсе  жиіркенетін  кірпияздық 
жайына қалды. Сөйтсек, саңырауқұлақ деген жарықтық бүкіл 
бір халықтың атадан келе жатқан асы екен... Бір күні сол жемісті 
жеуге  тәуекел  жасап,  аузыма  сала  бергенде  ішінен  қара  бас 
құрт шығып, жүрегім айнып... қатты ауырдым. Ішінде ештеңе 
қалмаған асқазаннан қан құсатын болдым. 
Ішкен  асым  батпай,  әбден  зықысы  кеткен  маған  жаны 
ашыды ма, Қожақ Құмырайға барды. Үйінен келген посылкада 
ет, қоспа бар екен деп ұзын құлақтан естігенбіз. 
–  Құмеке,  бәріміз  де  бір  Дәулеттің  ұрпағымыз,  құрдасың  
қан құсып ауырып жатыр. Көңілін сұрамадың деп өкпелемей- 
міз. Сорпаламасақ өліп қалатын түрі бар, қол басындай ет бер, 
қаңылтырға  қайнатып  берейік,  –  деген  екен.  Ол:  –  Тегін  ет 
келмеске кеткен, сатамын, – деп, екі жүз сом ақша алыпты. 
–  Ол  итті  қарағайдың  арасына  апарып  өлтіріп  тастасақ 
қайтеді, – деп, Бура бізге қарап ыржиды. 
– Әуелі тышқан өлтіріп ал. – Құмырайдың өшін жұдырықтай 
ғана  жерлесінен  алғысы  келді  ме,  Қожақ  қатты  ашуланды.  – 
атаңның аузын ұрайын, аман-есен елге оралайық, көзіне көк 
шыбын үймелетпесем атымды басқа қой. 
– Әуелі сол елге жетіп ал, жарқыным, – деді Бура суырша 
аңқиттап. – Барған соң ол да қарап жатпас. Ол итті жым-жылас 
құртатын жер – тек қана Орал.
– Қойыңдар, – деді ересегіміз Қаймақ, – тұқымын қуалап 
келе жатқан мінезін өзгертем деп пе едіңдер. Кім болып туды 
– солай өледі. Сараңдық қанына біткен қасиет... Балталасаң да 
арыла алмас. 
мен әңгімеге араласқан жоқпын. Жұмыршағымның басына 
тас байланып қалғандай батады-ай. ауық-ауық қыжылдатып, 
аһ деп аузымды ашсам жалын болып сыртқа шығады. Табаным 
күйіп,  түні  бойы  сұп-суық  жерге  басып  отырамын.  Талығып 

248
барып енді-енді көзім ілінді-ау деген кезде «жұмысқа шығыңдар» 
деген  десятниктің  айғайы  естіледі.  Құр  сүлдерімді  сүйреп, 
топырақ  қазылған  үңгірге  қарай  ілби  аяңдаймын.  Кеспелтек- 
теп  кескен  шпалдарды  көлденең  төсеп,  қолмен  сүйрейтін 
вагонша-қорапқа  саламыз.  Күн  батып,  әбден  қас  қарайғанда 
ғана екінші кезектегілер келеді. аузыма дәм салмаған қалпы, 
аш иттей бұралып жатып қаламын. Ойыма қай-қайдағы сумақы 
сұрақтар келеді. «Тым болмағанда Отанды қорғап, жаудың да 
қолынан  қаза  таппадым-ау.  Саңырауқұлақтан  ұшынып  өліпті 
дегенді ел естісе, қандай қасірет. Үйелменімнің бетіне шіркеу, 
сүйекке таңба емес пе».
Барақтың  іші  қанша  суық  болғанымен  соншалықты 
қапырық, ауа жетпей деміктіреді. Сыртқа шығып қарағай мен 
қайыңның иісі аңқыған таза ауамен кеудені кере дем алып, қайта 
кіріп келгеніңде, шуаш пен тер иісі сасыған жатар орнымыздан 
тұншығып өліп кете жаздайсың. адам үш күннен соң көрге де 
үйренеді  деген  емес  пе,  бәріне  төздік,  бәріне  көндіктік.  Егер 
күндіз-түні оқ бораған соғыста жүріп, жер үйде немесе ақ қар, 
көк  мұздың  үстінде  түнесек  қайтер  едік.  Олардың  жанында 
біздің  жағдай  жұмақ  секілді  деп  жұбатамын  өзімді-өзім. 
Дегенмен  әлгі  «майданға  алса»  деген  тілек  күн  өткен  сайын 
санамызға  сыналай  кіріп,  көз  алдымызда  көлеңдей  берді. 
Екпіндей ұмтылып ерлік жасайын деген жымсыма қулық емес, 
әйтеуір, ауылдағы ағайынмен «соғысқа кеттік» деп қоштасқан 
соң, жаумен жағаласып көру де азаматтық борыш секілді еді. 
Елден алған сәлем-сауқаты таусылып қалды ма, Құмырай 
соңғы күндері қабағынан қар жауып, құтырған иттей көрінгенге 
соқтығып  өз-өзінен  ызаланып  жүрді.  Кен  орнында  ең  оңай 
деген  жұмыс  –  динамит  қойып  тоң  жердің  үстіңгі  қабатын 
қопару  болатын.  Бұл  іске  қауқарсыз  қарттар  мен  ауру,  әлсіз 
жігіттер  жіберілетін.  Десятниктің  тілін  тапты  ма,  Құмырай 
түйедей болып, осы жанға жайлы тыныш жұмысқа орналасып 
алған. Көрсетілген тұсты динамит қойып, бұрқ еткізіп қопарып 
тастайды  да,  темекісін  құмарлана  тартып,  құмырсқадай 
қыбырлаған  біздерге  мұртынан  күліп  дем  алып  отырады. 
арбайған  ағашты  аударуға  шамасы  жетпей,  тырбыңдаған 
Бураға,  тыныш  отырмай,  кесек  топырақ  дәлдеп,  оның  быж-
тыж ызаланғанына қарқ болып күледі. Кешке бараққа келген 
соң Бура қалайда Құмырайдың көзін құртудың амалын басын 
қатырып ойлайды да жатады. 

249
Көктем  шыққанда  көңіліміздегі  кірбің  тарқап,  Оралдың 
жайқалған  орман,  әдемі  табиғаты  сірне  болып  қатқан  сезім-
түйсігімізді қытықтағандай еді. аш жүрсең де, сергек жүргенге 
не  жетсін.  Үш  айлық  қара  жұмыстан  құтыла  қоймағанымен, 
асқазанымның  ауруы  аздап  басылған  секілді,  бұрынғыдай 
ішкенді  қайта  құстырып,  күндіз-түні  мазаламайды,  тек  аш 
құрсаққа ас түскенде ғана ептеп қыжылдайды. Өз басымдағы 
үлкен жаңалық, үйден тұңғыш рет хат алдым. Кешігіп келсе де, 
көңілге медет, дәтке қуат. Түскі бір сағаттық үзілісте қайыңның 
арасына кіріп алып күбірлеп оқи бастадым. 
алманың  хаты:  «ақаным  менің!  Зар  еңіреп,  зар  жұтып, 
көзіме  қамшы  тиген  жетім  ботадай  боздап  жүргенде  айны- 
мастай  болып  табысқаным  менің!  Денің-қарның  сау  ма? 
Біз  шүкіршілік,  тағдыр  сыйға  тарқан  тарыны  теріп  жеп 
жүрміз. атам, апам, балалар, ауыл-аймақ түгелдей аман-есен. 
Жағдайымыз  жақсы.  Тамақ  тоқ,  көйлек  көк  дегендейін... 
Әскер  семьясы  болған  соң,  колхоздан  не  керек,  соның  бәрін 
алып тұрасың... Өзім қолмен ғана жұмыс істеймін. аяғы ауыр 
деп  аспазшы  тағайындап  қойған.  ауылдан  соғысқа  кеткен 
бірлі-жарым  азаматтан  шетінеу  бар.  Оларды  келесі  хатымда 
айтармын. апам түс көріпті. Сен ақ боз атқа мініп, Бұқтырманың 
ағаш басына шығып тасып жатқанына қарамай өте шығыпсың. 
Жарығым,  аман-есен  келеді  деп  отыр.  Сенің  оңай  жұмысқа 
барғаның қандай жақсы болған. Хаттың ішінен жүз сом ақша 
шыққанда төбеміз көкке жеткендей қуандық. Пәселке салсақ 
қайтеді? Құмырайдың әйелі, жағдайлары өте нашар екен деп 
бала-шағасының  аузындағысын  жырып  жолдап  жіберген.  ал 
сен семіріп алдық дейсің... майшам сөнуге айналды. Хош-сау 
бол.
Сені сағына күтуші, мен және үй ішің. 
1942 жыл, мамыр».
– Елден тұңғыш рет арқан бойы ұзап шықпағандыкі болар, 
көңілім босап жыладым. алманың сойдақ-сойдақ жазуы мен 
үшін  бүкіл  Жұлдыз  ауылы  көшіп  келгендей  болып  сезілді, 
алғаш  рет  жүрегім  сазып,  бала-шағамды  өлердей  сағындым. 
Туған жеріміз Шығыс пен соғыс болып жатқан Батыстың екі 
ортасындағы Орал тауы екі жаққа кезек алаңдай қараған алып 
түйе  секілді.  Біз  сол  алып  қара  нардың  қомына  жармасқан 
атымыз  бар,  атағымыз  жоқ  жұмыс  әскерлеріміз.  Қимыл-
әрекетімізге,  мұрнымызға  су  жетпей  істеген  жұмысымызға 

250
қарап, қандай қайсар жандар, деп ойлауға болар еді. Бірақ біз 
тіпті де олай емеспіз, дүниедегі бар жақсылықпен жамандықтан 
құр  алақан  қалған  керең  де  кепірсіз  қалған  жандармыз. 
радио  тыңдай  алмадық,  газет  оқи  алмадық,  ең  ақыры  саяси 
хабардың өзін мардымсыз, тиіп-қашып өткізеді. Цех бастығы, 
директордың орынбасары деп аталатын кісілер құдай секілді, 
ақырып-бақырып ойына келгенін істейді. Жанымызға батқаны 
да сол – не өлім, не өмір деп бүкіл әлем арпалысып жатқанда, 
жер астынан шыққан жік секілді тайраңдап, оқтау жұтқандай 
кердеңдеп  жүргендері.  Жасырып  керегі  не,  жұмысшылардың 
арасында  ауру-сырқау,  өлім-жітім  көбейді.  Балшықтан  адам 
жасай  алмай,  қиналған  шақта,  осыншалық  сорақылыққа  жол 
беру,  әрине,  әркімді  де  ойландырады.  арыз-арманымызды 
айтар жер таба алмай іштей мүжілеміз. Біз майданды көкседік. 
амал не, мені тағы да бронмен алып қалды. 
Құмырайдың зәресін зәр түбіне жібере бір топ жігіттерді 
соғысқа жіберді. 
Құмырай  екеуміз  көп  болды  амандаспаймыз.  Бұл  ескі 
кекті  қуу,  жоқ  болмаса  жеке  бастың  бақастығынан  қоздаған 
дүрдараздық емес еді; бұл, жалпы мінездің өзгешелігі, рухы- 
мыздың  бір  қазанда  қайнаса  да  қабыспайтын  қарама-қайшы- 
лығы тудырған бітіспес майдан сықылды еді. Қолымызға қару 
алып атыспағанымыз болмаса, бір-бірімізге өзгеше дұшпанбыз, 
өлердей жатпыз. Егер тағдырды жалғыз ғана шана десек, сөз 
жоқ, ол шананы екеуміз екі жаққа сүйреп жүрміз. ағайындық 
та, ауылдастық та, барақтастық та дәнекер бола алмас өгейлік 
пен  өшпенді  суықтық  күн  өткен  сайын  қабына  түсті.  Неге? 
Өзім де білмеймін, көре қалсам болды өне бойымнан жылан 
жорғалап  өткендей  тітіркенемін.  Қайта  елде  жүргенде  еркін 
араласа беруші едік.
Елде  жүргенде  демекші,  соғыс  басталмас  бұрын  Жұлдыз 
ауылы  Октябрь  тойын  ерекше  өткізгені  әлі  есімде.  ат 
жарыстырып,  балуандарды  күрестірді.  Бас  балуанға  осы 
Құмырай шыққан. Екі иығына екі кісі мінгендей, еңгезердей 
жігіт  беліне  белбеу  байлап,  мықынын  таяна  ортада  тұрды. 
Оның  сұсынан  қорықты  ма,  мұқым  елдің  ішінен  суырылып 
ешкім шыға қоймады. маған оның көпшілікке менсінбей қарап, 
менменсіген түрі ұнамады. Шыдай алмадым. «Жығылсам жер 
көтерер»  деген  тәуекелмен  ортаға  атып  шығып,  алақаныма 
түкіріп ұстаса кеттім. Төрешілер мені әрең тоқтатты. Сөйтсем, 

251
белбеу байлауым керек екен. Құмырай әлі шіреніп тұр. Әсіресе, 
саған не керек дегендей, мырс етіп мысқылдай күлгені жанға 
батты.  Белдесіп,  бір-бірімізді  толғай  ырғап,  күшімізді  сынап 
көрдік. Ол менің құлағыма: «Жамбасың сынып қалса қайтесің, 
құрдас»,  –  деп  сыбырлап  үлгерді.  Қаумалай  қоршаған  халық 
дүрліге  жақындап,  күрес  шеңберін  тарылтып  жіберді.  Біз 
аңдысып,  ал  дегенде  әдіс  қолдана  қойған  жоқпыз.  «Құмекең 
қоймайды, талай рет палуанға түскен нар емес пе», «ақан да 
осал  емес,  таутекенің  асығындай  шымыр  әрі  шапшаң»  деген 
сөздерді еміс-еміс естіп қаламыз. «Болсаңдаршы, құдалар құсап 
құшақтасып жүремісіңдер», – деген сөз естілгенде, қарсыласым 
ежелгі тәсіліне салып, «ауп» деп мені өзіне жақындата жұлқа 
тартып, оң жамбасқа сала бергенде, осы сәтті табандап аңдыған 
мен сарт еткізіп іштен шалдым да, өзім шалқалай аударғанда, 
ол гүрс етіп астыма түсіп қалғаны... Әбден ызам келсе керек 
етқызумен:  «Күш  менікі,  сор  сенікі!»,  –  деп  басынан  аттап 
кетіппін. Жұрт шу ете қалды. Құмырайдың ағайын-туғандары 
ауырсына жатып қалған жігітті жерден тік көтеріп әкетіп, ұлы 
айғайға, бітіспес дауға басты. «азаматымызды қорлап, басынан 
аттады, сүйегімізге таңба болды, ру намысына тиді, тұрысатын 
жерін  айтсын»,  –  деп  кіжінді.  Біздің  Ұзақ  деп  аталар  рудың 
да  жігіттері  мен  атайын,  сен  тұр,  өңкей  бір  жындысүрейлер 
еді, білек түріп сыбанып олар шықты. Әйтеуір, не керек, бұл 
дау-дамай,жанжал  күні  бойы  басылмайды.  Тіпті,  екі  жақтың 
балсыраға  қызып  алған  бас  көтерер-ау  деген  азаматтары 
колхоздың  аяқ  артар  көлігін  ұстап  мініп,  айылын  мықтап 
тартып, жекпе-жекке сақадай сайлана бастады. Тымақтарының 
бауын байлап, сойыл, айыр, шоқпар секілді қаруларын әзірледі. 
Сонымен  екі  жақ  Күркіременің жазығында  кездесетін  болып 
уағдаласты. аяқ астында туған дауды бітістіре алмаған колхоз 
басшылары ауданға ат шаптырып, сот пен милиция шақыртты. 
Сөйтіп, әрең басып еді-ау...
міне, ол екеуміздің арамыздағы беріш болып қатқан бақас- 
тық осылай басталған. Қашан аяқталады, оны өзім де білмей- 
мін. Тегі, өлсек те көрімізде тыныш жатпаспыз... Әрқайсымыз 
«менікі жөн» деп жөнеле береміз де бұл дүниеден... Сырттан 
келген жауды жеңуге болар, ал арамыздағы ше, олардың кімдер 
екенін  білмейміз  ғой.  Сырттай  қарағанда  бәріміз  бірдейміз, 
бетегеден биік, жусаннан аласамыз. Ешкімнің маңдайына ақ-

252
қарасы жазылып тумайды. Осы Орал тауында еңбек әскерінде 
жүрген  адамдардың  өзін  ажыратып,  жақсы,  жаманға  іріктеп 
бөлу  мүмкін  бе?..  Құмырай  да,  мен  де  бармын.  мақсатымыз 
жалғыз  деп  мақтанғанмен,  пиғылымыз  басқа  ғой.  Оны 
пайымдап, зерттеп берер уақыт жоқ. Қазір, тіпті, содан бері отыз 
жыл асса да, шын мәнінде, қоғамға кім керегін айқындадық па... 
Жауды атып тастайсың, біздегілерді ше? мүмкін, олар жаудан 
да қауіпті шығар. алманың ішіндегі құрт секілді сыртымызды 
жалтырата сүртіп қоямыз...
Оралдың  жазы  керемет  екен,  алтайдан  бір  де  кем  емес, 
жаныңды жайсаңға бастайды. Жап-жасыл болып тамылжыған 
дүние:  қасқая  қарап  тұрар  қарағай,  ақ  балтыр,  көк  көйлекті 
қайың, теңге жапырақты терек, жайқала өскен тау шалғыны. 
Егер өмірдегі қайғы-мұңды ұмытып, табиғатты ғана тамашалап 
кетсең,  мәңгі  жалықтырмас  жап-жарық  әлемнің  қойнына 
кіресің  де,  өзіңнің  жер  басып  жүрген  жұмыр  басты  пенде 
екенің,  арман-мақсатың,  келешектен  күтер  үміт-бақытың, 
жақсылық  аңсап  дүрсілдеп  соққан  жүрегің  бар  адам  екенің 
есіңе түседі. Осылайша, орман-тоғай, тау-тасты кезіп, анау сор 
боп келген соғыстан, сор маңдай қылған ауыр жұмыстан безіп, 
бейбіт те берекелі өмірді сағынасың. Жалғанда түскі үзілістен 
келте, көзді ашып-жұмғанша жай оғындай шапшаңдықпен зу 
етіп өте шығар не бар екен... айналаңа қарап, тамашаға енді-
енді  тамсана  бергеніңде  жұмысқа  шақырар  қаңылтыр  темір 
қағылады.  Кеппеген  жас  ағаштан  жасалған  жас  шпал  мен 
иығыңды езіп жіберер темір жолды көтеріп, үңірейген карьерге 
қарай мықшыңдайсың. Сенің артыңнан тырмыса вагон итеріп 
басқалар  ереді...  арпалысқан  адамдар,  жанталасқан  қимыл, 
жан  тапсыра  қимылдаған  жұмысшылар.  Таусылып  бітпес 
қозғалыстан әбден қажыған, салдары суға кете итырықтағандар 
орман арасында құмырсқаша құжынайды. Бәрі де майдан үшін! 
Бәрі де жеңіс үшін! Әттең, сол кездегі «трудармияны» киноға 
түсіріп  алса  ғой,  өкінішке  орай,  газеттенбіз  деген  бірде-бір 
журналистің төбесін көрген емеспіз.
Жаздың  ортасына  таман  майданға  алынған  азаматтардың 
орнын  басуға  жүздеген  қыз-келіншек  келді.Улап-шулап,  сол 
кезеңнің  бар  қайғысын,  қалған-құтқан  қуанышын  ала  келді, 
айналайын  әйелдер...  «Енді  еркектерге  екі  есе  жұмыс  істеу 
керек шығар?» – деп ойладым. 

253

«...алла тағалам осы қуаныштан айырмаса екен. маған көп 
нәрсенің керегі жоқ, тек барымды ала көрме», – деп жасаған 
иеме жалбарына тіледім. 
алма кемпір әжімді жүзін қарсы алдындағы қарғадай ғана 
келіншектен  алмастан  әңгімесін  жалғастырды.  –  Ол  кезде 
тура сенің жасыңда едім ғой, Күмісжан. Иә, сенің жасыңдағы 
толықсыған  шағым  еді.  Тотыдайын  таранып,  сұңқардайын 
сыланбасам  да,  шайқап  ішіп,  шалқалақтап  басатын  отыздан 
асқан от мінез еді ғой. Қайтейін, қарағым, қайтейін, тағдырдың 
тепкісіне  түсіп,  дертесіне  жегілдік.  Сонда  да  жеңдік!  Әрине, 
бақыт құсы біздің шаңыраққа кеш қонды, кеш қонса да біржола 
қонса  екен  деген  арман  бар.  «Бала-шағасы  жетті,  шаңырақ 
көтеріп,  қарқарадай  үй  болды.  Осыншама  мал  ұстап,  дүние 
жинайтындай не бастарыңа күн туды. О дүниеге арқалап ала 
кетем  деп  жүр  ме».  мұндай  қаңқу  сөзді  күнде  естиміз.  ал 
ертең шал екеуміз екі жерде қиқайып қалайықшы, қай ағайын 
арулап  қояр  екен.  Жан-жақтан  балаларымыз  жиналғанша,  оң 
жаққа  салып,  аруағымызды  күзетер  кіміміз  бар.  «Өлсең  де 
көрің  кең  болсын»  деген  бұрынғылар,  жаман  айтпай  жақсы 
жоқ,  қайтпайтын  жолға  түсер  болсақ,  ұл-қыздарымызға 
ауыртпалығымызды салмайық, жас кезімізде тойып тамақ жемеп 
едік,  тым  болмағанда  асымыз  аста-төк  болсын  деген  оймен 
жинаймыз малды. Әрине, алдымызға салып айдап кетпейміз, 
артымызда  қалады,  күншіл  ағайынның  өзіне  бұйырады.  Ой 
таразысына салсам, бақыт жарық дүниемен қоштасқаннан соң 
қажет екен. Өзің үшін емес, ұрпағыңның ұялмауы үшін.
Бірді  айтып,  бірге  кете  бердім-ау,  қарағым.  ақанның 
соғыста  емес,  «трудабойда»  жүргенін  естіген  ел  сан-саққа 
жүгіртті. Кейбіреулер: «Бағың бар екен, алма, ақаның жақсы 
жерге орналасыпты», – деп шын ниетімен қуанса, қайсыбірі: 
«Тасының  өрге  домалауын  қарашы.  Біздің  байымыз  жауып 
тұрған оқтың астында жаумен алысып жатса, пәленшенің күйеуі 
курортта  жүр»,  –  деп  қызғаныш  білдірді.  Әсіресе,  күйеуінен 
қара  қағаз  алған  қаралы  әйелдердің  бетіне  қарай  алмаймыз, 
байларын біз өлтіргендей-ақ, амандасайын десең теріс айналып, 
ернін шығарар еді. Күн өткен сайын сүйкіміміз кетіп, қай-қай 
жердегі ең қиын жұмысқа салатын. «Ей, трудовойдың қатыны, 
хал  қалай,  байың  жардай  боп  семіріп  алыпты  деп  естідім. 
Сол  жақтан уыздай жас қызға үйленіп,  біржола қалып  қойса 

254
қайтесің», – деп сайқымазақ қылатынды шығарды. Бар айтар 
жауабым: «Тірі жүрсе болды». 
«Тірі жүрсе болды», бұл – менің жүрегімді жарып шыққан 
адал ақ тілегім еді. Байын байлап ұстаған әйелді көргенім жоқ, 
ақанның бас бостандығы өзінде, талақ тастаса да өкінбес едім, 
кейбіреулер құсап қарғап-сілемес едім. Имандай шыным осы. 
Қызық... Осыдан бес жыл бұрын ақан пенсияға шығатын болып, 
райсәбезге барған екен: – ата, үйленгенсіз бе, паспортыңызда 
белгі жоқ, – деп қағаз бермепті. Содан мені қызыл машинаға 
салып алып, ерлі-зайыпты деген кінешке бергені. Қартайғанда 
қайта үйленіп, некелескен ел-жұрттан ұят екен. Балаларым той 
жасаңдар деп мазақтап, көрші-қолаң қыңқылдап қоймаған соң, 
амал не, бір малымызды сойып, ырымын жасадық. 
Кеше  ғана  өзіміз  еккен  егін  жайқалып  өсіп  қалды.  Енді 
бізді сол егінді арық қазып, суару жұмысына салды. Күркіреме 
бұлағының  ар  жағындағы  диірменнен  бастап  қиялай  қазған 
арығымыздың  орны  сайрап  әлі  жатыр.  Үш  әйел  қайла-
күрегімізді арқалап таң бозынан тұрып, солай қарай аяңдаймыз. 
Белуардан  су  кешіп,  қиядан  саулап  су  жырып  кеткен  жерді 
шым, таспен бітеп әуре болып жүргеніміз. Үйден ала шыққан 
талқанымызды қайнамаған қара суға шылап, жүрек жалғаймыз 
да, тағы да қара жерді қазғылаймыз. Диірмендегі егістікке арық 
жүргізу жұмысын аяқтаған соң, бізді Жаманашыдағы арпаны 
суаруға салды. Бұрынғымыз мұның жанында ойыншық екен, 
қып-қызыл  тасты  сүймеңдеп  жылдар  бойы  соқа  тісі  тимеген 
беріш төбенің бауырын қақ тіліп, арық қазғанда, алғаш рет қатты 
шаршағанымды сездім. Күн ыстық. Сусын жоқ. Ішім үлкейіп 
қалған. Колхоз бастығы қас қылғандай жаныма сырлас құрбым 
ғайшаны да қоспай, күйеулерінен қара қағаз алған Сақыш пен 
Бәтішке теліген. Олар менімен қырғи қабақ, арық біреу болса да 
бөлек жүреді. Звенобойымыз Сақыш мені қайдағы бір қағынған 
жерге, шақылдаған көк тасқа салады. Екеуі өзіне тиесілі жерді 
бітіреді де, талдың көлеңкесінде дем алып, кейде рақаттанып 
мызғып алады. Қатты қимылдайын, олардан қалмайын-ақ деп 
тырмысамын,  амал  не,  ақанның  аманатын  дүниеге  әкелмей 
түсіріп  аламын  ба  деп  қорқамын.  Өзіме  бөліп  берген  жерді 
ломдап, қайлалап қазып бітіріп, қатындардың қасына келсем, 
олар үшеумізге тиесілі үш литр сүтті бөліп алып, бір-бірінің 
басын тарап жайбарақат отыр. Үндемеуші едім, салғыласпаушы 
едім, дәл осы жолы ақсайтаным ойнады. 

255
– ау, маған тиесілі сүт қайда? – дедім қалш-қалш етіп. 
–  Байы  тірі  қатын  сүт  ішуші  ме  еді,  –  деп  сылқ-сылқ 
күледі. 
–  албастылар-ай  күйеулеріңнің  өлімін  менен  көріп 
болмадыңдар  ғой.  Бір  үйдегі  он  жан  адам  жалғыз  сиырдың 
төрт  емшегіне  қарап  ақсыз  отыр,  оның  өзі  арты  бітеліп, 
қысыр  қалған.  Тым  болмағанда  өлмелі  кемпір-шал,  шикі 
өкпе  балаларымды  аясаңдар  етті.  –  Қанша  тасқайнат,  мықты 
болсам  да  шыдай  алмай  дауыстап  жылап  жібердім.  –  Құдай 
зауалдарыңды берсін!
– Сілкінбе! – деді Сақыш орнынан атып тұрып, – Қаралы  
үйге  қарғыс  жүрмейді.  Өзіңнен  бес  жас  кіші  байыңа  мақта- 
намысың.  Сенің  де  сырың  белгілі.  Бай  құтаймайтын  қанды  
етек қаншық! Жалғыз летір сүт үшін бидайдай қуырғаны несі. 
– Ей, Сақыш, тіліңді тарта сөйле, білдің бе! Сенің де сырың 
мәлім.  азаматыңның  топырағы  суымай  жатып,  шыжбыңдап 
жүрсің. Қу жатыр болған бедеулігіңді менен қөресің бе? Қалай 
звенобой  болғаның  да  алақанымда.  Басыңа  тартқаның  қара 
емес, қызыл орамал, тым болмағанда аруақтан ұялсаңшы!
– Не дедің? – Күректі ала ұмтылды. мен де қарап қалған 
жоқпын.  Сүйменді  көлденең  ұстап  қорғана  бердім.  –  Қан 
қылайын! Қолыңда өлейін...
–  Жақындап  көр!  –  Неге  екенін  өзіміз  де  білмейміз, 
қолымыздағы  қаруды  тастай  беріп  шашымызға  жабыстық. 
Нағыз қатын төбелес басталды. Бәтіш: «Бірің өліп, бірің қал», 
–  деді  де,  үш  литр  сүт  құйылған  торсықты  арқалап,  ауылға 
тайып тұрды. мен Сақыштан гөрі қарулы екенмін, шалқайта 
құлатып  кеудесіне  мініп  алдым  да,  етегін  түріп  тастап,  май 
құйрығын  армансыз  шапалақтадым-ай,  өсек  айтқан  бүкіл 
ауыл әйелдеріндегі кегімді Сақыштан алдым. астымда жатқан 
ол тыпырлап: – албасты-ау, өлтіремісің, қоя бер енді, – деді. 
Жұмсарып қалған секілді, даусы өзімсініп шықты. 
Екеуміз қатар отырып алдық та, батысқа жүз беріп, ағыл-
тегіл  жыладық-ай...  Бір-бірімізден  кешірім  сұрап,  бетімізден 
сүйдік.  ақшам  жамырап,  қас  қарайғанша  мұңдастық,  сыр- 
ластық,  қайтып  қарсы  сөз  айтыспайтындай  болып  табыстық. 
Көйлегінің  етегін  көтеріп  қараған  Сақыш:  –  албасты-ай, 
аямай-ақ  ұрған  екенсің,  қарашы  алақаның  тиген  жер  қып-
қызыл болып қалыпты. Удай ашиды, – деді күліп. 

256
Ел  орынға  отыра  арып,  ашып  ауылға  жеттік.  Сақышты 
үйге апарып шай бердім. міне, осы оқиғадан соң айнымастай 
достастық, қайда жұмсаса да жұбымыз жазылмай бірге жүретін 
болдық. 
Шілде  туып,  колхоз  жаппай  шөп  шабуға  кірісті.  1942 
жылдың жазы әрі ыстық, әрі берекелі болды. Елдің жағдайы 
бір  қалыпша.  майданға  аттанған  елу  шақты  азаматтың  тең 
жартысынан қаралы қағаз келді. Қаралы қағаз келді деп, қара 
жамылып,  жылап-сықтап  жатып  алған  ешкім  жоқ,  үш  күн 
жоқтап, төртінші күн жұмысқа шығады. Жесірлермен көрісе-
көрісе көзіміз қанталап кетті. Әр әйел өз мұңын айтып жоқтайды 
демекші,  өзгенің  қайғысы  жаныма  қанша  батқанымен,  іштей 
ақанның  есен-сау  оралуын  тілеймін.  Өйткені,  басқалар 
тұңғыш қосағынан айырылса, мен байғұс, үшіншісін жоғалтып 
аламын ба деп қорқамын. Соғысқа бармай, Оралда жер қазып 
жүрсе, тәңірімнің көз жасымды көргені, рақымы түсіп аяғаны 
шығар  деп  ойлаймын.  Қайын  сіңлілерімнің  үлкені  Сандуғаш 
ойда  да,  Қарлығаш  жонда,  жұмыста.  Ботай  мен  Қатай  да 
колхоздың жұмысынан қалмай, құйрықтарын өгіз ойып жүрген. 
Қалғандары әлі жас, ауылда апасының қасында еді. 
Бір  күні  мені  колхоз  бастығы  Нартай  шақырды.  Не  боп 
қалды  дегендей,  құстай  ұшып  кеңсеге  жеттім.  Ол  шақта 
бастық  немесе  кеңес  хатшысы  іздеді  десе,  зәре-құтымыз 
қалмай қорқушы едік. Әр үйге келер қара қағазды, ең алдымен 
кеңсеге шақырып, басқарма мүшелері мен кеңес қызметкерлері 
тапсыратын...  Жүрегім  тарсылдап,  аузымнан  шыға  жаздап 
есігін аштым. Нартайдың жалғыз отырғанын көрген соң ғана 
ес-ақылымды жинай бастадым. 
–  Өңің  айдаһар  қуғандай  ғой,  келін,  –  деп  әңгімесін 
бастады. 
– Тыныштық па, аға?
–  Тыныштық.  Сенің  үйіңе  келер  зауал  жоқ  қазір.  ақан 
трудабойда  ғой...  Бойонкоматқа  айтып,  соғысқа  жібертпеген 
мен едім... 
– Оныңызға рақмет, аға, – дедім сөзіне сенбесем де. 
–  Жақсылығымның  өтеуін  алайын  деп  отырған  жоқпын, 
шырақ. Бірақ судың да сұрауы бар деген... ақанның күмістеген 
ері бар еді, өзі келгенше міне тұрайын, маған бер, – деді қоңыр 
дауыспен майдалап сөйлеп. 

257
– Бере алмаймын, аға. мен келіскенмен, ата-енем ат тонын 
ала  қашады.  ақаннан  қалған  жалғыз  аманат  қой,  орынсыз 
қолқа салмаңыз. 
– Өкпелесем қайтесің, – деп оспақтады. 
– Қайтеміз, көнеміз де...
–  адамның  жаны,  қасқалдақтың  қанын  сұрап  отырған 
жоқпын ғой, келінжан...
– Біз үшін ақанның ері одан да қымбат. 
– Босқа қаңсып жатқанша ат арқасын иіскесін. 
– Босқа қаңсып жатқан ер ғана ме екен, аға. 
– Өзіміз де еркек терін иіскемей жүрміз деші. – Қарқылдап 
күлді. – маған сенің осы өткір мінезің ұнайды. 
– Құдайдың жаратқаны да. 
– Дайындап қойыңдар, кісі жібертем, – деп кесіп айтты да, 
әңгіме осымен бітті дегендей орнынан тұрды. 
– Бере алмаймыз дедім ғой сізге. Несіне емексисіз! – Даусым 
қатты шығып кетті. 
– ым... солай де... Ендеше, басқаша сөйлесерміз. айтпақшы, 
ақан  кеткелі  әскери  салық  төлемепсіңдер-ау  осы...  Есіме 
түскені қандай жақсы болды...
–  Әскери  салықты  әскерге  адамы  алынбаған  семья  ғана 
төлемеуші ме еді?
– Дұрыс айтасың, келінжан. Тегінде сенің күйеуің соғыста 
жүрген жоқ, Орал деген жердегі курортта... Ендеше, таңертеңнен 
бастап военсалық төлеңдер. – менен бұрын шығып кетті де, 
кеңседе жалғыз өзім қалдым. 
 «ақанды әскер боласың деп алып кетпеді ме, салықты неге 
төлейміз»  –  міне,  осы  сауалдың  жауабын  таба  алмай,  ойым 
онға, санам санға бөлініп үйге оралдым. Балаларымды жинап 
алып, жайқалып өсіп келе жатқан картоптың арамшөбін жұлып, 
түптеп  жүрген  енемді  көргенде,  бағанадан  бері  көкірегімді 
қысып,  алқымыма  кептеліп  келген  өксік  көзімнен  бұршақ-
бұршақ жас болып ағылды.
– Не болды, келінжан? Ұлымнан жаманат естідің бе?! – деп, 
енем мені құшақтап ойбай салды. 
– Жоқ, – дедім өксігімді баса алмай. – Тыныштық. Нартай ақан- 
ның ер-тоқымын сұрайды. 
– Ту, зәремді ұшырдың-ау, – деп картоптың сабағын жапыра 
отыра кетті. – Құдай-ай соған да кісі ботадай боздап жылай ма 
екен.  Шалмен  ақылдасайық,  жүр  үйге.  Әй,  балалар,  сендер 

258
жұмыстарыңды  жалғастыра  беріңдер.  Бұл  –  қыста  жейтін 
азықтарың. 
атам намаз оқып отыр екен, бұзған жоқпыз. Ол кісі намазға 
ұйығанда  дәл  жанынан  бомба  жарылып,  құлағының  түбінен 
мылтық атылып жатса да тапжылмайтын діндар адам еді ғой 
жарықтық.  Кезінде  кедейлігіне  қарамай  Әбдікерім  болыстың 
сөз ұстаған биі, ел дауын жалғыз-ақ ауыз сөзбен шеше салатын 
шешен болыпты деп естігенмін. мен келін боп түскенде әбден 
қартайған  шағы  және  таң  атқанша  басы  жастыққа  тимей 
жөтелетін дімкәс ауру еді. атама еліктей ме, бес уақ намазын 
енем де қаза қылмайтын. Ол кісінікі сәл өтіріктеу де секілді еді, 
жайнамазына жығылып, алақанын жайып отырып-ақ: «Ешкіні 
қамадыңдар ма?», «Су әкелдіңдер ме?», «Шай қойдыңдар ма?» 
– деп өз шаруасын қоса бітіре беретін. Әй, апам-ай, «құдайдан 
қайт»  деп  шалы  қанша  рет  ұрысса  да,  осы  әдетін  қоймай-ақ 
қойғаны.  «Егер  бары  рас  болса,  анау  пәшистің  неге  сазайын 
тартқызбайды,  адамның  қанын  судай  ағызып  қоя  ма  солай», 
енемнің алла тағалаға деген сенімі соғыс басталғалы бері азая 
бастағанын  сезетінмін.  Енді,  міне,  ол  жарықтық  жоқ  екенін 
біліп  тұра,  отырсақ  та,  тұрсақ  та  аузымыздан  тастамаймыз. 
Қайдам, қарағым, жоғына кімнің көзі жетіпті.
атам үш ұмтылып барып орнынан әрең тұрды. Кеудесі сыр-
сыр етеді, шаршап қалған секілді. 
– Шал, ау, шал. Нартай ақанның күмістелген ер-тоқымын 
сұрапты. Береміз бе? 
–  атасының  басы,  –  деді  атам  ентігін  әлі  де  баса  алмай. 
– ахметтен қалған көзді Нартайдың сасық бұтына салайын ба. 
Оттаған екен. Енеңді... – маған жалт қарады да одан арғысын 
айтпай қоя қойды. 
– ата, – дедім мен иіле төмен қарап (Қанша арып-шаршап 
қиындық  көріп  жүрсем  де  ол  кісінің  жүзіне  тура  қарамаған 
инабатты  келіні  едім  ғой,  қайтейін...)  –  Егер  ерді  бермесек, 
бастық  үстімізден  құрық  түсірмейтін  сыңай  бар.  Боенсалық 
төлеңдер деп қиғылықты салды. 
– Салықтың орнына мені алып кетсе де бермеймін, – деп 
кесіп айтты. 
–  Сен  екеумізді  не  ғылсын,  не  істейміз?  –  деп  енем 
қыржыңдады. 
– Қара ешкіні ұстап беріңдер. 
– Келесі айда не төлейміз, ата-ау. 

259
–  Одан  арғысын  көре  жатармыз.  Құдай  бай  емес  пе,  бір 
есебін табармыз. 
–  адыра  қал,  –  деп  енем  шыға  жөнелді.  атам  күрк-күрк 
жөтеліп жатып қалды. мен қара ешкінің лағын жетім қалдырып, 
колхоз  кеңсесінің  босағасына  байлап  кеттім.  Қияңқылығым 
ұстады  ма,  мүйізіне  «боенсалық»  деп  қағаз  жазып,  байлап 
қойдым  да,  оразамды  ашпастан  пішенде  жүрген  әйелдерге 
тарттым. 
– Қол тартпамен шөп шабу маған өте қиын болды. Қиын 
болған  себебі  –  ішім  үлкейіп  қалған.  Бұл  жұмыстан  босат 
деп  өтініш  айтып,  Нартайға  баруға  арландым.  Әсіресе,  анау 
ер  дауынан  кейін  бізді  атарға  оғы  жоқ.  Әбден  өшігіп  алған. 
Қажыған  елге  би  болып  қалған  азын-аулақ  азаматтардың 
әспенсіп  ойына  келгенін  істеп  баққанын  несіне  жасырайын, 
көзімізбен көрдік қой.
Әрине,  бәрі  бір  қалыптан  шыққандай  қазымыр  емес  те  
шығар,  бірақ  елуден  асып,  әскер  жасына  ілінбей  қалған 
еркектерді  соғыс  әжептәуір  еркелетті...  майданнан  жаралы 
азаматтар оралып, жанымыз қалды ғой. Оқ пен оттың ортасына 
түсіп,  бейкүнә  өлімді  көрген  олар  бейшара  елге  ізгілік, 
жақсылық  ала  келді  де,  көксақал  әпербақандарды  тақтан 
түсіріп, орнын ала бастағанда ғана «уһ» деп бел жаздық. 
мен  үшін  отқа  күйетін  ғайша,  оған  баяғыдағы  «қатын 
төбелестен» соң Сақыш қосылған. Екеулеп жүріп наубайханаға 
ауыстырды,  мен  дегенде  төбе  шашы  тік  тұратын  бастықты 
көндіріпті.  артынан  естідім,  әсіресе  Сақыштың  сіңірген 
еңбегі... Байғұс жылап отырып айтты ғой. Жарықтық, екі көзі 
танадай  сұлу  әйел  еді-ау.  Жанынан  жалғыз  еркек  тоқтамай, 
сұқтанып  қарамай  өте  алмайтын.  Колхоз  бастығының  ол 
дегенде есі жоқ, соңынан итше сүмеңдеп бір елі қалмаушы еді. 
Өз әйелін өзінен бұрын қартайтып қағынып жүргенінде құдай 
тілеуін  берді.  Жұлдыздың  мұқым  қыз-келіншектері  саудырап 
бос  қалды.  Осы  ауылда  Нартайдан  аумайтын  ұқсас  балалар 
толып  жүр.  Оның  бәрін  жіпке  тізіп  қайтейін.  Тірі  жүрсін. 
Олардың  әкесі  –  Соғыс!  Басқа  ешкім  де  емес.  Сақыштың: 
«алма мен сен үшін алғаш рет арымды саттым, тіпті сен қатын 
үшін  емес,  анау  ішіңдегі  сәбиің  үшін.  Өзіме  құдай  бермеген 
соң,  сенің  балаңды  аман  алып  қалғым  келді».  Солқылдап 
бетін басып ұзақ жылады. мен оны уата алмадым. Сонда ғана 
баяғыда Жаманашының басында егін суғарып жүріп, бір литр 

260
сүт  үшін  бекер  тілдегенімді  түсініп,  аяғына  жығылдым.  Ол  
мені кеудемнен көтеріп, тұрғызып алды. Бетін суық сумен жуды 
да, қайтадан жайнап, екі жанары от болып жайнап қоя берді.
– Бастық Нартай болмақ түгіл, құдіретті құдайдың қойнына 
барсам да мені құрсақ көтермейсің деп талақ тастар еді. Ендігі 
тілек – сенің балаларыңа көмектесу. Он байға тисең де! – сен 
бақыттысың, алма! Бақыттысың! Дүниеде сендей әйел жоқ! 
– рақмет, құрбым. Өлсем де жақсылығыңды ұмытпаспын. 
– Бетінен сүйіп, мойнынан құшақтадым. 
– ал енді масаға таланбай үйге қайталық, – деп етегін сілкіп 
орнынан  тұрды.  Оның  сүмбілдей  сұңғақ  денесі,  тайқылау 
біткен ақ маңдай, аққудыкіндей ұзын мойын, жұмыр иегі – бар-
барлығы жарасымын тауып, тал бойына тарыдай мін түсірмей 
тұр. Оны жаңа көргендей аузымды ашып аңырайып қалыппын. 
Өзімнен кіші болса да замандас құрбымдай жақсы көріп, әрі 
аядым,  әрі  қызықтым  да.  Табиғат  пендесін  осыншалық  сұлу 
ғып жаратады да, сорлы ғып қоятыны несі екен? 
– Үй, не болды саған, жүр қайталық. 
– Қандай керімсің, Сақыш. Көрмеде көрсетер әйел сендей-
ақ болсын.
– Сылаңдаған сұлулық түлкіде де бар. Бірақ көп жорытқан 
түлкі  құйрығынан  айырылады,  –  деп,  басын  шалқақ  ұстап, 
қаздаңдай басып менің алдыма түсе берді.
Бозталдың бойындағы жалғыз аяқ жолмен аяңдап келеміз. 
Күн батып, ағаш арасы алакөлеңкелене бастаған бейуақ шақ. 
Шілденің шіліңгір ыстығының беті қайтып, қоңыр салқын түн 
қаймақши бастаған. маңайды маужыраған тыныштық меңдеп, 
жаныңды  жай  таптырар  жұмбақты  сезім  билейді.  Күні  бойы 
арпалыстан сал болып шаршаң тартқан денең азаптың арқанын 
бытырлатып үзіп, жол шетіндегі иісі аңқып жатқан шабылған 
шалғынға ұзынынан сұлап құлай кеткісі келеді. Әлгіден бері 
үнсіз  аяңдаған  Сақышты  да  осы  мені  меңдеген  дел-сал  хал 
жеңді ме: 
–  Әй,  алма,  –  деді  тоқтап.  –  асыққанда  қайда  барамыз, 
аздап  дем  алайық.  –  Бұдан  соң  менің  келісімімді  күтпестен 
шөп дестенің үстіне жата кетті. 
мен де оның жанына қисайдым. 
– Ешкім көріп тұрған жоқ қой, қол-аяғыңды жазып, еркін 
жатсаңшы албасты-ау, – деп, мені күшпен итеріп шалқайтты. 
Содан кейін менің томпайып қалған ішімді ақырын ғана сипап, 

261
құлағын  төсеп  тың  тыңдады.  –  Сен  –  анасың,  алма.  Бұдан 
артық арманның керегі не. Сенің құрсағыңда, құдай біледі деп 
айтайын, титімдей ғана ақан жатыр. Сөз жоқ ұл жатыр. Егер 
қарсы болмасаң, кіндігін мен кесейін. 
– Әуелі аман-есен босанайын да. 
– Неше күн қалды?
– Өз есебімше үш айдай уақыт бар. 
–  алыс  емес  екен  ғой.  Ертеңнен  бастап  нан  пісіруші 
боласың.  Бірақ  ол  жұмыс  та  жеңіл  емес-ау.  Әйтеуір,  ауыл 
іші, үйіңе жақын. Тамағың да аш болмас. мен саған бір сыр 
айтайын ба, алма, – деді қайтадан шалқайып, сонау енді-енді 
көріне  бастаған  әлсіз  жұлдыздарға  қарап.  Қолындағы  шөпті 
тістелеп,  әлденені  есіне  түсірді  ме,  мен:  «Бастасаңшы  енді», 
– дегенше үндеген жоқ. 
– Сен көңіліңе алмайсың ба?
– Жоқ, не деп алайын көңіліме. 
–  Жасырақ  кезімде,  ол  кісінің  жігіт,  менің  қыз  кезімде... 
арамызда тым тереңдемеген жақындық, сырластық болып еді. 
– Оның кім?
– Ол екеуміз сан рет кездестік, өмірлік жолды бірге өтеміз 
деп  уәде  беретін.  Бір-бірімізді  құлай  сүйіп,  шын  ғашық 
жандардай  қиналып  та  жүрдік.  Ол  жуас,  мен  шолжыңдап 
өскен тентек едім. Жолыққан сәттерімізде ол төмен қарап, тілі 
кесілгендей үндемей тұрар еді, ал, мен өзім құшақтап, бетінен 
де алғаш рет өзім сүйгенмін. 
–  атын  айтпайсың  ба?  –  Сақыш  менің  сұрағымды  тың- 
дамағандай әңгімесін жалғастыра берді. 
– Оның бұйраланған көмірдей қара шашы, бидай өңі, қыр 
мұрны,  күлімсіреп  қарайтын  кішілеу,  бірақ  отты  жанары, 
ойшыл да бір беткей мінезі... бүгінгідей көз алдымда. амал не, 
тағдыр  бізді  қоспады,  әрқайсымыз  жеке-жеке  қайыққа  мініп, 
өмір ағысымен кеттік. Қосыла алмағанымызға өкінген жоқпыз. 
адамды  бақытсыз  ету  оңай  ғой,  ал  оны  бақытты  ету  екінің 
бірінің қолынан келетін ерлік емес. ағасы өлген соң, соңғы рет 
менімен жолықты да, сенің мәңгілік жарың болды....
Неге  екенін  өзім  де  білмеймін,  Сақыштың  толқып, 
ұялыңқырап  айтқан  әңгімесін  соншалықты  жайбарақат,  сал- 
қынқандылықпен  тыңдадым.  Тіпті  бойымда  қызғаныштың 
титімдей де оты тұтанған жоқ. Не деп қызғанар едім... Қалай 
ғана?  ақан  алтайдың  ару  қызын  қиып  тастап,  маған  –  екі 

262
байды жұтқан маған жар болғанын мақтан етіп, жар салу да 
жараспас еді. «Жүгірген алмайды, бұйырған алады» деп қазақ 
бекер  айтпаған  ғой.  ал  егер  адалынан  ақтарылған  Сақышты 
жазғырар  ма  едім.  Жоқ.  Біз  дүниеде  кімді  таңдап,  кімді 
ардақтарымызда, кімнің бағы мен сорына жаратылғанымызды 
әсте  де  білмейміз.  Біздің  білеріміз  –  нәтижесі  ғана.  арманға 
жету  дегеніміз  –  әбден  болары  болып,  бояуы  сіңген  ісіңнің 
қорытындысын  жинақтау,  сол  арқылы  ақылға  келу,  өткеніңді 
еске  алу,  түйін  түю  емес  пе.  ақанға  қосылған  күннің  өзінде 
бақытты  боларына  кімнің  көзі  жетіпті.  Оны  Сақыштың  өзі 
де мойындап жатыр ғой. Ендеше, ақан мың қызға сөз айтып, 
айлы түнде аймаласа да, оның маңдайына атын атамай, «Жуас 
қайным»  деп  жүрген  туған  жеңгесі  мен  жазылған  екенмін. 
Дегенмен жұмыр басты, ет жүректі пендемін ғой, «ақан маған 
үйленгеніне өкінбей ме екен», – деген ой анда-санда мазалай 
беретін.  Сол  бір  жылтыңдаған  ойдың  үнін  өшіретін  жалғыз-
ақ нәрсе бар, ол – құрсағымдағы жылбысқы нәресте. Жарық 
әлемге  аман-есен  әкелу  ғана  емес,  ұл  ғып  әкелу  –  тек  сонда 
ғана армансызбын. 
–  Сен  жылап  жатқаннан  саумысың,  –  деді  Сақыш  маған 
қарай аунап түсіп. 
– Жоқ, – дедім мен нығыз дауыстап. 
Ол сенбеді ме, көзімді сипады: 
– Сендей тасқайнат әйел, әй, енді қайтіп жаратылмас-ау. 
– Сендей ақкөңіл, адал әйел де туа қоймас, – деп бетінен 
сүйдім. 
Қараңғылық  басқан.  Зуылдап  ұшқан  түн  қоңызы  мен 
бақаның даусынан өзге үн жоқ. Толайым тіршілік шалдығып 
барып  бой  алдырып  жатқандай  момақан.  Тоғай  арасындағы 
сиыр  соқпақпен  ілбіп  басып,  ауылға  қайттық.  Әрқайсымыз 
өз  арманымызды,  өз  мұңымызды  арқалап  келеміз.  мүмкін 
екеуміздің ойымызда жалғыз-ақ адам шығар. 
–  Әттең,  соғысқа  да  алмады-ау,  –  деп  күрсінді  Сақыш. 
–  Бірақ  ешкі  тулап  ыңыршағын  шаға  ма.  Осы  қу  бас  болып 
қалғаным – қалған шығар. 
мен  оны  жұбата  алмадым.  Иә,  жарықтық,  ол  да  өтті 
дүниеден. Ертеңінде наубайханаға барып, нан пісіру жұмысына 
кірістім.  Қып-қызыл  тілі  жалаңдаған  жалынның  ортасына 
кірдім де кеттім. 

263

...Жаздың  ортасына  таман  майданға  алынған  азаматтар- 
дың орнын басуға жүздеген қыз-келіншек келді. Улап-шулап, 
сол  кезеңнің  бар  қайғысын,  қалған-құтқан  қуанышын  ала 
келді, айналайын әйелдер... – деп, ақан шал әңгімесін одан әрі 
жалғастырды.  Орынбай  қолындағы  ожауымен  кесеге  қымыз 
үстеп құйды. – Еркектер енді екі есе жұмыс істеу керек, өйткені 
әйел  заты  нәзік,  жар  болуға  жаратылған  жан  ғой,  қара  күш 
қажет ететін жұмысқа ал дегенде төзе алмайды. Бұрынғыдай 
емес, орман арасында, үлкен өмірден кесіліп қалғандай болып 
жататын  жүдеу  де  көңілсіз  бараққа  жан  біткендей  қым-қуыт 
қызыққа  айналып,  жайнап,  жасарып  шыға  келген.  Жаздың 
жайма-шуақ  күні  еңбектің  де  екпінін  күшейте  түскен-ді. 
Жұмысшылардың көбі сасық барақтан қашып ағаш түбіне, ашық 
аспан астына түнейтін. Әсіресе, түн баласында Орал таулары 
шоқтықтанып,  жүндес  жақпар  тастары  айбармен  үңірейе 
қарауытатын.  Шың  басына  дейін  ерінбей  ере  өскен  қарағай, 
қайың мен терек біртіндеп сирексіп, тамыры мықтылары ғана 
сонау ұшпа тастың жарығын сыналап өсіп шынарға айналған 
–  шыңның  басына  қадаған  жалау  секілді,  етектен  қарағанда 
әдемі көрінетін. Жыл құсындай қиқулап келген қыз-келіншек 
пен  азаматтар  арасында  адамдық  жақындасулар,  сыбырлап 
басталып  сыбызғылана  жарасқан  сырластықтар  шешек  атты. 
Қазір  ойлаймын  –  ұлттар,  халықтар  арасындағы  нағыз  берік 
достықты  нығайтқан  соғыс,  ауыр  шақтағы  тағдырластық, 
қара нанды қақ жарып жеген дәмдестік, бір аяқтан ас ішіп, бір 
шұңқырда  қатар  жатқан  бірбүтіндік.  Жау  –  біреу  болған  соң 
мақсат та, арман мен үміт те, сезім мен сенім де бірегейленіп, 
кімнің қаны қандай, жаны мен түр-түсі қандай деген сықылды 
әурешілдік әрекеттер мен бөлінушіліктің арасындағы уланған 
жіпті қиды да жамырата қосып жіберді.Әлі есімде: біз алғаш 
рет  барғанымызда  кейбір  ұлт  өкілдері  жер  бетінде  қазақ 
деген  халық  барын  білмейтінін  жасырмай  айтып  еді.  мен 
Свердловскіден келген Иван атты орыспен достастым. менен 
гөрі  ересектеу,  еңгезердей  денелі,  көк  көз,  сары  шаш  жігіт 
еді.  Соғысқа  кіре  салып  жараланады  да,  ептеп  жазылған 
соң  «трудармияға»  жібереді.  алғаш  келгенде,  ауруханадағы 
ерекше күтімнің әсері ме, аппақ сазандай толықша жігіт еді, 
жұмысқа түскен бір-екі айдың ішінде аруаққа айналып шыға 
келді. Өзі біртоға, жолдастарына адал, қолы ашық аңқылдаған 

264
ақкөңіл.  Ол  қазақша  білмейді  де,  ал  менің  нан  сұрап  жерлік 
орысшам  бар  еді,  осы  Иванмен  сөйлесе-сөйлесе  келе  ептеп 
жаттыға бастадым. Ол әлі үйленбеген, елінде жалғыз шешесі 
бар екен, сол кісіні қайта-қайта есіне алып, аяп отырушы еді. 
Украина  мен  Беларуссиядан  келген  қыз-келіншектердің  бірін 
ала  қайтамын  ғой  деп  әзілдеп  қоятын.  Институттың  үшінші 
курсынан әскерге алынған Иванның біздерге қарағанда сауаты 
бар, көзі ашық, көкірегі ояу. Әсіресе, саяси сауаты мол, қазіргі 
майдан жайынан хабардар. 
Бір  күні  ол  кешке  барақтағы  барлық  жұмысшыларды 
жинап  алып  соғыстың  барысы,  совет  жауынгерлерінің  жан 
қиярлық ерлігі жайлы әңгіме өткізді. Бұл кен басшыларының  
рұқсатынан  тыс,  өзіміз  ұйымдастырған  саяси  хабар  кеші 
еді.  Әңгіме  арнасын  тауып,  тұс-тұстан  сұрақтар  жаудырып, 
қанағаттанарлықтай  жауап  алып  енді  қыза  берген  кезде 
бастығымыз Шахтинский келді де, бидайдай қуырып ұрысты. 
–  Біздің  келісімімізсіз  жиналыс  өткізуге  кім  право  берді? 
Қане, тараңдар!
– Өз ықтиярымызбен...
– Өздерің неге анда-санда айтып тұрмайсыңдар?
– Біз түрмеде жүрген жоқпыз... Өлдік қой әбден...
– малды да бұлай бақпас...
міне,  осы  секілді  сөздер  жан-жақтан  жаңбырша  жауып, 
Шахтинскийдің аузын аштырмады. Ол бір қызарып, бір сазарып 
тұрды да: – Жарайды. Олай болса өткізіңдер. Бірақ ақырғы рет. 
Ерігіп  жүрсеңдер  жұмыс  күнін  бір  сағатқа  тағы  ұзартамын, 
– деді. Көзілдірігін сүртіп киіп, кетуге ыңғайланғанда, Иван: 
– Тоқтай тұрыңыз, – деді жолын кесіп. 
–  Сіздердің  бұл  карьердегі  іс-әрекеттеріңіз  маған  мүлдем 
түсініксіз.  мыңдаған  жұмысшыны  орман  арасындағы  аңдай 
қамап ұстап, қараңғы жұмсап, тағдырмен ойнауға болмайды.
– Сен кім едің бізді тергейтін? 
–  мен  –  соғыста  жараланған  жауынгермін.  Қазір 
жұмысшымын. 
– Ендеше, жарқыным, өз жұмысыңды біл. Тіл безегенше, 
нормаңды орында. Қарапайым халықтың миын қатырма. Бұл 
– еңбек армиясы!
– Еңбек армиясы да, негізгі армияның бір бөлігі. Оқ жауған 
майданда  да  оң-солымызды  танытып,  ойын  қоятын,  хабар 
жүргізетін.  ал  сіздер  қораға  қамаған  қой  секілді  қараңғыда 

265
ұстағыларыңыз келеді, – деп, шімірікпей бастырмалатты. риза 
болып қалдық.
– Жоғары жақтың рұқсатынсыз жиын өткізуге қақың жоқ. 
мұның  ақыры  жікшілдікке,  бунтқа  апарып  соғады.  Әлде... 
Өкіметке  қарсы  топ  құрып  жүрген  шығарсың...  Тексереміз. 
аяқсыз  қалдырмаймыз.  Тілің  тым-тым  ұзын  екен...  Өзің 
партияда  бармысың?  –  деп  қарсы  шабуылға  көшіп,  Иваннан 
қоғамға жат мінездер іздей бастағанда, бағанадан едіреңдесіп, 
жұбы жазылмай тұрған жұмысшылар жылыстап тарап, біртін- 
деп  шетіней  берді.  Байқап  тұрмын,  алғашқы  болып  атып 
шығып кеткен Құмырай еді. мен Иванның қасында тұрғанмын, 
Шахтинский  қойнына  қол  жүгіртіп  менің  де  аты-жөнімді, 
қайда, не істейтінімді тәптіштеп жазып алды. 
–  Партияда  өзіңіз  барсыз  ба,  соған  күмәнім  бар.  –  Иван 
тайынар емес. 
Он жылдық стажым бар, құрметтім. Сен іштаншаң жүрген- 
де өткенбіз.
– Бекер-ақ болған екен, – деді Иван мысқылдай.
– Не бекер болған?
– Сіздің байқаусызда партбилет алып, бастық болғаныңыз.
–  Қысқарт!  –  Шахтинский  шиқандай  қызарып  ашуланды. 
– Я вам покажу где раки зимует! – Шұғыл бұрылып, шапшаң 
басып  шығып  кетті.  айналама  қарасам  он  шақты  жігіт  қана 
қалыппыз. 
– Өзіне де сол керек. Қатырдың. міне, жігіт, – деді барақтың 
босағасына сүйеніп тұрған ақ көйлекті, көгілдір көзді қыз.
Осы өзін қуаттаған жалғыз ауыз сөз Иванды арқаландырып 
жіберді ме, қыздың бетінен шөп еткізіп сүйді де: – Қыдыруға 
қалайсыз? Қолыңыз тие ме? – деп бірден ұсыныс жасады. 
–  Сол  үшін  есік  күзетіп  тұрған  жоқпын  ба,  –  деп  қыз 
сыңғырлай күлді.
–  Ендеше,  жүріңіз.  Жаныңызда  құрбыңыз  бар  ма?  ақан 
досымды жападан-жалғыз тастап кете алмаймын. 
– Сіздікі қызық екен. Әдетте қыздар осылай қылымсушы 
еді. 
–  Қазір  менсінбей  менменсіп  тұрар,  жоқ  болмаса  қыз 
қылымсып, жігіт жағымсып тұрар уақыт па. 
– Оныңыз рас қой, бірақ уақыт солай деп, тауыққа да айна- 
лып кеткен жоқпыз. Әйел намысын ешқандай жау, ешқандай 
қару-жарақ, аштық пен жоқтық жеңе алған емес. ауыр уақытты 

266
желеу етіп, басына сөйлегеніңізді қайтып алыңыз. Әйтпесе мен 
сізбен қыдыруға шықпаймын. 
–  Кешіріңіз,  асығыс  айтылған  оғаш  пікірімді  өзіме 
қайтарыңыз,  –  деді  Иван  қыз  уәжіне  жығылғандығын  ұяла 
мойындап. 
Біз үшеуміз түн жамылып сыртқа шықтық. Қыз өз жатын 
орындарына  жүгіре  басып  кетті  де,  құрбысын  ертіп  қайта 
оралды. 
– ыңғайсыз болды-ау, мен кетейін, – деп күңкілдедім.
– Жеп қояды деймісің. Дем алып, қыдырып қайтайық.
– мен сен секілді сұр бойдақ емеспін, әйелім, үш қызым 
бар, төртіншісін күтіп жүрмін.
– Қызық екенсің, – деп күліп арқамнан қақты Иван. – Саған 
үйлен деп үгіттеп тұрған жоқпын. адам ретінде әңгімелесіп, 
сырласуға болады ғой. 
–  Қазақтар  танымайтын  қызбен  «әншейін»  қыдыруға 
үйренбеген.  Ойнаймын  деп  от  бассам,  жанасам  деп  жаныма 
жарықшақ түсіріп алсам қайтемін.
– Ой, сені де жігіт дейді-ау. 
–  міне,  біз  келдік,  –  деді  жадырай  күлген  бірінші  қыз 
жақындай  бере.  –  Танысып  қойыңыздар,  менің  досым  – 
Надежда. 
–  Әуелі  өз  есіміңізді  айтпайсыз  ба?  –  деді  Иван  қолын 
ұсынып. – менің атым – Иван, мына жігіт – ақан деген қазақ. 
– мен – Галинамын. 
Осымен қысқаша таныстық аяқталды. 
Иванның  сөзі  түйеден  түскендей  оғаш  естілді  ме,  қыздар 
ыңғайсыздана  ошарысып  қалған.  ақырын  басып,  орманға 
қарай  беттедік.  Барақтан  ұзап  кетуді  қаламаған  қыздар  жүз 
қадамдай жүрген соң тартыншақтай бастады. 
Шілденің  түні  жылы.  ай  толып,  он  бесінен  асқан  әдемі 
шағы еді. айдың сәулесі ағаш арасынан шұбарлана, сыналап 
сәуле  шашады.  Иван  мендей  емес  еті  тірі,  пысық  жігіт  қой, 
Галинаны  ыңғайлап  бөліп  алып  кетті.  Біз  біразға  дейін  не 
айтарымызды білмей үнсіз тұрып қалып едік. мен орысшаға 
шорқақтығымнан  жасқанып  жақ  аша  алмадым.  Тегі,  қыз 
әңгімені мен айтар деп күткен болуы керек, ол да алғашқы сөзді 
бастай қоймады. Тіпті ыңғайсыз-ақ болды. Көкейімде «бекер-ақ 
келдім» деген өкініш бар. ғұмырымда бірінші рет жатжұрттық 
қызбен қатар тұрмын. Түсім секілді. Оның ажарын ала көлеңке 

267
орман  арасында  анықтап  байқай  алмадым.  Ол  қолындағы 
жапырақты жұлмалап, төмен қарап тұра берді. Өзімді-өзім жек 
көрдім, ынжықтығымды ауылымнан көрдім. Қорада байлаулы 
өскен  бұзау  секілді  жуастығым  тілімді  байлады.  Дірілдеп, 
сескенгендеймін  бе-ау...  Бар  қолымнан  келгені,  бар  білетін 
орысша сөзімді қолдандым.
– Как вас зовут – дедім. 
–  Я  же  вам  сказала:  Надежда,  –  деп  қыз  күлді.  Кірерге 
жердің  тесігін  таппадым.  алайда  осы  оспадарлықтың  өзі  де 
екеу  арадағы  қамалды  бұзғандай  еді.  Шоқырақтап  біраз  жөн 
сұрасқан болдық. 
Надежда Украинадан эвакуациядан келген екен. Ол сыртта 
жүргенде үйлеріне бомба түсіп, өзінен басқа тірі жан қалмай 
қаза тауыпты. Екі көзінен жас парлап, болған уақиғаны айтып 
бергенде,  сай-сүйегім  сырқырап,  жанарымнан  жас  қалай 
шыққанын  байқамай  қалдым.  Қабырғам  қайысып  аядым. 
Оның  жанында  біздікі  еріккеннің  ермегі  екен-ау  деген  ой 
келді.  Қарғадай  қыздың  он  екіде  бір  гүлі  ашылмай  жатып, 
осыншалық  қасіретке  ұшырағаны,  менің  өмірге  деген  бұған 
дейінгі салқындау көзқарасымды қатайтқан еді. Шыбық тимей 
шыңқ  етер  жігерсіздіктен  арылып,  қайғы  мен  қиындыққа 
мойымайтын беріктікті үйреткен.
–  мен  қайтып  туған  жерім  львовқа  бармаймын,  –  деді 
Надежда көзінің жасын сүртіп. – Осы Орал тауының шығысына 
– Сібірге аттанамын. Соғыс аяқталса болды, бақытымды сол 
суық та тыныш қалың тайганың арасынан іздеймін.
– Неге? Кісі өз ауылынан, өз елінен қаша ма екен? 
– Өйткені, соңғы ғасырда жау тек қана біз жақтан шабуыл 
жасай береді. 
– Қызық екен, – дедім мен. – Жау тиді екен деп жан сауғалап 
кетуге болмайды ғой. 
– Ондай патриоттық сезім менде жоқ дейсіз бе? Жазығым 
не?
– Қайдам. Бірақ енді жау шаппас. Шапса да батыстан емес. 
алакөлеңке  орман  арасында  түннің  жарымына  дейін 
әңгімелесіп  тұрдық.  Біздің  арамызда  бөтен  ой  болған  жоқ, 
сезімнің  жетегінде  де  кетпедік,  әрқайсымыз  өз  мұңымызбен 
әуре едік. Түу шығыстағы біздерді, түу батыстағы Надежданы 
Оралдың  қалың  қарағайлы  орманына  төге  салған  зұлматтың 
әсері  екіұдай  еді.  Бұған  дейін  көз  көріп,  аяғымыз  жетпеген 

268
мүлдем басқа ұлттың өкілдері бір шаңырақтың астында бірігіп, 
қара  нан,  үсіген  картопты  бөліп  жедік.  Түр-түсіміз,  тіліміз 
бен  дініміз  бөлек  демедік,  бір  кісінің  баласындай  маңырап 
табыстық.  Отан  соғысы  біздердің  басымызға  қайғының  қара 
бұлтын ғана төндіріп қана қойған жоқ, біздерді айнымас ұлы 
достыққа да үйретті. ат жалын тартып мінгеннен бері менің 
ұғымымда: әйел мен еркек жақындасса тек қана сүйіспеншілік, 
ашыналық  ойдың  желігі  деп  түсініп  келген  мен,  жыныстық, 
ғашықтық қатынастан да биік, киелі Достық барын алғаш рет 
сана сарабына салдым. Әсіресе, Надежданың қолымнан ұстап 
тұрып:  –  Егер  киім-кешегіңіз  кірлеп  кетсе  немесе  жыртылса 
маған  бере  салыңыз,  қалай  дегенмен  әйел  затымын  ғой, 
жуып,  жамап  берейін,  –  деген  қамқор  сөзі  көңілімдегі  көк 
мұзымды еріткендей еді.Біз бұдан кейін де сан рет жолығып, 
жұбымыз  жазылмай  жарасып  жүрдік.  Елдің  өсек-аяң  қаңқу 
сөзін тыңдамадық. ағалы-қарындастай туыстық таза сезіммен 
қиындықты қатар тұрып қарсы алдық. 
ай  қораланғанда  бараққа  қайттық.  Иван  әлі  келе  қойған 
жоқ екен, төсегі бос жатыр. Жұмысшылар шырт ұйқыда, тек 
қана Құмырай ояу, теріс қарап дорбасын ақтарып, тамақ жеп 
отыр  екен,  маған  алая  қарады  да,  ұрлығының  үстінен  түсіп 
қалғанымды  жақтырмағандай,  оны-мұнысын  жасыра  қойды. 
аузын сүртіп: – Иә, жігітім, хахолдың қыздары қандай болады 
екен. ауылдаспыз ғой, маған да ауыз тигізсеңші, – деді күлген 
болып. 
–  Әйелің  жіберген  сәлем-сауқаттан  бөліскендей-ақ 
сөйлейсің-ау. Сәресі ішіп отырсың ба, тауық шақырарда тамақ 
іше ме екен... 
–  Енді  әркімнің  кәсібі  әртүрлі  ғой.  Сен  ойнас  жасайсың, 
мен оразамды ашамын... 
– Қанығын білмей тұрып оттама!
– Сонда қалай, мысық пен тышқан ойнадыңдар ма?
– Әй, қайран қазағым-ай, иегіңнің астындағыны ғана ойлай- 
сыңдар-ау, қайтейін. – Қажып, таусылып айттым. Надежда екеу 
арамыздағы терең де мөлдір сезімді оған таң атқанша айтсам 
да түсіндіруім мүмкін еместігіне көзім жетті де, тас бүркеніп 
жатып қалдым. Көзім іліне бергені сол еді, бараққа әлдекімдер 
кіргендей болды. Иван келген шығар деп басымды көтердім. 
Ол емес қасына ерткен милиционері бар, бастығымыз екен. 

269
– Иван қайда? – деді дауыстап. Таң алдындағы оқыс айғайдан 
жұмысшылардың  барлығы  да  өре  түрегелді.  Әрқайсысы  өз 
төсектерінде көздерін тырмалап ашып, үрпиісіп отыр. 
– Ол қыдыруға кеткен, қазір келеді, – дедім мен. 
–  Қыдырғанның  көкесін  көрсетейін  мен  оған.  мүмкін 
қашып кеткен шығар.
–  Қашатындай  не  көрініпті.  Жау  ма  екенмін,  –  деген 
үннен  барлығымыз  жалт  қарадық.  Барақтың  есігінде  төбесі 
маңдайшаны тіреп серейген Иванның өзі тұр еді. 
– Иә, жаусың?! – деді Шахтинский. – Сен ұсталдың. 
– Жазығым не?
–  Жазығың  сол  –  бүлік  бастадың.  Саясатқа  қарсы  сөз 
айттың. Тергейтін жер бұл емес. Оны-мұныңды тез жина да, 
алға түс. 
– Тұрған бойым осы. 
– Тіпті жақсы. 
–  Жігіттер,  –  деді  Иван  есіктен  шыға  беріп.  –  Жалғыз 
шешем бар еді, хабарлай салыңдар. Естеріңде болсын, бұлай 
өмір сүруге болмайды, ауданға барыңдар. Соғысқа сұраныңдар. 
Біздің  карьерде  бір  шикілік  бар.  Нағыз  жаудың  кім  екеніне 
ертең-ақ көздерің жетеді.
менің  адал  да  ақкөңіл  Иван  досым  осылайша  жазықсыз 
қолды  болды.  Қоң  етімді  кесіп  әкеткендей  бір  түрлі 
қоңылтақсып көңілсіз жүрдім. ал Галина болса: «маған осы 
жігітті де қимадың-ау», – деп көп жылады. 
Иван  ұсталып  кеткен  соң,  жұмысшылар  бұрынғыдан  әрі 
сақтыққа көшіп еді. Қиюы келіспейтін бір нәрсенің барын сезсе 
де  іштей  тынып,  таскерең  үнсіздікке,  көнтулақ  көнбістікке 
көшкен.  Ортамыздағы  оқ  көрген  батыл  жігітіміз  істі  болып, 
зым-зия  жоғалған  соң,  суырылып  шығып  шындықты  айтар 
өжеттердің үні өшкен. Сылп-сылп жүріс, сыбыр-сыбыр сөзден 
басқа қарекетің жоқ, артын баққаннан басқа айла таба алмай 
сарсаңға түстік. майдан шебінен де хабарсызбын, тіпті соңғы 
күндері  «Жаудың  беті  жаман  екен,  біздің  әскерлер  шегініп 
барады»,  –  деген  лақап  тарай  бастады.  Әрине,  біз  ондай 
алыпқашты  сөзге  сене  қойған  жоқпыз.  Сенбесек  те  әркімнің 
көкейінде үрей елесі ұялай бастаған-ды. Жалғыз-ақ міндетіміз 
–  топырақ  қазып,  болат  қорытып  жатқан  алып  заводтарға 
жөнелту, әрі тез, әрі мол жөнелту. Осы ғана ма еді? Совет адамы 
болған соң, тек тиісті жұмысымызды істеп тастап, қайғысыз, 

270
шалқадан  түсіп  санасыз  жату  ма?..  Ел  басына  туған  қаралы 
күннің  ыстық-суығына  ойша  болса  да  ортақтаспай,  Отанға 
төнген қауіпке қабырғамыз қайыспай, көртышқанша үңгіп жер 
қаза берсек, азаматтығымызға, тіпті, тәңірім-ау, адамдығымызға 
сын емес пе. Неге біз, өндірдей-өндірдей жігіттер істі болып, 
айдалып  келгендей,  көзге  көрінбейтін,  әзірше  белгісіз,  бірақ 
іштей сезіп жүрген қоршаудың ортасында, баяғының құлақкесті 
құлдарындай,  мәңгірген  күйде  мәңгі  тыныштықты  шуақтап 
жүре  беруіміз  керек.  Жау  жағадан  алғанда,  бөрі  етектен 
алды  дегендей,  осы  жұмбақты  халіміздің  ар  жағында  қаскөй 
әрекет тұрған жоқ па? міне, осындай күмән мен мазасыздық 
талайымыздың  жүрегімізде  жасырын  жанып  жатқан  еді. 
Он  жігіт  арыз  беріп  майданға  сұрандық.  Онымызды  бірдей 
кеңсеге шақырып алды да: – Иванның кебін киесіңдер, тыныш 
жүріңдер,  соғысқа  жіберер  болсақ,  сендерден  сұрамаймыз, 
– деп қатты ескертіп қоя берді.
ауылдан аттанған бес жігіттің ең кішкенесі – Бура еді ғой. 
Бір күні ол зым-зия жоғалып кетті. Іздемеген жерім жоқ. Көктен 
құдай, жерден шұнай алғаны белгісіз. Із-түзсіз ғайып болды. 
алғашында  қашып  кеттіге  жорыған  жігіттердің  қаңқу  сөзіне 
сенбедім. Әне келеді, міне келедімен бір тәуліктей уақыт өтті, 
хабар жоқ. Елден келген азаматтарға бас-көз болып, олар да мені 
жан тартып, (Құмырайдан басқасы) үйірсектеп жүргендіктен, 
бар  жауапкершілік  маған  түскен  еді.  ал  десятнигіміз  болса, 
«осының барлығына сен кінәлісің» деп, жан алқымнан алды. 
ақсақалымыз Қаймақпен ақылдастым. 
–  Қашып  кеттіге  жүрегім  сенбейді,  аға,  –  дедім.  –  ақыл 
қосыңыз, не істейміз? Байғұс бостан-босқа сотталады ғой. 
–  мен  білсем,  ол  бір  жерде  тығылып  жүр.  анда-санда 
жоғалып,  табылатын  әдеті  бала  кезден  бар  еді.  Баяғыда 
Шабанбайда шөп шауып жүргенде де осылайша үш күн қарасын 
батырып қайтып келген. Ол кезде бәрі кешірімді, заман тыныш 
еді  ғой.  Бастықтардан  бір  күнге  сұранып,  осы  маңайды  ізде, 
– деді. 
Бастықтар рұқсатын берген соң, ертелетіп тұрдым да, жолға 
шықтым. Жолға шықтым деп әншейін айтамын, Оралдың тау-
тасты  қалың  орманын  сүзіп,  әр  бұта-қараған,  қуыс-қуысына 
үңіліп,  мая  ішінен  ине  іздегендей  аралап  келемін.  Көрмеген 
жердің  ой-шұқыры  көп  дегендей,  бейтаныс  таудың  жөн-
жосығын  білмей,  нейбетке  қаңғырғаным  болмаса,  қай  тұсты 

271
қарағанымнан  хабарым  жоқ.  Қалың  ағаштың  ішіне  кірген 
соң, батыс-шығысымды ажырата алмай, өзім адаса жаздадым. 
Ондай  сәтте  тырмысып  жақпарлы  тасқа  шығамын  да,  оң-
солымды шолып, қайта етекке түсемін. Осылайша құр бекерге 
сандалумен кешті батырдым. Қас қарая әбден сүлдерім құрып, 
күдерімді үзе қайтуға бет алдым. Осы шақта сонау кепештігіне 
терек өскен қож-қож қара тастың түбінен от жылтырағандай 
болды. Салып-ұрып жетіп баруға, ал дегенде жүрегім дауаламай, 
аңтарыла тұрып қалдым. Содан соң не де болса деген тәуекелмен 
бір  басып,  бейне  бір  арыстанның  апанына  бара  жатқандай, 
жақындадым.  Орман  ішінде  ұрлық  жасау  қиын  ғой,  әр  бұта, 
қуарған бұтақ сыртылдап, дыбыс беріп, әлемге әйгілеп қояды. 
Бойымда  қорқыныш  бар.  мысықтабандап  тақалғанымда,  өз 
көзіме  өзім  сенбедім,  әлденені  отқа  көміп,  пысылдап  Бурам 
отыр. Қолы, бет-аузы күйелеш-күйелеш, ертегідегі жалмауыз 
шалдай, бүкшің қағып, қап-қара домаланған нәрсені қомпаң-
қомпаң  асайды.  Жетіп  барсам,  шошып  қалып,  өзімді  тарпа 
бас салатындай көрінді, тіпті тұра қашып, айырылып қалуым 
мүмкін.  Не  де  болса  деп,  дыбыстадым.  Шаланы  көлденең 
ұстап, айбат шекті. мені әлі көрмеген секілді. 
– Бура, мұның не, менмін ғой. ақанмын. Таста қолыңдағы 
шаланы. 
– Сен неғып жүрсің? – деді көзі шоқ болып жанып.
– Сені іздеп жүрмін.
–  мен  немене,  қашқын  ба  екенмін.  Ертең  өзім-ақ  оралар 
едім ғой. 
–  Тасташы  қолыңдағы  қаруыңды.  Әңгімелесейік,  –  дедім 
жақындауға  әлі  де  сескеніп.  Ол  шаланы  отқа  тастай  салды 
да  жүрелеп  отыра  кетті.  Жайнап  жатқан  шоқты  көсеп-көсеп 
жіберіп, қара домалақ тамағын алып шықты. 
– Кел, ақан, қарның ашып жүрген шығар. Картош жейік, 
– деді ыржия қарап. мен сонда ғана әзірде әзірейілдей көрінген 
досымның қасына бардым.
– Бәтір-ау, мұның не? Ұят қой. Картошканы қайдан алдың?
– Несі ұят, – деді ол картошканың қабығын аршып. Шоқтан 
шыққан картошка алақанын күйдіріп, үрлеп суытып, қалбырақ 
қағып аузына салды. Күйгізеді білем, шоқ шайнағандай тілін 
арпалыстырып, қинала жұтады. мен оның ашқарақтанған қара 
ала, торы ала жүзіне қарап отырып, бұған дейін мүлдем көрме- 
ген бөтен біреуді жолықтырғандай, жат мінезбен жек көрдім, әрі 

272
қабырғам қайысып аядым да. Оның жүзінен қиындықтан қашу, 
жоқ болмаса, әйтеуір, жан сақтайын, қаратышқандай қыбырлап 
тірі  жүрейін  деген  жымсыма  қулықтан  гөрі,  балалығы  әлі 
арылмаған аңқау да адал адамның бейкүнә қылығын аңғардым. 
Осы  кішкентай  кезінен  бері  арылмай  келе  жатқан  шолжаң 
мінезі  өзіне  сор  болып  тиерін  біле  ме  екен  айналайын  Бура. 
Білмейді ғой. Білсе тапа-тал түсте, күйіп тұрған заманда тәулік 
бойы  жасырынып,  отқа  картошка  көміп  жер  ме  еді.  «Ертең 
өзім-ақ оралар едім ғой», – деді. Кісінің күлкісі келетін қылық-
ау, амал не, күлуге де уақыт жоқ. Енді мұның бұл балалығын 
кімге, қалай түсіндіруге болар... 
– Кел, картошка же, – дейді қаперсіз. – мына таудың арғы 
етегінде ауыл бар екен. Огород толған картошка. Қарным ашқан 
соң бір түбін қазып алдым. 
– Құдай-ау, бастықтарға не дейміз? Сотталасың ғой!
– Неге? мен қашып кеткен жоқпын. Баяғым есіме түсіп... 
Соттаса – соттай берсін, қорқарым жоқ. Сен секілді артымда 
қалған  бала-шағам  бар  ма,  құйрық  жалғыз  қу  жалғызбын. 
Елдің қорымын. 
–  Үміт-тілегің  алдыңда  емес  пе.  Елге  аман-есен  барсақ 
үйленесің. 
–  Бойы  бір  қарыс  жігітке  қыз  қараушы  ма  еді.  Әйелім 
алдына алып әлдилеп отыра ма?
– Сен де қайдағыны айтады екенсің. Бар мәселе бойда тұр 
ма екен?!
–  Еркек  болып  жаратылған  соң  ер  тұлғалы  болғанға  не 
жетсін, – деп күрсінді. – ал қайтсақ, қайтайық. Бір күн жұмысқа 
шықпағанға қирап қалмас. 
– Қызықсың-ау, Бура. Егер соғыста жүрсең майдан шебін 
тастап кетіп қалшы, не болар екен.
– Не болады? – деді сол аңқау қалпымен. 
– атып тастайды. 
– атпақ түгіл, аспаққа асса да бір күн жоғалып, өз еркіммен 
қайтып барар едім. 
– Тфу, саған айтып сөз, ұрып таяқ өтпейді екен. Дауасызсың. 
Өз обалың өзіңе. 
–  Сен  ара  түспей-ақ  қой.  арым  таза,  соны  ғана  білемін. 
Егер адамның жанында не жанып жатқанын зерттеп, анықтап 
барып жазаласа, онда Құмырай бірінші болып сотталуы керек. 
амал не... 

273
– амал не... Ондай анықтағыш құрал ойлап табылған жоқ 
қой. Сондықтан да сотталасың, – дедім мен күрсініп. Біз қалың 
ағаштың  арасынан  барақ  жақты  тұспалдап  жолға  шықтық. 
Жанымда  жұдырықтай  ғана  болып,  бүлкек-бүлкек  еріп 
келе  жатқан  Бураның  ертеңгі  тағдырын  ойладым.  «Балалық 
жасады», – деп кімге айтып, ұқтыра аламын. Өмірде осындай 
еркелік  жасап  алып,  ғұмыр  бойы  азап  шегетін  адал  адамдар 
бар.  ал  қулығына  құрық  бойламайтын  арамзалар  жалғанды 
жалпағынан басып жүре береді. 
– Неге екенін білмеймін, бараққа барғым келмейді, – деді 
Бура тартыншақтап. – Жүрегім бір түрлі дауаламай келе жат- 
қаны. Сотталамын-ау деген қорқыныш емес, жо-жоқ жазадан 
қашпаймын.  Басқа...  өзім  де  білмейтін  белгісіз  үрей  бар 
бойымда. 
– Қой енді... қыңырая берме, деп қолынан жетеледім. 
–  Қоя  бер,  –  деді  ол  дірілдеп.  –  Қоя  бер.  Қаша  жөнеледі 
деп қауіптенесің бе? Сен іздеп келмесең де өзім қайтып барар 
едім. 
 Біз сыбдыр-сыбдыр аяңдап үнсіз келеміз. Жатын орынға 
жақындай бергенде Бура басқа ұрғандай қалт тұра қалды. 
– Сен сезесің бе, ақан, – деді үні дірілдеп. – Сен мені өлімге 
ертіп келе жатқан секілдісің. 
– Былжырамашы. Барған соң көрерміз. Бастықтар да адам 
түсінер. 
–  Бірақ  сен  түсінбедің-ау  менің  қазіргі  халімді.  Өмірімде 
бірінші рет үрей биледі мені. Үрей!
алдыма түсті де томпаңдай жөнелді. 
Бұл  істің  ақыры  жақсы  аяқталды.  Бастықтар  Бураны 
соттаған жоқ. Қаршадай немені түрмеге қамап қарқ болмаспыз 
деді  ме,  ұрсып-ұрсып,  бір  ай  тегін  жұмысқа  кесті.  мені  де 
тек қалдырған жоқ, сөгіс берді. Бірақ Бура аман құтылғанына 
қуанған жоқ, «соттағаны жақсы еді» деп, күн өткен сайын жүдеп, 
ұнжырғасы түсе жұмбақты жүрді. Үлкен жаңалық ашатындай 
ләм деместен оңаша отырады да қояды. Әйтеуір, қалқайып тірі 
жүр дегені болмаса, атам заманда өліп қалғандай, бұл дүниеде 
бар-жоғы белгісіз. 
Сол  жоғалып,  қайта  табылған  күннен  бастап,  жерлесіміз 
Бураның өз-өзінен жансыздана бастаған тірі өлік бейнесі, оты 
сөніп, қоламтаға айналған жанары, тілі кесілгендей үн-түнсіз 
саяқ  жүрісі  бәрімізді  таң  қалдырды.  Бұлайша  азаптанғанша 
соғысқа аттандырар ма еді деп ойладым. 

274
8
...Ертеңіне  наубайханаға  барып,  нан  пісіру  жұмысына 
кірістім.  Тілі  жалаңдаған  қып-қызыл  жалынның  ортасына 
кірдім де кеттім, – алма кемпір әңгімесін одан әрі жалғастырды. 
–  ауыл  адамдарының  тайлы-таяғы  қалмай  шөп  науқанында. 
Көшеде  бірлі-жарлым  ойнап  жүрген  жас  балалар  болмаса, 
ересек  адамнан  ешкімді  көре  алмаймын.  Ол  шақта  кәрі 
болсын,  жас  болсын  қол  қусырып  қарап  отырған  немесе  екі 
қолын қалтасына салып салақтап бос жүрген кісі көрінбейтін 
еді, зәуде көрінсе, көзге шыққан сүйелдей оғаш сезілетін де, 
адам өз-өзінен ұят отына өртеніп, кірерге жердің тесігін таба 
алмаушы  еді-ау.  Тамыз  аяқталуға  жақын  қалса  да  аптаптың 
беті  қайтпаған.  Сол  жылы  жазда  күн  аса  ыстық  болып  еді. 
Кешелер ғана соқалап жыртып, тас қазып суарған егіндік бас 
жарып, Күркіреме мен Жаманашының беткейі жайқалып тұр. 
Қарасаң  көз  қуантады,  көңіл  сергітеді.  Сергелдеңге  түскен 
ел үшін бұл да болса үлкен мерей, жүдеген жанға медет еді. 
Жарықтық табиғат екеш табиғат та бейкүнә де бейбіт халыққа 
көмектескендей  мейірімін  аяған  жоқ.  Біз  де  қу  жанымызды 
аяладық па, таңды таңға ұрып қимылдадық.
Тамақтың ортасында жүр деген аты болмаса, ұн илеп, пісіру 
де  азабы  көп  жұмыс  екен.  Таңғы  тауық  шақыра  сүйретіліп 
орнымнан  тұрамын.  Жалғыз  сиырды  қақтап  сауамын  да, 
бұзауына  қалдырмай  сығып  алған  сүтті  пісіремін.  Содан  соң 
құстай ұшып наубайханаға асығамын. Кеше түнде жасап кеткен 
ашытқы  көтеріліп,  ағаш  күбіден  аузы-мұрнынан  шыға  тасып 
тұрады.  Білекті  түріп  жіберіп  қамыр  басамын,  илеуі  әбден 
қанған соң, қалыпқа салып, жалындаған пештің шаласын алып, 
шоғын азайтып қамырды салып, көмейіне жүгіртемін. ақ тер, 
қара терім шыға сүмек болып терлеген қалпым жалынға шыдай 
алмай сыртқа атып шығар едім де, бетімді суық суға жуар едім. 
Шырмауық ашытып, ертең пісірер нанның қорын әзірлеймін. 
міне,  осылайша  жанталасып  жүріп  күніне  бір  центнер  нан 
пісіремін. Пештен шығаратын нанның салмағы – 50 килограмм 
болу керек, міндет сондай. 
айы-күнім жетіп, аяғым ауырлағандықтан ба, жоқ болмаса 
әбден болдырып шаршағандықтан ба, білмеймін, үнемі шала 
ұйқы болып, қалжыраған мен пешке нан салып қойып, алуды 
ұмытып  ұйықтап  қалыппын.  Не  қара  басқанын  бір  тәңірім 
білер,  әйтеуір  пеш  толған  нанды  жеуге  жарамсыздай  ғып 

275
күйдіріп алдым. Колхоз бастыққа керегі осы еді, қамшы үйіріп, 
«қарабет» деп қатты ұрысты. Елу килограмдай нанды мойныма 
қойды. Әйтеуір, жұмыстан шығарып тастаған жоқ. 
Әлі  есімде  сонда  тоғытып  пісіріп,  топырлатып  жөнелтіп 
жатқан  нанның  шетінен  бір  үзіп  жеуге  жасқанушы  едім. 
Қарным ашып, көзім қарайып құлайын деп тұрсам да, дәмін 
де татпастан үйге келіп, енем қарып қойған күйік-күйік қара 
қарманы қарбыта асаймын. менің бұл ақ жүрек адалдығыма ол 
кезде, әрине, ешкім сенбеді, тіпті қазір де илана қоюы екіталай. 
Не десе де имандай шыным осы. Егер істеген ісімнен иненің 
жасуындай болса да мін тапса, зәредей болса да ұрлығымның 
үстінен  түссе  –  өзіде  шығайын  деп  тұрған  көзді  шұқып 
алғанмен бірдей еді. Бүгін бе, ертең бе босанайын деп отырған 
сәтте, үйдің іргесінен тапқан жұмысымнан айырылып қалуым 
оп-оңай.  Ендеше,  тек  жүрсең  –  тоқ  жүресің,  ақ  көңілдің  аты 
арып, тоны тозбайды деп, бекер айтпаған ғой, нанның арасында 
аштан өлсем де, сұғанақтық жасамайын деп ойладым. 
Дәу пештің жайнаған шоғын сөндіріп алған соң, шелекке 
салып қоямын да, үйге ала қайтамын. Қарағайдың кесек-кесек 
көмірі самаурынды тез қайнататын. Нанды пештен шығарып, 
бетін  жауып,  наубайхананың  құлыбын  салып,  аяңдап  үйге 
келе  жатыр  едім,  әлдекімнің:  –  Әй,  албасты,  тоқта!  –  деген 
даусы саңқ ете қалды. Қараңғыда оқыс үннен балам түсердей 
шошынып қолымдағы шелекті тастай бере «көтек» деп отыра 
кеттім.  Дүрсілдеген  жүрегімді  әрең  басып,  көзімді  ашсам  – 
алдымда Нартай тұр. аттан түсті де шелекті төңкеріп, ішіндегі 
көмірін төкті. мен аң-таңмын. 
– Не іздейсіз, аға? – дедім даусым қарлыға. 
– албасты, ұрлығыңның үстінен шықтым-ақ деп едім, бүгін 
ұрламапсың, – деді әлі сенбегендей жайрай шашылып жатқан 
көмірді қамшысымен түрткілеп.
– Неңізді ұрлап едім?
– мүләйімсуін. Сенің семьяң үлкен. Он шақты боқташақты 
не  беріп  асырап  жүрсің.  Әрине,  ұн  жымқырасың.  Көмірдің 
астына нан, тұз ұрлап салып, күнде үйіне тасиды деген арыз 
бар. Қане, қаншасын алдың, шыныңды айт. Ұрыспаймын, тек 
еңбеккүніңнен ұстап қаламын. 
– Ой, ағай-ай, кім айтып жүр ондай өсекті? алла сақтасын. 
Бала-шағамның атынан ант ішейін, бір жапырақ нан ұрласам 
құдай төбемнен ұрсын, – деп безек қаға қарғандым. 

276
 – Әй, бәрібір сенбеймін. Сен албастыдан шығады, – деп ақ 
боз атына мінді. – Ертең келесі айдың военсалығын төлеңдер. 
– Ойбай, ағатай-ау, екі-үш айға бір-ақ төлеп едік қой. 
 – Ендеше, келесі жылдан құтылыңдар, – деп, астындағы 
атын  солқылдата  кеңк-кеңк  күлді.  Содан  соң  тебініп  қалды 
да, қара жерді дүрсілдете шаба жөнелді. Тасқа шақыр-шұқыр 
тиген  тағадан  от  шығара  түннің  қап-қара  қойнына  сіңіп  жоқ 
болды.
–  Жоқ  болғыр.  Қараң  өшкір.  Ерді  бермедің  деп  ерегісіп 
жүрсің-ау.  мә-мә  мынаны  аласың!  –  деп,  соңынан  топырақ 
шашып,  қолымды  шығарып  долдандым.  Қатынның  қолынан 
одан басқа не келуші еді. «ақаным аман-есен оралсын. аяғымды 
жалатармын  айдаһар.  ақаным  аман-есен  келсін...»Үйге 
жеткенше  ботадай  боздап  жыладым.  мен  осылайша,  ешкім 
жоқ  оңашада  көз  жасымды  ата-енем,  бала-шағама  көрсетпей 
төгіп-төгіп алушы едім. Жарықтық жаңбыр жауса жер көгереді 
ғой, ал көз жасынан соң көңілің сергіп, бойың жеңілдеп қалады 
екен. Егер соғыс кезінде аққан көздің жасын бір жерге жинар 
болса,  сөз  жоқ,  айдын  шалқар  көл  болар  еді.  Иә,  біздерді 
соғыс  қартайтқан.  Біз,  әйелдер,  жұмыстан  әсте  де  шаршаған 
да  қажыған  емеспіз.  Біздерді  уайым-қайғы  шаршатқан.  Енді 
ойлаймын, әлемдегі ең қажырлы, шыдамы берік, жаны сірне тек 
қана әйелдер! Біз әрқайсымыз майданда жүрген он азаматтың 
ауыртпалығын тартып, он азаматтың жұмысын атқардық. рас, 
еркек бол деді – еркек болдық. Жесірлік пен жетімдіктің зарын 
біздей  тартқан  ешкім  жоқ.  Өзегіміз  өртеніп,  беліміз  талып 
келіп  сұп-суық  төсекке  қисая  саламыз.  Түсімізден  шошып 
оянып, «а, құдай ер-азаматты сақта, а, құдай Отанды сақта», 
деп тәңірге жалбарындық. Жауды жеңген қару ғана ма... жауды 
жеңген  мыңдаған  әйелдің  тілеуі,  мыңдаған  әйелдің  қарғысы. 
Жауды  жеңген  жауынгерлердің  қаны  ғана  ма,  жауды  жеңген 
аңыраған  ананың,  қырмызыдай  қыздардың  сорғалаған  көз 
жасы.  Соғыста  жесір  қалған  әйелдердің  көбінің  көзі  көрмей, 
жанары суалып қалғаны содан, айналайын. 
Бірді  айтып,  бірге  кете  бердім-ау.  арада  он  күн  өткенде 
ақанымнан  хат  келді.  Пешке  нан  салып  қойып,  жалынның 
жарығымен ежіктеп оқып шықтық. 
ақанның  хаты:  «...алтайдың  асуындай,  Бұқтырманың 
тасуындай,  асқар  да  мөлдір  сәлем  жолдаушы  ақаның. 
Жалғанда сенен ардақты, сенен асыл кім бар маған. Сондықтан 

277
да  алғашқы  сұрарым  өзіңнің  денсаулығың.  Қара  нардай 
қасқайып, алысқанмен алысып, айтысқанмен айтысып жүрген 
шығарсың,  жарықтығым.  атам-анам,  балалардың  дені-қарны 
сау ма, ауыл-аймақ аман ба? Не жаңалық бар? Әскердегі Бағдат 
пен ақтайлақтан хабар-ошар бар ма? Тірі ме екен өздері? Үйге 
хат  жазса  маған  адресін  салшы.  Біз  аман-саумыз.  Баяғы  жер 
қопару, топырақ тиеу, басқа өзгеріс жоқ. Жағдайымыз жаман 
емес,  тамақ  тоқ,  уайым  жоқ  деген  секілді...  мұндағы  бізді 
қойшы,  елдегі  сендер,  соғыстағы  азаматтар  аман  болсын. 
Басқа тілек бар ма. Екі ағайыным жаумен алысып жүргенде, 
көртышқанша  жер  қазып,  бас  сауғалап  жатқаныма  өкінемін 
де.  Қайтейін,тағдырдың  жазуы  солай  болған  соң.  Таңертең 
күн шыққан сайын сендерді есіме аламын, өйткені біздің ауыл 
сол – Күннің астында ғой. Кешке күн батқан сайын Бағдат пен 
ақтайлақты есіме аламын, өйткені олар күнбатыста қан кешіп 
жүр  ғой.  мені  уайымдамаңдар.  алмажан-ай,  бұл  зұлпаттың 
да ақыры болмас деймісің. Жау жеңілер, ысқырып, ән сап біз 
де  елге  қайтармыз.  ақмет  ағамнан  қалған  ерді  атқа  ерттеп, 
баяғыша байсалды ғұмыр кешер күн де келер. Жұрағаттарға, 
сұраған  жанға  үш  қайтара  сәлем  айт.  айтпақшы,  ұмытып 
барады екенмін-ау. Кеше көзім ілініп кеткен екен, түс көрдім. 
Қынымда сармойын, мүйіз сап пышақ, астымда аспанға атылған 
арғымақ уралап батысқа шауып барады екем деймін... Сенің де 
күнің жақындап қалды-ау... Шүйіншілі хабарға жорыдым. ал 
хош сау бол! Көп қиналма, көп жылама.
Сәлеммен, ақан».
–  Күмісжан-ау,  мұндай  хаттан  соң  Қап  тауын  ас  десе  де 
аспаймын ба, – деді алма кемпір жүзіне нұр жүгіріп. 
– ал мен ешкімнен хат алып көргем жоқ, – деді Күміс күліп. 
Орынбай екеуміз ауызша сөйлестік. Ол тіпті әскерге де барған 
жоқ. 
– Әскерге бару арман ба екен, – деді алма кемпір күрсініп. 
–  маған  салса жер  бетіндегі мұқым әскер атаулыны  таратып 
жіберер едім. 
Сонымен  ақанның  хаты  бойға  қуат,  жанға  жігер  берді. 
адам  қуанышты  хабар  естісе  шаршағанын  ұмытып,  лақтай 
секіріп, ойнап шыға келмей ме. Күндегідей емес, бүгін нанның 
бетін  күйік  шалмай,  сарғайып  қана  әдемі  піскен  секілді. 
Күндегідей  емес,  бүгін  үш-төрт  салымға  жететіндей  етіп, 
ұн  елеп  тастадым.  Көңілім  тасып,  мұрнымнан  ыңылдап  ән 

278
айтамын.  Тіпті,  құрсағымда  нәресте  жатқанын  да  ұмытып, 
қапшағай қимылдаймын. Жұмысты адамның қолы емес, көңілі 
істейтінін сонда білдім. 
маған  көмекші  болып  мағзия  деген  әйел  істеуші  еді. 
Қақ-соғы,  үзіп-жұлып  кетер  сұғанақтығы  жоқ,  біртоға  жуас. 
маңдайымнан  тер  сорғалап,  шырмауық  қайнатып  тұрған 
маған қарап: – алмажан-ай, қатты қимылдамасаңшы, ішіңдегі 
балаңды  түсіріп  аласың  ғой,  –  деп  жаны  ашитын.  Сол  кезде 
біз мықты болдық па, жоқ болмаса құрсақтағы сәбиіміз мықты 
ма,  білмеймін,  тыным  таппай  арпалысқанда  «алла,  белім» 
демеуші едік. Қазір ғой, босанғанша екі ай, босанған соң бір 
жыл шырпы басын сындырмай үйінде жатып алады. 
Күз туып, егін орағы басталған. Биылғы күздің өзі де аса 
бір жылы шыраймен келіп еді. мәңгі таусылмайтын шаруаның 
қамымен жүрген колхозшылар шөп науқанын аяқтап үлгермей-
ақ  астық  бастыруға  кірісіп  кеткен.  Соғыстағы  азаматтардың 
бірсыпырасынан қара қағаз келіп, қара жамылған әйелдердің 
саны күн өткен сайын көбейе берді. Жылай-жылай көзі қызара 
домбыққан  әйелдер  бәрібір  қаздай  тізіліп  қырманға  кетіп 
бара  жатар  еді.  Осындай  бір  қыркүйектің  мамыражай  әдемі 
шағында,  қайғы  мен  мұңнан  жер  қайысқан  күннің  бірінде 
наубайханаға Сақыш келді. Бұрынғыдай емес, жүдеген, үнемі 
қызыл  шырайланып  тұратын  беті  тотыққан.  Ұшқынданып, 
күн түскен айнадай жарқырайтын жанары шүңірейген, ұясына 
кіріп кеткен. Әлденеден көңілсіз, әлденеден шайлыққан. 
–  амансың  ба,  алма,  –  деп  босаға  тұстағы  бос  шелекті 
төңкеріп отыра кетті. – Түу, жарықтық, нанның иісін-ай!
– Өзің қалайсың. Жағдайың жақсы ма?
–  Жағдайдың  несін  сұрайсың,  өлмеген  соң  сүйретіліп 
жүрген ғой. 
Түйеше он екі ай көтеретін болғансың ба, неге босанбайсың, 
– деп езуін жымитып қалжыңдады. – Енді кешіксең, баланың 
әкесі ақан емесіне жұрт күмәндана бастайды. 
–  Сен  де  қызықсың,  Сақыш.  Уақыты  келмесе,  жұлып 
тастайын ба. Тезірек босанайын деп, қаттырақ қимылдаймын, 
болмай жүр. 
–  Дегенмен  мықты  екенсің,  –  деді  бетіме  тесіле  қарап. 
Содан  соң  көкейінде  іркіліп  тұрған  айтсам  ба,  айтпасам  ба 
дегендей сәл толқып отырды. – Бағана қырман басында қаңқу 
сөз естідім. 

279
– Е, ол қандай сөз, – деп мен әйелдік әуестікпен ентелей 
түстім. 
–  Сен  көңіліңе  алып  қалма.  Құмырайдың  үйіндегі  қара 
қатын  тамам  қыз-келіншектерді  жинап  алып,  аузын  ашып, 
көзін  жұмып  өсекті  соғып  отыр.  Оралдағы  күйеуінен  келген 
хатты  самбырлап  оқып  берді.  Жағдайлары  нашар  екен.  Ит 
қорлығын көрсететін көрінеді. Бура трудабойдан қашамын деп, 
сотталып  кете  жаздапты.  Әйтеуір,  Құмырай  араласып  жүріп 
әрең  алып  қалған  екен.  ал  ақан...  өз-өзіңе  берік  бол,  алма, 
– деп мойнымнан құшақтады. 
ақанымыз... Украинадан келген бір қызға үйленіп алыпты 
дейді... 
мен ішек-сілем қатып күлдім. Күлкім келмесе де қасақана 
сайқымазаққа  сала  сықылықтадым.  Әрине,  қанша  иланбасам 
да  жүрегім  аунап  түскендей  еді.  Жо-жоқ,  әйелдік  қызғаныш 
оты  тұтанбаған,  тіпті,  солай  болғанның  өзінде,  ризамын  ғой 
ақаныма, түймедей нәрсені түйедей етіп ел-жұртқа дабырлаған 
Құмырай мен қатынына ызам келді. 
–  Немене,  жынданып  кеттің  бе?  –  деді  көзі  бақырайған 
Сақыш. 
–  мүмкін  емес,  –  дедім  сенімді  түрде.  –  мүмкін  болған 
күннің өзінде де ақанды кінәлай алмаймын. 
– Сені қайдам, алғаш естігенде менің ішімді қара мысық 
тырнап алғандай қиналдым. 
– ағайындарға таң қаламын, Сақыш. Қан кешіп өлім мен 
өмірдің екі ортасында жүрсе де өсек айтқанын, өсекке сенгенін 
қоймайды-ау. Хат ақаннан да келген. мә, оқы, – деп омырауыма 
жасырған хатты Сақышқа ұсындым. Ол ерні жыбырлап, тез-тез 
оқып шықты да, шүберектенген жүзі жайнап қоя берді. 
– Бәсе, ақанжан осындай жігіт еді ғой. Не деген бақытты 
әйел  едің,  алма.  мұндай  жүрегіңді  елжіретер  хат  жазған 
азамат он қатын алса да айналмайсың ба. Уһ, көңілім енді ғана 
көншіді  ғой,  –  деп  орнынан  тұрды.  арманымның  жалғасын 
сен жалғашы, құрбым. – Көзіне мөлтілдеп келіп қалған жасты 
көрсетпейін дегендей, жалт бұрылып шыға жөнелді. Иә, өмірде 
осындай да әйелдер болған. Сондықтан да біз жеңдік қой. 
Иә, жауды жеңдік... Бірақ өз ішіміздегі өгей мінезді, өсек-
аяңды  жеңе  алмадық.  Бар  болса  көре  алмайтын,  жоқ  болса 
бере  алмайтын  ағайынның  азабы  мені  де  тек  қалдырған 
емес.  Қайсыбірін  айтып  тауысайын.  «ақан  орысқа  үйленіп 

280
алыпты» деген алыпқашты сөз қаншама сағымды сындырып, 
жігерімді құм қылғанымен, мен домалақ басты пендемін ғой, 
қашан  анық-қанығына  жеткенше  жүрегімнің  бір  бұрышында 
беріштене  қатып,  ауық-ауық  сыздақтатып,  жанымды  жегідей 
жейтін. «Егер рас болса ше» деген суық ой санамда итше үріп, 
саңқылдап  тұрып  алғаны.  Бұрынғыдай  емес,  ел  көзіне  көп 
көрінбей,  өз-өзімнен  тұйық  тартып,  елең-алаңнан  тұрамын, 
түн  ортасында  қайтамын.  менің  өміріме  кірген  осынау 
өзгеше өзгерісті ата-енем де сезеді білем, тағдырдың тезінен 
өткен көне көздер ғой, аяйды, аяған сайын құрақ ұшып аялай 
түседі. «Қойнына бай тоқтамайтын қаралы қатын» деген қаңқу 
сөзден енді құтылдым-ау, ұмыттым-ау деген кезде! «Е, сайдың 
тасындай  жап-жас  ақан,  кәрі  сіңірді  не  қылсын,  жас  қызға 
үйленіп дұрыс істеген», – деп айызы қанғандар табылды. Бір 
күні  жұмыстан  шаршап,  салым  суға  кете  үйге  қайтқанымда, 
алдымнан  қараң  қағып  атам  шықты.  Жарықтық,  жақсы  адам 
еді ғой, мені ойлап елегізеді білем. 
–  ата-ау,  неғып  жүрсіз  қараңғыда?  –  дедім  іштей  риза 
болып. 
– Әлгі кемпір, келін, кешікті ғой, алдынан шықшы, – деп 
түрткілеп қоймағаны.
– Күнде осы уақытта қайтып жүрмін ғой, ата. Несіне әуре 
болдыңыз. 
– Білем, келінжан... білемін. Саған қиын тиіп жүр. Жұмысың 
ауыр.  Қазақтың  ең  тыныш  отырғаны  бір  кебісті  бір  кебіске 
тығып отырады, ел не демейді, сенбе... ақан ақылсыз жігіт емес. 
рас болған күннің өзінде де бұл шаңырақтың табалдырығын 
аттатпаймыз.Бізге сен керексің, жарығым. Қартайған шағымда 
қасіретіңді көрмесем деп едім. 
–  рақмет,  ата.  Өсектен  өртенер  болсам,  ендігі  күлім  де 
қалмас еді. маған керегі азаматтың амандығы. 
атамның сөзі дем берді, отыра қалып ақанға хат жаздым. 
Бірақ, «Сен туралы осындай өсек бар, рас па?» – деп сұраған 
жоқпын. 
Ертеңінде  ақтайлақтан  қаралы  қағаз  келді.  ауылдық 
сәбеттің  хатшысы  көшеде  ойнап  жүрген  бір  балаға  апарып 
бер деген екен, ол қағазда не жазылғанын оқымастан апамның 
қолына  ұстата  салған...  ал  енем  болса  үлкен  қызымыз 
Шолпанды шақырып: 
– Оқышы, мынада не жазылған екен, – дейді. Қаралы қағаз 

281
екенін білген Шолпан ботадай боздап, еңіреп қоя береді. Содан 
не  керек,  у  да  шу.  айман  деген  екінші  қызым  наубайханада 
жүрген  маған  келді:  –  ақтайлақ  ағам  өліп  қалыпты,  –  деді 
ентіге дем алып. – апамдар жылап жатыр.
ақтайлақ ақаннан екі жас үлкендігі болса да, үйленбеген, 
соғыс басталысымен-ақ алғашқылардың бірі болып майданға 
аттанған, орта бойлы, ат жақты жігіт еді. мен бұл шаңырақтың 
табалдырығын аттаған күннен бастап, ылғи да жылқы бағып, 
жаз  жайлауда,  қыс  тебінде  жүрді  де,  анда-санда  кір-қоңын 
жудыруға  ауылға  түскенде  ғана  көретінмін.  Тіпті,  екеуміз 
бір-біріміздің бетімізге анықтап қарап тілдескен жан емеспіз. 
алғаш ахмет өлгенде мені оған емес, ақанға қаратқанына ел-
жұрт таң қалатын. ал кезек ақтайлақтыкі еді ғой... Енді міне, 
түтінін  де  түтете  алмай  шейіт  болды;  бір  кіндік  кесілді,бір 
ұрпақ үзілді. атам ауыл ақсақалдарына шай беріп, сыртынан 
жаназасын шығарды да, кісі бойындай ағашты арулап көмді.
Үйімізге келген алғашқы қайғыны ақанға жазған жоқпын, 
жүрегін  жаралағым  келмеді.  мені  қайран  қалдырған,  ауыл 
сәбеттің  хатшысы  маржанның  қылығы  еді.  алыстағы 
азаматтың  қазасын  естірту  рәсімін  сақтамай,  қаралы  қағазды 
ойын баласынан бере салғаны жаныма батты. Бұл қысастықты 
тағы  да  Нартайдан  көрдім,  өйткені  кеңес  болып  жүрген 
маржан  колхоз  бастықтың  келіні  еді.  «мұның  не,  маржан, 
аруақтан  ұялсаң  етті»,  –  дегенімде:  «Көдедей  көп  еркектің 
бірі  өлді  деп,  жоқтау  айтайық  па.  Әлі  үш  қайның  бар.  ақан 
өлсе де байсыз қалмайсың», – дегені. Шашынан ала түспекке 
оқталдым да, ақылға жеңдірдім. Қол көтерсем болды, сыныққа 
сылтау іздеп жүрген Нартайдың тұқымы айдатып жіберуі сөзсіз 
еді.  Шыдадым,  амал  жоқ,  шыдадым...  Енді  ойлаймын,  егер 
сабырдың түбі сары алтын деген сөз рас болса, онда мен бүгінде 
алтыннан  сарай  орнатар  едім.  Олай  емес  екен...  Ұрғызып-
ұрғызып  саймен  жүргенше,  ұрып-ұрып  қырмен  жүргенге  не 
жетсін. Осы оқиғадан кейін не болса да «жауыммен» алысып 
өлуге бел байладым. 
Ел-жұртқа шай беріп, қазаның қамымен бір күн жұмысқа 
шықпай  қалып  едім,  ертеңінде  кеңсеге  шақырды.  Басқарма 
мүшелерінің төрт көзі түгелдей жиналған. Барлығы өрт сөндіріп 
келгендей  түнеріңкі  «тағы  не  естіртеді»  дегендей  зәрем  ұша 
босағада тұрып қалдым. Нартайдың алдында қақ бөлінген нан 
жатыр. 

282
– мыналарың не? – деді нанның арасынан шоқпыт суырып. 
–  Ұнның  ішіне  шүберек  салып  илеп,  пісіргендегі  мақсатың 
не?  Нанның  салмағы  ауырласын  дегенің  бе,  жоқ  болмаса 
колхозшылар  қақалып  өлсін  дегенің  бе?  Бұл  –  қастандық. 
Жауапқа тартыласың! 
–  мен  қайдан  білейін.  Кеше  жұмысқа  шыға  алмап  едім. 
мағзияның көзі нашар көреді, байқамай... 
–  Қастандық!  –деп  столды  салып  қалды.  айналада 
қоғамдаса отырған басқарма мүшелерінің бір-екеуі бастықтың 
сөзін қостап «қастандық» десіп қоқаңдады. Тек Жақияр ақсақал 
ғана «байқамаған шығар» – деп еді, шәйі орамалын шекелей 
тартып, сылдырап отырған Бәтіш: – Бұл талақты тайраңдатып 
қоя  берсе,  ертең  біреуімізді  өлтіреді.  Былтыр  Жаманашының 
бауырында Сақышты буындырып жатқанында әрең арашалап 
қалғанмын, – деді шімірікпей. 
–  Қандай  жаза  қолданамыз?  –  деді  Нартай  жан-жағына 
қарап.
–  Наубайханадан  шығарып,  табанын  тіліп  қырманға 
салу  керек,  –  деді  есепші  Қажы.  Ол  Нартайдың  немере  інісі 
еді.  Құлағының  мүкісі  бар  деп  әскерге  жарамай  қалған.  ал 
қазір  шыбынның  ызыңына  дейін  естіп  отырғанына  ешкім  де 
таңданған  жоқ.  Соғыс  кезінде  ондай-ондайлар  бола  береді 
ғой,  өйткені  барлығына  да  жау  «кінәлі».  Иә,  соғысқа  сілтей 
салатынбыз...
– мен қарсымын, – деді басқарма мүшесі Жақия ақсақал. – 
айы-күні жетіп отырған адамды ауыр жұмысқа салып қуалауға 
болмайды.  Босанғанша  наубайханада  қалғаны  жөн.  Нанның 
арасынан  шоқпыт  шықты  деп  несіне  шошынамыз.  асығып 
жүріп,  қараңғыда  байқамаған  шығар.  Баяғыда  атамыз  қымыз 
салқындасын  деп,  сабаға  бақа  салып  ішкенде  де  өлген  жоқ 
қой. 
– ақсақал, баяғыны қоя тұрыңыз. Ол – ескіліктің қалдығы. 
алдымен  шоқпыт  мәселесін  шешіп  алайық,  –  деп  қасын 
керді Нартай. 
– Барлығын бітіріп шоқпыт қана қалса... шешсек шешелік. 
Екіұдай  болып  дауласа-дауласа,  әйтеуір  мені  бойым 
жеңілдегенше наубайханада қалдыра тұруға тиянақтады. 
Дегенмен  тұзым  жеңілдеу  әйел  едім.  Ойламаған  жерден 
бір  пәлеге  ұшыраймын  да  жүремін.  азап  пен  Қайғы  менің 
басымнан сәуірдің бұлтындай төңіректеп, тарқамай-ақ қойды. 

283
Осы жасыма дейін ақанмен өткен оншақты жылым болмаса, 
жазғытұрымдай жаудыраған шаттыққа толы шақтар тым аз, тіпті 
жоқ  екен-ау.  Қағанағымнан  қарқ  болып  тумасам  да,  тәңірдің 
маған арнаған тарысы бар емес пе еді. «Құдайдың бөліп берері 
жоқ, біреуден біреуге алып береді», – деп отырар атамның сөзі 
рас деп ойладым. Егер сол құдайың бар болса, бөліп те бермесін, 
алып та бермесін, дорбаға әкеліп салып та бермесін білсем де, 
еті  тірілігімнің  арқасында  тірнектеп  жинаған  кішкентай  ғана 
ырзығымнан айыра көрмесе екен деп тәңірге жалбарынамын. 
Бұл  жалғанда  ешкімді  ешкім  жарылқап  тастамас,  қоң  етіп 
кесіп беретін асыл қасиеттің де тым аздығын білем, сондықтан 
да ешкімге телміріп, тілемсек ғұмыр кешкенім жоқ, ешкімнен 
де басы артық дәулет дәметкен емеспін. Ендеше, бір-бірімізге 
жамандық  ойламай,  бір-бірімізді  сыртымыздан  өсек  айтып, 
аяқтан шалмай, кедергі жасап, кеңірдекке жармаспай жарқын 
да жарасымды өмір сүргеннен артық бақыт бар ма.
Қыркүйек  аяқталып,  күздің  қарбалас  сәттері  бәсеңси 
бастаған.  ауыл  адамдары  бақшадағы  жемістерін  жинап, 
қораларына  шөбін  тасып,  алтайдың  алты  ай  бойына  сұлап 
жатып  алар  ұятсыз  қысына  әзірленіп  жатыр.  Колхозшылар 
биылғы  күздің  берекелі,  жомарттығына  риза,  жақсылықтың 
нышанын  сезгендей  сеніммен  қимылдайды.  майдандағы 
жағдай  оңала  бастапты,  ентелеп  келген  жаудың  беті  қайтып, 
тұмсығы  тасқа  тиіпті,  біздің  айбынды  әскеріміз  немістің 
әпігін  басып,  әкесін  танытыпты  деген  сықылды  жылы  хабар 
дүркін-дүркін естіледі. амал не, күн өткен сайын, қара қағаз 
да  көбейіп,  ауылдан  аттанған  азаматтардың  жартысынан 
айырылдық.  адам  баласы  жамандыққа  да  көндігіп,  үйренеді 
екен,  қаралы  үйге  көңіл  айтып  шыққанымыз  болмаса, 
бұрынғыдай  ағыл-тегіл  жылау,  шашымызды  жайып 
жоқтау  бәсеңсіп,  байсалды  төзімділік  жеңген.  Қазан  айы 
тынышты,  жауын-шашынсыз  өтерін  сездіргендей  жарық- 
тық ай да орақтанып қырынан әдемі туды. 
  Осындай  қоңыр  күздің  маужыраған,  аспанда  шүйкедей 
бұлт  жоқ,  шайдай  ашық  жылы  күнінде  мені  толғақ  қысты. 
Нан  пештің  лаулап  жанған  жалынымен  алысып,  әдеттегідей, 
қарбалас жұмыс үстінде едім. Күнімнің тым жақын қалғанын 
білсем  де,  дәл  бүгін,  жиырма  сегізінші  сентябрьде  толғақ 
басталады деп ойлағаным жоқ. ал дегенде тыңдамай, ішімнің 
жай ауырғаны шығар деп шырмауық қайнатып, білегімді түріп 

284
тастап,  арпалысып  қамыр  илеп  бердім.  маңдайымнан  ағыл-
тегіл  аққан  тер  бетімді  жуып,  иегімнен  тамшылап,  өңіріме 
сорғалайды.  Ұнға  тамып  кетпесін  деген  оймен  қайта-қайта 
жеңіммен сүртіп тастаймын. Әсіресе бүгін, барлық жұмысты 
бітіріп  кетердей  жанталаса  қимылдағаныма  көмекші  әйел 
мағзия  таң  қала  қарайды,  байғұс  ол  да  маған  еріп  дедек 
қағып жүгіреді. амал не, ерлігім ұзаққа бармады, ішім бүріп, 
әкетіп барады. мықтап байлап алдым да, алғашқы ауырғанын 
тыңдамай  жұлқына  басамын  қамырды.  Шыдай  алатын  түрім 
жоқ. Шөкелеп барып отыра кеттім.
–  Саған  не  болды,  алма?  Өңің  бұзылып  кетті  ғой,  –  деп 
ұстай алды 
– мағзия! Толғақ қой деймін...
– Жүгір! Үйге жетіп үлгер. Наубайханада босанып қалар- 
сың. 
мағзияның  көмегімен  орнымнан  әрең  көтеріліп,  далаға 
шықтым. 
– Өзіңе тапсырдым. Тағы да бірдемені бүлдіріп алма, – деп 
ішімді  қос  қолдап  басқан  күйі  үйге  беттедім.  Толғақ  қысқан 
сайын жеделдете басамын. Толғақ қысқан сайын... «а, құдай, 
аман-есен үйге жеткіз», деп күбірлеймін. Шыдай аламын ба, 
жоқ  па.  Көз  алдымдағы  көріністің  барлығы  бұлдырап,  аспан 
шыр  көбелек  айналып  жүре  берді.  Бұқтырма  өзені  ағысын 
өзгертіп жоғары қарай сарқырап ағатындай. Көзім қарауытып, 
жүрегім  айнып  құсқым  келді,  буын-буыным  әлсіреп,  жаңа 
аяқтанған  жас  ботадай  тілерсегім  дірілдейді.  Өне  бойымнан 
тер сорғалап, қара жерге тырс-тырс таматындай. Шыдау керек! 
Шіркін-ай,  басымды  ұстап,  қолтығымнан  демер  тірі  жан 
табылмады-ау! Етпетімнен түсіп жата кеткім келді. Әне үйге де 
жақындадым. Шелектеп картошка тасып зыр жүгіріп қыздарым 
мен  қайын  сіңлілерім  жүр.  Дауыстап  бірін  шақырайын  деп, 
аузымда ашамын, үнім шықпайды. Өлдім-ау, ақан, қайдасың, 
белім  сынып  барады.  мың-миллион  қозы  маңырап  қоршап 
алғандай  құлағым  тұнып,  ештеңе  естімей  қалдым.  Әйтеуір, 
кіресілі-шығасылы  ғана  есім  бар  –  қалайда  табалдырықтан 
аттап барып, жығылу керек. Неге екенін білмеймін, жан терім 
шығып қанша қиналсам да, өлемін-ау деген жаман ой санама 
келген  жоқ.  Тіпті  аман-есен  босанатыныма  көзім  жеткендей. 
Тек  қана  шыдау  керек!  Өз  үйімнің  ауласына  жеткенімді 
сездім.  Жаңа  қазылған  дымқыл  картошканы  кептіру  үшін 

285
күннің  көзіне  жайып,  дәл  есік  көзіне  жайып  тастаған  екен, 
қырсыққанда айналып өтер жер қалмаған екен. Неде болса деп, 
ішімді қапсыра құшақтап, аттап-бұттап өте бергенімде тайып 
жығылдым. Одан арғысын білмеймін. Есімде қалғаны, күбірлеп 
айтқан  жалғыз  сөзім:  «атамнан  ұят  болды-ау».  Әлгінде  ғана 
құлақ  тұндыра  маңыраған  мың-миллион  қозының  ғана  шар 
еткен  даусы  –  жарық  әлемге  жар  салған  ең  алғашқы  айғайы 
естілді, естілді де қара жер қақ айырылды... Одан соң дүние 
шыр көбелек айналып жүре берді... Содан соң... білмеймін. 
Есімді  жиғанымда:  төргі  үйдің  іргесіне  таман  салынған 
төсекте жатыр екенмін. апам, Сақыш, ғайша отыр жанымда. 
Сақыш  қолындағы  орамалымен  маңдайымнан  шып-шып 
шыққан терді дәместеп сүртіп қояды. 
–  арыстай  ұл  таптың,  алма!  –  деді  күліп.  Еңкейіп  келіп 
бетімнен сүйді.
– Кіндігін мен кестім. Үлгердім-ау, әйтеуір. 
– Бауы берік болсын, – деді ғайша. 
– ақанымның арманы орындалды, құдайға шүкір, ат ұстар 
келді дүниеге! – деді апам шылауышының ұшымен көзін сүртіп. 
атам ақ ешкінің лағын жетім қалдырып сойып тастаған екен, 
обал-ақ болды, бірақ лағы жетіліп қалған еді. 
міне,  айналайын,  жалғыз  ұлды  дүниеге  келтірдім.  Қуа- 
нышымда шек жоқ. Құлыным-ай, картошканың үстінде туып 
еді, осы қадірсіздеу тамақты күні бүгінге дейін жақсы көретіні 
содан-ау. ауылға келсе болды, әуелі сұрары, картошка; ол келе 
жатыр деген хабарды естісек, тайқазандап асып қоямыз, қызық, 
әйтеуір,  жеңсік  асына  айналып  кетті.  Жыл  бойы  жертөлеге 
бүлдірмей сақтап қоямыз. 
Жер  бетіндегі  ананың,  меніңше  жалғыз  ғана  арманы  бар, 
ол – ұл табу. Әсіресе қанды майданда, күн-түн сайын жүздеген 
азаматтың басы оққа ұшып жатқанда, өмірге Ұл әкелу, әрине, 
ұлан-асыр той – ұлы қуаныш еді. Қалжаға ақ ешкінің сорпасы 
бұйырып, тұла бойым жіпсіп, бұлаудай болып терлеп жатыр- 
мын.  Дүниеге  өзіңмен  бірге  қуана  білетін  адамың  болғаны 
қандай  жақсы.  Таң  құланиектенгенше  әңгіме-дүкен  құрып, 
қасымнан  қарыс  кетпей  отырған  құрбыларым  –  Сақыш 
пен  ғайшадан  озар  қымбат  әйелдер  жоқ  еді  мен  үшін. 
Әрқайсысының  өз  үйі,  өз  мұңы  бола  тұрса  да  менің  сәулелі 
түніме ортақтасып, емен-жарқын шыраймен қызыға қарайды. 

286
Сонда  өздері  еншілемеген,  тағдыр  талақ  қылған  әйелдердің, 
менің  бақытыма  зәредей  де  қызғаныш  жасамай,  жайраңдап 
қызмет қыла құрақ ұшқан құрбыларымның жүзінен адал да ақ 
ниет нұрды көріп, шыншыл көңілмен көзіме қуана жас алдым. 
– Ұлымның атын Баламер қоямыз, – деді бір ауыздан. мен 
келістім. Олар тек күн шыға ғана тарады. 
айналайын,  Күмісжан,  осынша  жетпіске  жақындаған 
өмірімде менің бір нәрсеге көзім жетті. адамның тағдыры ауа 
райы  секілді  екен.  Жаңа  ғана  шайдай  ашық  тұрған  аспаның 
әп-сәтте қара құрықтанып, бұлт басып шыға келеді. Бірыңғай 
бақыттың да, бірыңғай қайғының да болғанын көргенім жоқ. 
Сол  секілді  қара  басымның  қуанышы  қандай  оқыс  келсе, 
соншалықты  келте  қайырылады.  Қос  құрбым  Сақыш  пен 
ғайша біздің үйден шыға бере, Жақияр ақсақал кірді. Ол кісі 
ең әуелі: «Баланың бауы берік болсын», – деп жас нәрестені 
құттықтады.  Содан  соң  төр  алдына  малдас  құрып,  жайғаса 
отырды да, маңына атам мен енемді шақырды. 
–  Оқыс  болайын  десе  быламыққа  да  тіс  сынады,  –  деп 
тамағын кеней оспақтап бастады, – Өз-өздеріңе берік болың- 
дар.  Пайғамбардың  жасындағы,  ақыл  тоқтатқан  адамсыңдар. 
Еңбек  аулындағы  Сандуғаш  атты  қыздарың  суға  кетіп,  жас 
өмірі қыршын кеткен екен. 
Енем дауыс сала жылап қоя берді. атам сол міз бақпаған 
қалпында:
– Сүйегі табылған ба екен? – деп сұрады. 
–  Табылыпты.  Бұқтырмадан  арбамен  шөп  алып  өтем  деп 
жүріп, иірімге түсіп кетіпті.
–  Қазаныма  ас  салып  беріп  отырғандай  балаларымды 
көпсіне  беруші  еді,  айналдырған  он  күнде  екеуінен  бір-ақ 
айырылдым-ау, – деп атам басын ұстап, қабырғасы сөгіле жер 
шұқи  отырып  қалды.  Содан  соң  қолына  таяна  әрең  дегенде 
орнынан тұрды. – Бәйбіше болар іс болды. Қызың енді қайтып 
келмейді. арулап көміп қайтайық, сыңси бермей жол қамына 
кіріс. 
менің  қалжама  сойылған  ешкінің  етін  арқалап,  атам 
мен  Енем  Еңбек  аулына  аттанды.  амал  жоқ,  жылай-жылай 
орнымнан  тұрдым.  Белімді  тас  қылып  байладым  да,  сиыр 
саууға шықтым. Жөргекте іңгәлап жалғыз ұлым жатты. 

287

...Бураны  бұлайша  азаптағанша  соғысқа  аттандырар  ма 
еді,  –  деп  ойлаймын,  –  алдындағы  қымыздан  бірер  ұрттап 
тамағын  жібіткен  ақан  шал  әңгімесін  одан  әрі  сабақтады. 
–  ағайын-туғаннан  ада,  жалғыз  басты  жігіттің  не  ойы  бар, 
неге  ғана  осыншалық  тұйық  күйге  түсті,  оның  себебін  ол 
ашып  айтпайды,  ал  біз  тап  басып  таба  алмадық.  Әлденеше 
рет оңашада сыр тарттым, амал не, «әншейін» дегеннен басқа 
жарытып жауап бермеді. аяқ астынан ұшына жабысқан ауру 
іспетті, әлдеқайда алысқа қарап, екі тізесін құшақтай бүрісіп, 
меңірейеді де отырады. 
Қазан  айы  –  Орал  тауында  салқын,  ағаш  жапырақтары 
саулап түсіп, дымқылдана бастады. ауық-ауық жаңбыр жауып, 
ауа  сыз  тартып,  жер  қойбатпақтанып  кетті.  Бір  топ  жігіт 
қарағай кесіп, құрылыс ағашын дайындап жүр. мен сол баяғы 
рельс  төсеп,  вагон  жылжыту  жұмысындамын.  Жағдайымыз 
қалпынша,  пәлендей  өзгеріс  бола  қойған  жоқ.  майданнан 
ұзынқұлақтан ғана хабар естиміз. 
Дәрі көміп, жер қопаруда жүрген Құмырай әдетінше саяқ, 
жұқпалы індетіміз бардай-ақ ешқайсымызға жоламайды... Оны 
мүлдем  ұмытқандай  біз  де  жантарта  қойған  жоқпыз.  ақшам 
жамыраған шақ еді. Сонау бір тұсқа дәрі қойып, қайтып келген 
Құмырай Бура екеуміздің жанымызға жайғасты. 
–  Иә,  жігіттер,  амансыңдар  ма?  –  деді  ойда  жоқта  ерлік 
жасап. 
– Көріп отырсың ғой, – дедім мен қитығып.
– Осы, сенің мен дегенде қозатын жының бар ма. Әй, бала, 
хал қалай – деп Бураның арқасынан салып қалды. – Бүгіннен 
бастап  жер  қопару  жұмысын  саған  беремін.  Шаршап  жүрсің 
ғой.
– рас па? – Бура қуана сұрады.
– рас. Жалықтым.
Осы кезде десятник айғай салды. – Құмырай көмген дәрің 
атылмай қалды. Бар тексер. 
– Сен тексеріп келші, – деді Бураға. – менің аяғым ауырып 
отыр. Неге екенін білмеймін, соңғы күндері қақсап жанымды 
шығарады. 
Орнынан лып етіп тұрған Бура ұзай берді де: – Әй, Құмеке, 
осыдан  бастап  сенің  жұмысыңды  мен  атқаратын  болайын. 
Уәде ме. 

288
– Уәде, – деді Құмырай тізесін уқалап.
Құстай ұшып жүгірген Бура дәрі көмілген тұсқа енді жете 
бергенінде... жете бергенінде құлақ тұндырар қатты жаңғырық 
естілді  де,  қара  жердің  күлі  көкке  ұшты.  Қопарылған  тас, 
топырақпен  күйкентайдай  Бура  да  қоса  аспанға  атылып  еді. 
Тұра ұмтылдық. Ішек-қарны ақтарыла жарылған жерде бір аяқ, 
бір қолы жоқ Бураның сүйегі ғана жатыр еді... 
Сабанға  орап  теректің  түбіне  жерледік.  Сонда  ғана  мен 
оның неше күннен бері өлімін сезіп, сезіктеніп жүргенін білдім. 
Сонда  ғана  мен  оның  жұмыстан  емес,  өлімнен  қашқанын, 
артынан  бекер  іздеп  барғаныма  өкіндім,  жоқ  дегенде  жауын 
жастана  шейіт  болмағаны  жүрегімді  мұздатты-ақ.  Қайтейін, 
ажал айтып келе ме. 
Осы  оқиғадан  соң  еріншек  деп  тапқан  жігіттерге  қосып, 
Құмырайды да соғысқа алды. 
Осы оқиғадан соң, дүниеде мен үшін Құмырайдан сұмдық 
жау жоқ еді. 
Қарашаның  басын  ала  алғашқы  қар  жауды.  Орман-тоғай, 
тау-тас,  жердің  беті  –  барлығы  аппақ  ұлпа  қар  жамылып, 
соншалықты  әдемі  түрге  бөленіп,  қысқы  киімін  киді.  Биыл 
қар  ерте  түсті.  Бірақ  қара  суығы  аз,  жанға  жайлы.  Қарбалас 
қимылдаған  еңбек  әскері,  жылдың  басындағыдай,  тағы  да 
нәумездіктерін білдіре бастаған. ашып айтпаса да боран соғар 
алдындағы қарғалардай топ-топ болып күңкілдесіп, бір үлкен 
тәуекелге дайындалыс байқалады. 
Қар түсе қарнымыз ашқан соң, көршілес жатқан деревнядағы 
иесі  әлдеқашан,  тіпті,  сентябрь  айында  қазып  алған  бақшаға 
барып, жер астында жасырынып байқалмай қалған картошканы 
күрекпен  қопарып  іздей  бастадық.  Жердің  беті  ғана  ептеп 
тоңданғаны  болмаса,  ар  жағындағы  қара  топырағы  қопсып 
шыға  келеді.  Едәуір  жерді  көртышқандай  түрткілеп,  итше 
тіміскілегенде ғана бірлі-жарым картошка күрегіңе ілінеді-ау. 
Кейбіреулер айғайлап қуып, маңайын бастырмайды, ал кейбір 
иманын  жоғалтпаған  қожайындар  қашаға  сүйеніп,  жағына 
пышақ  жанығандай  азып-тозған  біздерге  жаны  аши  қарап 
тұрар  еді.  Орыстың  қауға  сақал  шалы  шақырып  шай  берді. 
Дорбамызға  азын-аулақ  картошка  салып  жып-жылы  сөздер 
айтты. 
Бір  күні  осы  кәніккен  жігіттерді  милиция  ұстады. 
Еңгезердей неме екен, қолымыздағы дорбамызды тартып алды. 

289
Байдың асын байғұс қызғанады деп, қорқытып-үркітіп, ауыр-
ауыр  балағат  сөздермен  тілдеп,  Қаймақтың  жағынан  ұрып 
ұшырып жіберген соң, мен шыдап тұра алмадым. Енді маған 
ұмтыла берген кезінде жағасынан ұстап, қырқай шалып алып 
ұрдым.  Ол  жамбасында  салақтаған  тапаншасына  жармасты: 
– Скоты! Бандиты! Убью! – деп оқтана бастағанда, қолындағы 
қаруын  бір  теуіп  ұшырдым  да,  одан  бұрын  ұмтылып  барып, 
ағаш  арасына  қарай  шырқата  лақтырып  жібердім.  айбаты 
тапаншасында  екен,  сасқалақтап  солай  қарай  жүгіргенде  біз 
қашып құтылдық. Осы уақиғаны бағанадан бері бағып тұрған 
қауға сақал шал, үш-төрт әйел ләм деп аузын ашқан жоқ. Болар 
іс болды, үлкен дауға қалғанымызды да білдік. Ертеңіне әлгі 
милиционер  көрген  адамдарды  куәге  тартып,  бараққа  іздеп 
келді.  Біз:  «Ештеңе  білмейміз,  олай  қарай  аяғымызды  аттап 
басқан  жоқпыз»,  –  деп  танып  шыға  келдік.  Енді  үш  жігіттің 
тағдыры куәлерге барып тірелді. Олар «рас, осылар болатын» 
десе, «қош туған жер» деп, сұп-суық мылтықтың түрткілеуімен 
итжеккенге айдалып кете бермекпіз. мен соншалықты мұңды 
да мүсәпір жанармен қауға сақалды шалға қарадым. Ол «саспа» 
дегендей көзін қысып, басын изегендей болды. Осы кезде маған 
тағы бір ой келді де: 
–  Егер  шынымызды  айтсақ,  майданға  жібересіздер  ме? 
– дедім. 
– Жібереміз, – деді бастықтың орынбасары. 
– Ендеше милицияны сабағанымыз рас. 
– Осы, осы азамат менің пистолетімді тартып алған.
– Өтірік айтады, – деді қауға сақал шал. – Біз оларды түсімізде 
де көрген жоқпыз. – Әйелдер де бір ауыздан қостады. 
Бар әңгіме осымен тамамдалды. милиционер жігіт: «Сен 
шалдың сақалын күзермін», – деп боқтап, күш көрсете сөйлеп 
аттанып  кетті.  «Картошка»  мәселесін  қайтып  қайталаған 
жоқпыз.  Соғысқа  бару  үшін  жасаған  бұл  әрекетім  нәтижесіз 
аяқталған соң, маңдайға жазылған жұмысымды атқарып жүре 
бердім.  мен  сонда  қазақтардың  «Көресіңді  көрмей  көрге 
кірмейсің» деген сөзіне алғаш рет құдайдай сендім.
Иә,  біз  не  жемедік,  зардабын  кейін  бейбітшілік  орнап, 
мамырстан заман қайта туғанда тарттық қой. Үсіген картошканы 
жей берген соң, асқазанымыз ауырып, ішіміз бұзылды. Өлмес 
үшін не істемейді кісі, бәріне көнесің, бәріне көндігесің. 

290
Пенденің басына қиыншылық іс түскенде, бойындағы бар- 
лық қадәр-қасиеттері біртіндеп сөніп, жынын алған бақсыдай, 
өз-өзінен жүдеп жүні жығылары бар. Әншейін уақытта аяқтыға 
жол,  ауыздыға  сөз  бермей  жүретін  ауылдың  аусар  мінезді 
жігіттері бұл күнде тасуы қайтқан тау өзеніндей жылап ағатын 
– жуас, арқасын желқом қажаған атандай көмпіс, көкіректегі 
шер, көңілдегі сырын айтарға адам таппай құсталанған мәңгүрт 
болып қалған. Елде жүргенде осы менің құрдасым Қожақтан 
қалжыңбас,  бүлдіргі  ешкім  жоқ  секілді  еді,  қазір  өз  денесін 
өзі  әрең  көтерген  көтерем.  ал  Қаймақ  ағамыз  әлдеқашан  аш 
аруаққа айналып қалған. Ішіміздегі «сорпалығы бар» Құмырай 
еді,  одан  да  айырылдық.  Бірақ  қаншалықты  тағдырдан  таяқ 
жеп,  екі  жастың  біріне  келмей  жатып  азып-тозсақ  та,  өмірге 
өкпелеп, замананы ғайбаттауға болмайтын еді... Қаншалықты 
қайғы  жұтып,  қан  құсып  қиналсақ  та  жалпы  ортақ  тәртіпті 
бұзып,  соғысты  пайдаланып  қалар  сойқандыққа,  сотталып 
кетер сатқындыққа барғамыз жоқ. Торғай екеш торғайда да ашу 
бар ғой, бауыздалар алдында ешкі де бір бақырап өледі деп, ер-
тоқымымызды бауырға алып мөңкісек, қалың орманның ара-
арасын паналай қаша жөнелсек, түн жамылып ұрлыққа түссек, 
күндіз-түні мылтығын шошаңдатып тұрған ешкім жоқ еді. Біз 
ондай  Отанды  сатар  оспадарлыққа  барған  жоқпыз.  Сол  бір 
қиын-қыстау заманда ар тазалығына сызат түсірмеудің өзі асқан 
ерлік  сынды  еді.  Ешкім  ақыл  айтып,  үгіт-насихат  жүргізбей-
ақ,  әр  жұмысшының  өз  ожданы  «ақылшы»  болған  кездердің 
кейінгілерге өнеге етер осындай-осындай мықтылықтары есіме 
түскен  сайын,  бүгінгі  тоқ  күлкі мезгілдің  мерез  қылықтарын 
көрген  сайын  сай-сүйегім  сырқырайды.Неге?  Өзім  де  әдібін 
сөгіп түсіне алмаспын. Соғыс жылындағы әр адамның бойына 
оқу-тоқусыз-ақ  құт  болып  қонған  ақ  көңіл,  адал  да  аңқау 
мінездің азғана түлеп, қоғам қоңданған сайын қоламталанып, 
білікті білімділіктен туған, «сауатты» сезімнің құлы болып бара 
жатқан жоқ па деген ұры ой ұялайды. Иә, ол шақта, әйтеуір, бір 
нәрсеге сенетін едік, тіпті балаша қуанып, балаша алдана алар 
едік.  Егер  қазіргі  бейбіт  те  берекелі  заманды  айдын  шалқар 
Бұқтырма су қоймасы десек, біздер жасаған ересен ерлік пен 
есіл  еңбек  сол  теңізді  қордаландырған  мөлдір  бұлақ  едік-ау. 
ал бұлақтың басы әрқашанда таза басталмақ, ал біз байытқан 
теңіздің  астында  не  барын  қайдан  білейік.  рас,  қайықшылар 
жағаға шығып, ақшағаладай кемелер жүзе бастады. Сол әдемі 

291
кемеге  міне  алмағанымызға  өкінбейміз  де,  бәлкім,  жағада 
тұрып  қызықтауға  жаратылған  жандар  шығармыз.  Кейде 
ойлаймын,  соғыс  кезінде  «трудармияда»  болған  адамдар  бал 
арасының ішіндегі қызығын ешқашан да көрмейтін «еңбеккер» 
араға тым ұқсаймыз-ау, байғұс «еңбеккер» ара ең соңғысы өліп 
бара жатып, ең соңғы балды ана-араның аузына тосады екен. 
Сондықтан да бүкіл ұяның өмірін жалғастырады. 
–  лағып  кеттім  білем.  Негізгі  әңгіменің  арнасына  қайта 
оралайын, – деп алақанындағы насыбайдың қалдығын қағып 
тастады.  –  Дегенмен  біз  де  екі  аяқты,  жұмыр  басты  пенде 
едік қой, ал дегенде көп дүниенің парқын ажырата алмадық. 
Соңғы  он  жылдағы  бейбіт  өмір,  берекелі  тірлікке  үйреніп, 
арқа-басы  кеңіген  жұрттың  жалғыз-ақ  күнде  апай-топай 
болуы  талайымызды-ақ  мәңгіртіп  тастаған.  Оқу-тоқуы  аз, 
дүниенің  төрт  бұрышында  не  болып,  не  қойып  жатқанынан 
бейхабар  қыр  қазақтары  үшін  «ата  жау»  деген  сөздің  мәнін 
жыға  танып,  түсінудің  өзі  ауырлау  тиген  еді.  Сонау  жоңғар 
шапқыншылығынан бергі уақытта «жау шапты» деген аттансал 
ұранды естіп отырғандары осы. Ол шақта дұшпандары іргеден 
бас салып еді... ал «қызыл» , «ақ» болып атойласқан жылдар 
бұдан гөрі жеңілдеу ме, қалай еді? Әйтеуір, айтыссаң да, атыссаң 
да  өз  ағайының,  өз  жұртың  болатын.  Сонау  құлақ  естіп,  көз 
көрмеген батыстан шыққан жау бұлар үшін – қазақтар үшін «ата 
жау» санала ма, жоқ па? Тіпті, осы сұрақтың өзін Құмырай сан 
рет қойып, құлақ етімізді жеп еді-ау. «Идея, мақсат пен мұрат, 
басқарып отырған үкіметіміз біреу болғанда, жау да ортақ емес 
пе.  Орыс  ағайындар  сан  рет  қазақ  жерін  қорғап  қалған»  деп 
шама-шарқым жеткенінше түсіндіріп-ақ бақтым, амал не, «әй, 
қайдам» деп басын шайқай береді. ал Қаймақ шал мен аусар 
Қожақ, жуас Бура үнсіз тыңдап, басын шұлғи береді. Оларда 
неге  болсын  дау-дамайсыз  келісу  бар,  пәлесінен  аулақ,  осы 
күйімізден айырылып қалармыз», – деп көндігу бар. 
–  Иә,  көкейдегі  көп-көп  сұрақтарды  соғыстың  өзі-ақ 
ұқтырып  берді  ғой.  Сондықтан  да  тек  немістерді  кінәлап 
келеміз. 
Жоқшылыққа  қазақтардан  төзімді  жұрт  болмай  шықты. 
Ондай аш құрсақ күйдің зардабын талай-талай тартқан елдің 
азаматтары  үйренбеген  асын  жей  алмай  бір  ашықса,  үй  ішін 
сағынып  екі  ашықты.  алғашында  ауыздарына  нәр  салмай-ақ 
апталап жүре беретін. 

292
– Қышымадан жасалған көже, бір тілім нан – біздер үшін 
үлкен байлық. Баяғыда бұдан да зорын көргеміз, – дейді Қаймақ 
ақсақал алдындағы бір аяқ жап-жасыл суды сапырып отырып. 
–  Қайғысыз  қара  суға  семірген  заман  қош-қошын  айтқан. 
Қанағат керек, жігіттер, қанағат. Таудың бегін қазып жегенде 
де өлмегенбіз. Өкімет аман болса бұлайша ашықтырып қоймас. 
Барлық  мақсат  тойып  тамақ  жеу  ме  екен.  Соғымға  үйірлеп 
жылқы,  қора-қора  қой  сойған  атақты  байлар  да  өткен  бұл 
дүниеден.  Жоқтан  өзгеге  тарылмаңдар.  Құдайдан  Гитлердің 
өлімін тілеңдер. 
– Жаудың жеңіліп, Гитлердің өлгенін көру үшін де аштан 
өлмеуіміз керек қой, – деп сөз жүгіртті аусар Қожақ. – Өл-тіріл 
еңбек  ет,  өл-тіріл  тамағыңды  асыра.  Суішкілігің  таусылмаса 
балталаса да өлмей сол көксеген күніңе жетесің. 
– Кеше станция маңына бір вагон картошка төгіп кетіпті, 
күзетшісімен  келістім,  бір  дорба  беретін  болды,  –  дедім  мен 
жолдастарымның сарыуайымын азайтқым келіп. 
– Ой, ол ұрлық қой, – деді Қожақ. 
– Ұрлық болғанмен, игілікті ұрлық, – дедім мен. 
Үйден  хат  келді.  Көптен  бері  хабар-ошар  ала  алмай, 
уайымдап жүр едім, төбем көкке жеткендей қуанышқа кенелдім. 
Хат  болғанда  қандай  десеңізші,  жанымды  жайлау,  көңілімді 
көктем еткен сүйіншілі, мың жылға бір-ақ жетерліктей нұрға 
бөлеп, жарқыраған құдіретті, бой тұмардай мәңгілікке сақтар 
қасиетті. Жанарымнан жас саулап, қайта-қайта көз жүгіртемін, 
тіпті, өзіме өзім сенбей ауылдас жігіттерге оқыттым. Олар да 
ойран-асыр қуанып, құттықтап жатыр. «Бәсе, – деймін ішімнен, 
– бәсе, менің де атар таңым, ат ұстар ұлым болу керек қой. Не 
жазыппын жаратқанға».
«...аса  құрметті  асылым!  алыста  жүрген  ерім  менің! 
Сүйінші, ұлды болдың! аман-есен босандым. Дүниеге құлын 
келді.  атын  –  Баламер  қойдық.  Ұзағынан  сүйіндірсін,  артық 
қуанбайық, арты қайырлы болсын, тәубе-тәубе! 
Жағдайымыз  жақсы.  ауыл-аймақ  аман.  апам  мен  атам, 
балалардың дені-қарны сау. Қайнағам мен қайнымнан жалғыз-
ақ  хат  келген,  әдірісі  анық  емес,  ауысып  отырады  екен. 
Соғыстағы  кейбір  жігіттерден  қара  қағаз  келді.  атын  атап 
жүрегіңді  ауыртпай-ақ  қояйын.  Өзім  қазір  наубайханада  нан 
пісіріп жүрмін. Жұмысым жеңіл. Біздің жақта күн жылы. Шөпті 
жеткізіп, картошканы қазып алғанбыз. Қайғы жоқ, тамақ тоқ 

293
дегендей. Жалғыз-ақ арман – сендердің аман-есен оралуларың. 
Бізді уайымдама. Денсаулығыңды күт. Босанған күні шаршап 
барып  көзім  ілініп  кетіпті.  Түсіме  сен  кірдің.  Бұлақтың 
басында жүзің аппақ қудай болып, бетіңді жуып отыр екенсің 
деймін. Соншалықты жүдеусің, ақан, бір жерің ауыра ма? Әр 
жазған  хатыңда:  «Барлығы  керемет,  барлығы  тамаша»,  –  деп 
мақтайсың... «арқада қыс жақсы болса арқар ауып несі бар» 
демекші, тәңірім-ау, мынау қан сасыған заманда «тамаша» өмір 
болушы ма еді. ал Құмырайдың әйелі «итқорлығын көрсетеді 
екен» деп зар еңірейді. Жасырмай шыныңды айт. Шүкіршілік, 
соғыста  жүрсең  қайтер  едім.  ақаным  менің,  күмістелген  ер-
тоқымың  сақтаулы.  атқа  ер  салып,  Баламерді  алдыңа  алып, 
мені ертіп өзіміздің ен жайлау Көкжотаға шығар күн де туар. 
Шыдайық. 
Жағдайыңды жасырмай айтып, толық етіп хат жаз.
Көріскенше күн жақсы болсын, ерім. 
Сәлеммен, алмаң».
«Көріскенше  күн  жақсы  болсын»,  –  деп  ішімнен  қайта- 
ладым. 
1943  жылдың,  яғни  жаңа  жылдың  басында  жүздеген 
жұмысшы  аудан  орталығына  жаяу-жалпылы  сапар  шектік. 
Қысқы  орман  ішінде  қар  кешіп  ширыға  шұбырған  халықты 
тоқтатар  күш  жоқ  еді.  Директор,  цех  бастығы,  десятниктің 
жолымызды  кес-кестеп,  ақырып-бақырғанына  аялдап,  сөз- 
дерін  тыңдаған  адам  болмады.  Жұмысты  бір  кісідей  бірігіп 
бастадық  та,  күннің  суығы,  жолдың  қиындығы,  ауданның 
алыстығына қарамай соза тартып келеміз. Сандаған ұлт өкіл- 
дерінен құралған жұмысшыларда жалғыз ғана тілек бар. Жағ- 
дайымызды  түсіндіру,  майданға  алуын  өтіну.  Бұл  қайнаған 
қан,  жұлқынған  жүректен  шыққан  адал  да  батыл  тілек.  ары 
қарай шыдау мүмкіндігі біткен соң, әупірімдеп бастап кеткен 
орыс ағайындарына ердік те, бір жеңнен қол, бір жағадан бас 
шығара дегендей білек сыбана беттедік. Былтыр жазда менің 
досым  Иван  қозғау  салған,  ұятымыз  бен  ар-ұжданымызды 
оятқан бастаманың сөніп барып, қайтадан қар бетінде тұтануы 
еді. Не болса да көріп алмаққа аттандық.
ауданға жетіп, райком мен райвоенкоматтың алдына топ- 
талдық.  Жұбымыз  жазылмастан  иықтасып  тұрған  біздерді 
таратпаққа  әрекет  жасап  безектеген  директорымыз  Шах- 
тинскийде  зәре  жоқ,  амалы  қайсы,  бұл  қарекеті  өте  кеш  еді, 

294
ештеңе  өндіре  алмады.  Есік  алдына  аудан  басшылары  мен 
әскери  комиссариат  шықты.  Ұзын  бойлы,  көзілдірікті  орыс 
жігіті жағдайымыздың нашар екенін, сондықтан да қолымызға 
қару алып, Отан қорғауға жіберуді өтінген талап-тілегімізді аса 
мұқият тыңдады. 
Біз  кен  орнына  жеңіспен  оралдық.  Сол  кездегі  бастық- 
тарымызды түгелдей орнынан алды. Шахтинский қой терісін 
жамылған пиғылы жат адам екені анықталып, сотқа тартылды 
да,  оның  орнына  директор  болып  Карпов  тағайындалды. 
Бараққа радио орнатылды, әр күн сайын саяси хабар жүргізіліп, 
майдан, тыл өмірінен толық мәлімет алып отырдық. 
Қазақтың  «Көп  қорқытады,  терең  батырады»  дейтін  сөзі 
тегінде рас екен. Соғыс басталғаннан бермен арқамызға ерттеп 
мініп алған шолақ төрелер жалғыз-ақ күннің ішінде сайда саны, 
құмда  іздері  қалмай  көзімізден  құрыды,  көңілімізден  өшті. 
Сөйтсек, жат пиғылды жандардың жұмысшылардың өкіметке 
қарсы  жаппай  наразылығын  туғызбақ  қастандық  әрекеттері 
екен-ау. Бірақ біздер сенімімізді жоғалтқан жоқпыз, сағымызды 
сындыра алмады. Иә, рухы мықтылар ғана жеңеді. Сондықтан 
да шындықтың бетіне тура қарай аламыз. Іріткі салмақ болған 
арам ниеттің күл-талқанын шығардық та, жан тазалығымызды 
арашалап алып қалдық. Тегінде, адамның ниеті бұзылмасын де, 
егер адамның ниеті бүлінсе, онда оған ешбір қару да, үгіт-насихат 
та төтеп бере алмақ емес. «Трудармияның» солдаттары ең әуелі 
Отан,  туған  жердің  алдындағы  борышын  шыдамдылығымен, 
қайсарлығымен,  қаншалықты  тозақ  отына  өртеніп  жүрсе  де, 
ақиқатқа  сеніп,  жақсылықтан  күдерін  үзбеуімен  дараланады. 
Әрине, бар кінәні, «уақыт талабы, заман солай» деген сөздерге 
сілтеп,  өз-өзімізді  алдарқаттық.  Дегенмен  түптің  түбінде, 
яғни бейбітшілік орнап, қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған 
мезгіл  келгенде,  сол  уақыт  пен  Отан  алдында  есеп  беретін 
күн болмай ма... Иә, сол шақта кімді кім жеңгені айдан анық, 
күннен  жарық  болар,  бірақ  кімді-кім  сатқанын  тайға  таңба 
басқандай таба аламыз ба. Нағыз шындықты білетіндер шейіт 
болып,  олардың  күні  ертең  куә  боларын  алдын  ала  сезген 
соң  өліміне  себепкер  болған  аНаУларДыҢ  аты-жөнін  айта 
аламыз  ба.  Бізге  жеңісті  көксегенде  сен  тимесең  мен  тимен 
деп,  тып-тыныш  ғұмыр  кешу  үшін  емес,  адамдардың  ақ-
қарасын  ажыратып,  сатқындарды  ақиқаттың  сотына  тарту 
үшін көксеген шығармыз. Шүкір, ондай атты күн туды. Шүкір, 

295
біртіндеп  ОНДаЙларДаН  арамызды  аршып  та  жатырмыз. 
Жауға  қызмет  етіп,  жау  жеңілген  соң  бет-пердесін  сыпырып 
тастап, баяғыша баянды өмір сүрмек болғандарды іздеп тауып 
та жатырмыз. Әттең, тауысып бітпегенімізге, қайсысы екенін 
әлі де таба алмағанымызға өкінемін де... Кімдер олар? Қандай 
қызметте  жүр?  Жаман  айтпай  жақсы  жоқ,  Отанымызға  қауіп 
бұлты төнсе тағы кімдер бір бармағын ішіне бүгіп жүрген? Ең 
қиыны осы еді. мәңгілік майдан аяқталған жоқ дейтініміз де 
содан-ау. 
рас, ел басына күн туғанда ербитіп басын қайта көтерген 
ежелгі  жаулардың  орман  арасына  паналап,  екі  жыл  бойы 
жұмысшыларға  жасаған  қысастығынан  осылайша  құтылдық. 
Іштен  шалмаққа  әрекет  еткен  ескіліктің  сарқыншақтары  сол 
шақта кең-байтақ еліміздің қай-қайсы түкпірлерінде бар еді ғой. 
Таптық мүддені түсінбей, саясат сауаты жетілмесе де, пенделік 
пасық та сасық қулық-сұмдықтардың ауылда да ойран салып, 
ойына келгенін істеп баққанын артынан естіп білдік қой. Әсіре- 
се заманның тыныш, азаматтардың бар кезінде бұғып жүрген 
жабылардың,  ит  жоқта  шошқа  үреді  қораданың  керін  жасап, 
атқа мінгені – жуас жұртты жұдырықпен, айқаймен басқарар 
шолақ  төреліктің  бағының  жүргені  мерейінің  тасығаны-
тын.  Құрғақшылықты  ауыр  жылдары  құрт-құмырсқа,  бақа-
шаянның қаптап кететіні секілді, соғыс жылдары одан қашқан, 
бұдан  қашқан,  жамандықпен  көзін  ашқан  ашқарақтардың 
асығы  алшысынан  түсті.  1943  жылдан  бастап  жау  қашып, 
совет  әскерлерінің  жер  жаңғырта  уралаған  даусы  естілгенде 
ондай шолақ төре, әпербақандардың да жүні жығылып, кеме 
келген  кезде  толқып  жағаға  лақтырып  тастаған  салындыдай 
қайраңдай бастаған. 
Осындай жаппай шабуыл тұсында, Ұлы Жеңістің нышан- 
дары  сезіліп,  сенім  мен  жігер  ұштасқан  ұмтылысты  шақта 
коммунистік  партияның  қатарына  өтуге  өтініш  бердім. 
майданға сұранған тілегім қанағаттандырылмағанмен, мұнда 
да  мықты  жігіттер  керек  деп,  броньмен  мүлде  қалдырған 
соң, қазіргі жұмысымды адал атқаруға білек сыбана кірістім. 
Көктем  туа  партия  қатарына  қабылданып,  десятник  болып 
тағайындалдым. Бірақ асқазанымның ауруы оңалмай-ақ қойды. 
Күн  өткен  сайын  жүдеп,  ішкен  тамағымды  іле-шала  құсып 
тастаймын.  Елден  көптен  бері  хабар  алмай  жүр  едім.  Түнде 
кезегім бітіп, шаршап келіп ұйықтап кеттім. Түсіме алғаш рет 

296
ақтайлақ пен Бағдат кірді. Екеуі де атқа мініп, өткел бермей 
шанағынан  асып-тасыған  Бұқтырмадан  өтіп  барады.  Осы 
кезде асау толқын айдаһардай ысқырып, екеуін бірдей бүктеп 
апарып,  жалмап  жұтып  қояды.  Жар  жағасында  қалған  мен 
айғайлап соңдарынан жүгіремін, дауыстап шақырамын. Жым-
жырт. Шошына ояндым.
Екеуінен де мәңгілікке айырылғанымды жүрегім сезіп еді. 
10
–  Белімді  тас  қылып  байладым  да,сиыр  саууға  шықтым. 
Жөргекте  іңгәлаған  жалғыз  ұлым  жатты,  –  деп  алма  кемпір 
әңгімесін бұдан ары жалғастырды.
–  алғаш  босанған  күні  жөргекте  құндақтаулы  жатқан 
баланың бетіне қарауға мұршам келмеп еді. Сиыр сауып келген 
соң  қыңқылдап,  қозғалақтаған  нәрестені  алғаш  рет  қолыма 
алдым. мен шошынып қалар деді ме екен, баланың жалқақта- 
нып  туғанын  жасырып  айтпапты.  Өз  көзіме  өзім  сенбедім: 
денесі, беті сап-сары... Сол сарғыш түс қырқынан шыққанша 
тарқамай қойып еді. Көршіміз анна деген орыс кемпірі емдеп-
домдап  әрең  кетірді.  Баланың  сарғайып  туғанын  біреулер  – 
оттың жалыны өтіп кеткен дейді, ал аннаның топшылауынша 
– шырмауықты көп қайнатқандікі, у шөптің иісі сіңіп кеткен 
көрінеді. Не керек, әйтеуір, тірідей дүниеге келгеніне қуандым. 
Құлыным  аумаған  әкесі:  қыр  мұрын,  жіңішкелеу  көзі  –  бәрі-
бәрі ақанның аузынан түсе қалғандай-ау. Өзі тынышты, әбден 
қарны  ашқанда  болмаса,  мұрны  пысылдап  ұйықтай  береді. 
Емшек  сүтіне  де  жарымай  жетілді  ғой.  Туғанына  жеті  күн 
өтпей  жатып-ақ  оны  үйге  тастап,  жұмысқа  қайта  шықтым. 
Енем аннаның ақылымен ешкінің сүтіне мак қосып қайнатып 
береді,  тойып  алған  нәресте  мен  наубайханадан  келгенше 
масайып ұйықтай беруші еді.
Тағы да қыс түсіп, сақылдаған сары аяз келді. Сол жылы қар 
қалың жауып еді. Ел адам танымастай болып жүдеген, әсіресе 
біздің үйге ауырлау тиді. Кісі саны көп, он шақты жанбыз, тек 
қана картошкаға қараған күн. Шиеттей балалар ертеден кешке 
дейін жей-жей одан да шықты. Жалғыз сиырдың сүті Баламер 
мен өлсе де қара шай ішпейтін қарттарымыздан артылмайды. 
Төркінімнен  келген  бөртпе  шәлімді  белге  байлап,  ақанның 
етігін алып, қол шана сүйреп сол ауылға бет түзедім. Ондағы 
ойым бөртпе шәлі мен етікке айырбастап жарты қап болса да 

297
бидай  сатып  алу.  Баламерді  тырбаңдатып  жалаңаш  қойныма 
тастап  жібердім,  жалаңаш  денеге  жабысқан  бала  тоңбайды, 
естігенім бар еді. 
Күн суық. Жер шалғай. Жаяу-жалпылы салпақтап келемін. 
Орта жолға жеткенде артымнан шана жеккен шал қуып жетті. 
Қуана  алдын  кес-кестедім.  «ала  кетіңіз»деп  өлердегі  сөзімді 
айтып жалбарындым. Безбүйрек кісі екен, «жүгім ауыр» деп зу 
етіп өте шыққаны. 
Қойнымдағы  ұлымның  өлі-тірісін  анда-санда  тексеріп 
қоямын да, қысқа жолмен безектеймін-ай. Сонадайдан Құндыз 
ауылының  түтінін  көргенде,  алдымнан  астау-астау  жал-жая 
алып,  құшағын  жая  қарсы  алатындай  көзімнен  жас  шыға 
қуандым. Қуанбасқа шарам жоқ еді. 
Бұл ауылда Күләнда деген қайын сіңлім тұратын еді. Бос 
қол шанамды сүйреп, солай қарай беттедім. Бөтен кісі екенімді 
сезген  иттер  шықты  алдымнан  абалап.  Қолымдағы  таяқпен 
жасқап,  қорқа-қорқа  межелі  үйіме  жеттім-ау.  Күләнданың 
өзі де жаңа босанған, будақ-будақ суық ала кіріп барғанымда 
баласын бөлеп отыр екен, алғашында тұмшалана оранған мені 
танымады.  –  аманбысың,  Күләнда,  –  дегенде  ғана  барып: 
«Ойбау-ау,  тәтембісің»,  –  деп  ұшып  түрегелді.  ал  дегенде 
сұрағаны: 
–  Тәтем-ау,  жас  босанды,  ұл  тапты  деп  естіп  едім,  ол 
қайда? 
–  Ол  міне,  –  деп,  тіршілік  белгісін  танытып,  жалаңаш 
қойнымда  тырбаңдап  жатқан  Баламерді  қоянның  көжегіндей 
суырып  алдым.  Етжеңді  денем  бұлтиып  тұрғанын  байқамаса 
керек, көзі бақырайып өз баласын тастай ұмтылып бас салды. 
–  Құдай-ау,  мұныңыз  не?Тірі  ме  өзі?  –  Қолымнан  жұлып 
алып,  тынысын  тыңдап,  бетінен  сүйді.  –  Омырауың  суық 
шығар, мен емізейін. айналайын-ай, құйып қойған ағатайым 
ғой. – Өңірін ашып жіберіп, емшегін берді. Әбден қарны ашқан 
қызылшақа бала сорпылдатып сора бастады. – апам мен атам 
сау  ма?  ақан  ағамнан,Бағдаттан  хат  бар  ма?  ақтайлақтың 
құрбан болғанын естігенмін. Барайын-ақ дедім, дәл сол кезде 
босанып қалдым ғой. 
–  Бауы  берік  болсын.  Тұңғыш  балаң  ғой.  атын  кім 
қойдыңдар? – деп бесіктегі сәбиге үңілдім. 
–  Клара.  Тынышсыздау.  алғашқым  болған  соң  ба,  бабын 
білмей көп әурелендім.

298
– ал ерте күнді кеш қылмай, бұйымтайымды айта отырай- 
ын.  Тамақ  іздеп  шықтым.  Бір  айдан  бері  картошкеге  қарап 
қалдық.  Ұн  жоқ.  –  Беліме  орай  байлаған  бөртпе  шәлімді 
шештім. – ақанның етігі мен мынау төркінімнен келген жалғыз 
жасау – шәліні алып, астық беретін адам табыла ма?
– апыр-ай, тәтем-ай, ең бір қимас заттарыңды алып шыққан 
екенсің,  шындап  ашыққан  екенсіңдер-ау.  мен  көршілерге 
жүгіріп  барып  келейін,  біреу  болмаса  біреу  келісер,  сен 
балаларға  қарай  тұр,  –  деп,  асыға  тонын  киді  де,  үйден  лып 
етіп шыға жөнелді. 
мұса деген молда шалды ертіп, қайта кірді. мен оны бірден 
таныдым.  Бағана  шанасына  отырғызбай  кеткен  қақбас  осы 
кісі еді. Ол етік пен бөртпе шәліні бит қарағандай ұзақ ұстап, 
мұқият тексерді. ыңыранып, ойланып, басын шайқап, бұлдана 
тіл қатты. 
– Жарты қап рошқа келісем. Одан артыққа бағаласаң, басқа 
алушы  ізде,  –  деді,  қолына  жағымсыз  зат  жұғып  қалғандай 
жиіркене тастай беріп. Жыным келді-ақ, терісін басына қаптап, 
үйден қуып шығайын деп ойладым да, қайта айныдым. расында, 
осы шәниген шалдан айырылып қалармын деген қауіп жеңді.
– Жарайды, ақсақал, сіздің айтқаныңыз болсын. – Ол шәлі 
мен  етікті  қолтығына  қысып,  тез  шыға  жөнелді.  Жарты  қап 
рошты баласы әкеліп тастады. 
–  Қайран,  асыл  заттар-ай!  –  деп  Күләнда  қатты  өкінді. 
–  Ол  молда  енді  әлгі  заттарды  үш  қап  бидайға  да  сатпайды. 
Етікті сықырлатып өзі киеді, шәліні жаңадан алған тоқалының 
басына тартады. Жұтшылық жылы ит молда семіреді деген сол. 
Осы ауылға қара қағаз келген сайын қақшиып төрде отырады, 
қақбас. 
– Оның жазығы жаназа шығарғаны ма, – дедім мен. 
–  Тыныштық  кезінде  бірсәрі,  соғыста  шейіт  болғандарға 
бағыштаған құранды тегін оқуға болады ғой. 
– Тегіннің атасын теңге теуіп өлтірген. Шайыңды тездетіп 
қайнат, мен қайтайын. 
– Қайтқаны несі, құдай-ау, кеш болды ғой. 
– Ертең ерте жұмысқа шығуым керек. Онсыз да құлағалы 
тұрған тауға қой жайғым келмейді. 
–  Жалғыз  ұлды  өлтіріп  аласың  ғой,  тәте.  Қонып,  ертең 
аттансаң қайтеді.

299
– Жоқ, Күләнда, қазір жүремін. Тәңірімнің маңдайға жаз- 
ғанынан қашып құтыламын ба. Өлер бала болса, құс төсекте 
жатса да өліп қалады. 
–  Күн  ұясына  қонып,  апақ-сапақ  мезгіл  түскен  шақта, 
үстінде жарты қап астығы бар қол шананы сүйреп, Баламерді 
қойныма тығып қайтадан жолға шықтым. Қайын сіңлім мені 
жылап-еңіреп  ауыл  шетіндегі  қабаққа дейін  шығарып  салды. 
«атам мен апама бер», – деп, аузындағысын жырғандай болып, 
бір аяқ ұн, бір асым ет берді. 
Төңіректі қараңғылық жайлап, жұлдыздар самсай бастады. 
алтайдың шыңылтыр аязы бетті шымшылап, аузы-мұрныңнан 
бу  болып  будақтайды.  Құлаққа  ұрған  танадай  тыныштық, 
барлық  әлем  өлікке  айналып,  қардан  жасалған  аппақ  кебінді 
жамылып  жатқандай.  ақша  қарды  басқан  табаным  мен  қол 
шананың  бір  қалыпты  сықыры  түн  ішінде  алысқа  талып 
естіледі. Қарсыдан соққан ызғырық жел бар еді, жанарымды 
жалап,  көзімнен  жас  сорғалайды.  Нәресте  мені  жылытып, 
мен  нәрестені  жылытып  жылжып  келемін.  Бетімнің  аяздан 
домбыққаны  болмаса,  өне  бойым  жаураған  жоқ,  тынбай 
қозғалған соң, денемнің бала жатқан тұсы ептеп жібіген. анда-
санда  омырауымды  далдалай  ашып,  Баламердің  өлі-тірісін 
тексеріп,  ауа  кіргізіп  қоямын.  Кейде  тұра  қалып  емшегімді 
аузына  саламын.  ыңыранып  ай  туды.  Соқыраңдап  келе 
жатқан  кезіңде  жарықтық  ай  да  елегізген  жаныңа  сеп  екен. 
аппақ қарға нұры саулап, жылт-жылт етеді. Сол жақ бүйірде 
жағалауын  тоғай  көмкерген  Бұқтырма  жатыр.  Өзеннің  өне 
бойын қуалап, шудадай шұбатылған ақ ұлпа тұман бар. Күндіз 
бері қарай келгенімде өткен тұсқа жақындадым. Қырсыққанда 
мұздың  бетінен  қызыл  су  жүріп,  енді-енді  ғана  қаймақшып 
қата  бастаған  екен,  амалым  таусылып  тұрып  қалдым. Өзенді 
қуалай  өткел  іздедім,  қызыл  судың  ақыры  болмады.  Енді  не 
істеу  керек?  аяғымдағы  пимамен  кешіп  өте  шығуға  тәуекел 
жасағым келді. Болмайды. ай сәулесі түскен өзен беті айнадай 
жарқырайды. Көңілі хош, киімі жылы, тамағы тоқ түлкі тымақ, 
қасқыр  ішік  киіп  еріккен  адам  болса,  түнгі  табиғаттың  анау 
сылқым  көрінісін  қызықтап,  «қандай  керемет»  деп,  таңдай 
қаға тамсанары рас... менің түрім болса мынау – құлыны аққан 
жылқыдай олай шауып, бұлай шауып, арғы жағаға өте алмай 
діңкем құрып жүр. Құр бекерге тұра беру – үсіп өлумен тең. 
Тәуекелге  бел  байладым.  аяғымдағы  табандаған  пимамды 

300
ішіндегі байпағымен қоса шешіп тастадым да, «Бисмилла, су 
иесі Сүлеймен, жар бола гөр» деп, қызыл суды тобықтан кеше 
тайғанақтап жалаң аяқ өте шықтым. Құдай сақтады ғой, әйтпесе 
су астындағы жылтыраған мұздан табаным тайып, жалпамнан 
түссем  не  болар  едім...  Баламерімнің  көз  жасы  шығар  алып 
қалған,  басқа  кім  дейсің?  Өте  шықтым  да,  аяғымдағы  қар 
мен  суды  шапанымның  етегімен  сүртіп  жіберіп,  жан-дәрмен 
кие  қойдым.  Башпайларым  тоқылдап  қатып  қалған  секілді 
дызылдай бастады.Әлгіден бері үнсіз жатқан бала қыбырлап, 
жылады. Қойныма қолымды тығап, емшегімді аузына салдым. 
Құлыным-ай, омырауымды бүлкілдетіп, сүтсіз болса да емеді... 
тіршілікті таусағаны ғой... Құлыным-ай, сорпылдатып сорғанда 
менің да бойыма өзім де білмейтін тың күш бітіп, қайратыма 
қайта міндім. Қол шананың бас жібін мойныма іліп алдым да, 
қос қолдап баламды құшақтап жүгірдім. Жын ұрғандай, айлы 
да аязды түннің астында елбеңдеп келемін. ауылға әлі де екі-
үш шақырым жер бар.
Қойнымда  бала,  қолымда  шана,  қол  шанада  –  жарты 
қап  астық,  көзімде  жас,  көңілімде  –  өмірге  деген  іңкәрлік... 
безектеймін. Иә, Баламердің бақыты шығар мені ажалдан алып 
қалған.  Солқылдап  тынышы  кетті  ме,  ол  тағы  да  қыңқылдап 
жылады. Жүрісімді баяулатып, ентігімді бастым. Неге екенін 
өзім де білмеймін, әлде баланы уатқаным шығар, әлде әлемнен 
әділдік іздеп, тұңғыш рет көңілім көбең тартып, жалғызсыра- 
дым  ба  –  тамағымды  кенеп,  таңдайымды  тіліммен  сулап  ән 
бастадым.  Ән  бастағанда  да  қайырмасын  қайталай  беремін. 
Сонда  аязды  түні  ай  астында  қол  шана  сүйретіп,  қойнына 
баласын тығып келе жатқан әйелдің айтқан әні мынау еді: 
ахау, Гүлдерайым,
Күн мен айым, 
Дариға-ай, арманым көп 
Неғылайын...
...Дариға-ай, арманым көп неғылайын деп, мұң мен налаға, 
қайғы мен қасіретке, өкініші мен аһ ұрған уайымы мол өмірдің 
қысқы  жолы  таусылып,  туған  үйдің  ауласына  келіп  кірдім. 
атам мен Енем: «Жарығым-ай, тірімісің», – деп құшақтарын 
жая қарсы алды. Сондағы атам жарықтықтың аузына түскені 
«азаматым-ай» деген сөзі күні бүгінге дейін құлағымда.
Қысқы  жол  мұнымен  де  таусылған  жоқ  еді.  Ертеңінде 
тұлып болып ісініп кеткен аяғымның ауырғанына қарамастан, 

301
елең-алаңнан  жұмысқа  шықтым.  Енем  де  қарап  отырмайды. 
майдандағы жауынгерлерге деп, көйлек тігеді, шұлық тоқиды, 
кендір  сындырып,  арқан  еседі.  Әйтеуір,  баланың  басы  бар, 
колхоз тапсырған ұсақ-түйек шаруаны тез бітіріп тастайды. Ол 
үшін еңбеккүнді кейде жазады, кейде жазбайды. Әсіресе, жанға 
батқаны «трудабойда» жүрген ақан үшін салған «военсалық» 
болды.  Биылғы  жылдыкін  төлемеп  едік,  тіпті,  беріп  құтыла 
қоятын  елу  сомымыз  да  жоқ-ты.  Бір  күні  едіреңдеп  ауыл 
сәбеттің хатшысы келді. Төрт емшегіне қарап отырған жалғыз 
сиырды  аламыз  деп  тізімдей  бастаған  соң,  амал  жоқ,  бұл 
үйдегі ең ақырғы байлықты ортаға салдық. Баяғыда Черново 
деген ауылдағы орыс байынан екі жылқы беріп алған дәу сары 
самаурынды ауыл  сәбеттің өзіне  сатып,  әскери  салықтың бір 
жылынан тағы да азаттандық-ау зорға дегенде. 
Ол  уайым  емес,  бар  уайымым  –  жалғыз  ұлды  тірідей 
әкесіне  көрсету.  Басқа  балалардың  қашан  туып,  қалай  бақ- 
қаным  да  есімде  жоқ.  Бейне  бір  қыздарым  емес,  өзгеден 
асырап алған секілді, белгісіз де бейбіт өсті. Күні бүгінге дейін 
шеше  болып  мекіреніп,  «айналайын»  деп  беттерінен  сүйген 
емеспін. Әйтеуір, қырқынан шықса болды, ары қарай енемнің 
баулуымен бауырында жетілетін. Қартайғанына қарамастан еті 
тірі, пысық адам ғой, бала бағудың азабын ешқашан көрсеткен 
емес. ал үлкен кісінің тәрбиесінде өскен шағалардың біртоға, 
ақылды  болып  өсеріне  қазақтардың  көзі  баяғыда  жеткен. 
рас,  Баламердің  де  ауыртпалығын  түсірген  жоқ.  Оқта-текте, 
жұмыстан шаршап келгенімде, мауқымды басайын деп, алдыма 
алып, аймалай бастасам: «Тәйт әрі, бала көрмеп пе ең», – деп 
қолымнан жұлып алар еді. 
Енемнің  өз  тағдыры  да  талай-талай  сүргіннен  өткен 
қияметке  толы  екенін  кейініректе  естіп  білдім.  Ол  кісінің 
тегі ауқатты адамдар болған көрінеді. алтайдың күнгей бетін 
жайлаған  қалың  абақ  Керей  руынан.  атақты  байдың  оң 
жақтағы қызы болып, үлде мен бүлдеге оранып отырғанында 
атамыз алып қашыпты. Содан екі ел арасында үлкен дау туады. 
«Сілкіп  салар  сырмағы,  шек  деп  қайырар  лағы  жоқ  тақыр 
кедейге қызымызды бере алмаймыз», – деп, жүз шақты жігітпен 
келіп қайтадан алып кетіпті. Енеміз өз үйінің оң босағасында 
отырып босанады. Соның өзінде ар-намыс көрмей, сол жақтың 
бір  жігітіне  ұзатқалы  жатқанында,  баласын  алдына  алып, 
алтай  асып  атамызға  қашып  кетіпті.  Төркіннің  бетін  содан 

302
қайтып көрмей кеткен екен. Екі-үш жылдай мезгіл өткен соң, 
әке-шешесі: «Қыздың кәрі қиын болушы еді, өкпеге қисақ та, 
өлімге  қия  алмадық,  кешсін»,  –  деп,  түйеге  теңдеп  жасауын 
беріп жіберіпті. Сонда арғы беттен қойнына тығып келген бала 
ақмет екен... Содан бері қанша жыл өтті, қанша су ақты. Енді 
міне, қара шаңырақтың ару анасы болып отыр. 
мен  туасы  балажанды  адам  емеспін.  Балаларыма  қолым 
тиген шақтарым да болды. Бірақ ұрсып, соғудан өлген, жасқан- 
шақ болып өскен баланы көргенім жоқ.
Қызық,  бір  күні  ата-Енем  құрман  айтқа  кеткен  болатын. 
Бесікте қолындағы қойдың асығымен былдырлап ойнап жат- 
қан  Баламерді  шешіп  алдым  да,  шөпілдетіп  сүйіп,  әлдилеп 
отырғанмын. 
Әлди-әлди абайым,
атқа тоқым жабайын,
Сенің апаң қыдырмаш,
Қайдан іздеп табайын, –
деп әндетемін-ай. 
Көңілімдегі  әсте  де  кетпей  жүретін  уайым  көлеңкесі, 
санамды  сартап  етіп  сарғайтқан  сағыныш,  белгісіз  бір  аңсау, 
үзілмес  үмітпен  іздеу  сынды  жүректі  шабақтар  сезімдер 
бойыма тарап, денем қорғасындай еріп, көзімнен ашу-ызасыз, 
қуаныш-қайғысыз  әдемі  жас  шықты.  Ондайлық  мұнтаздай 
мұңлы жас кісінің жанын жарылқайды екен. Осындай өң мен 
түс арасындағы іңір сәттің қоңыржай самалын таусап, әлдендім 
бе, омырауымнан саулап сүт шықты. Өңірімді ағытып жіберіп, 
емшегімді Баламердің бұлтиған аузына салып едім, қолдан сүт 
ішіп  үйреніп  қалған  ол  тыжырынып  еме  қоймады.  Дәл  осы 
мезетте Енем есік ашып, кіріп-ақ келгені. 
– Оның не? Емшек сүтіне үйренбеген баланың іші өтпей ме, 
құдай-ау! – деп қолымнан ала қашқаны. Бетімнен отым шығып 
қатты ұялдым. Әне, жалғыз ұл солай өскен.
Күндер артынан күндер күндер өтіп жатты. ауыр кезеңде 
тіпті осы күннің өзі жылжымай, бір орында тұрып қалғандай 
көрінуші  еді.  Ертедегі  шалдардың  «күнім  өтіп  барады»  деп 
жылайтыны еріккендігі екен. адам үнемі бір алдан, әлденеден 
жақсылық  күтіп,  үміттенеді.  Соғыс  жылдарында  бізді  аман 
алып қалған сол – үзілмес үміт пен мұқалмас сенім ғой. Тамам 
жұрт секілді мен де әр күн, әр ай, әр мезгілді сағына тосамын. 
Қыс өтсе соғыс бітіп, бейбітшілік орнайтындай асықтық, енді 

303
көктемді  көксеп  жүрміз.  Көктем  шықса  болды,  осы  ауылдан 
аттанған алпыс азамат маңдайлары жарқырап, аман-есен келе 
жататындай...
Қар еріп, топырақ қызып, қараған басы бүрлеген шақта жан-
жануар мен бірге біз де жасарып, жайнап қалғандай болдық. 
Қыстайғы ауыртпалық адыра қалғандай, аш жүрейік, жалаңаш 
жүрейік, әйтеуір, күннің қызуына мәз болып, сергіп, серпілдік. 
мал  ұзап  жайылып,  балалар  ауладан  аулаққа  шығып,  асыр 
салып ойнайды. Қолдарында өздері жасап алған ағаш мылтық, 
уралап  «жауды»  қуады  да  жүреді.  Ертеңгі  әскерлер  осылар 
ғой, менің Баламерім қашан ер жетіп, соңымнан еріп жүреді 
екен деп қызыға қараймын. Кеше кешке Жұлдыз колхозының 
басқармалары  жиналыс  ашып,  ақан  әскерге  кетерде  170  сом 
қарыз ақша алған, соны төлесін деп, кісі жіберіпті. ақанның 
ерін ала алмаған Нартайдың әбден өшіккені соншалық, қырық 
жылғыны қылға тізіп, алдымызға келтіреді де отырады. Өйтіп-
бүйтіп жүріп ол қарыздан да құтылдым. 
Наубайханада ұн илеп тұр едім, үлкен қызым Шолпан келді 
жүгіріп. Жылаған. 
– Үйді бұзғалы жатыр.
– Кім, ойбай?
– Бастықтар.
Қолымдағы  жабысқан  қамырды  етегіме  сүрте  салып, 
құстай ұштым. Келсем, есік алдында ат ойнатып, Нартай жүр. 
Балта, ломдарын сайлап, арба жеккен адамдар үйді қопарғалы 
жатыр.  Енемде  ес  жоқ,  «өлемін»  деп  бұзаудың  мойын  жібін 
алып, Нартайға ұмтылды. «Қайран, апам-ай, «өлем» дегенше, 
«өлтірем»  деп  неге  айтпайды  екен»,  –  деп  ойлаймын.  атам 
болса сол сабырлы қалпы, қолында таспиғы: – Қарғыс, – деп 
табалдырықта күбірлеп отыр. ақсайтаным мұндай түспесін бе, 
келе долданып Нартайдың шаужайына жармастым. 
–  Не  жазығым  бар  еді.  Құдай-ау,  бала-шағаны  шулатып, 
үйді бұзғаны несі! Елім-ау, жұртым-ау, қайдасыңдар, қорлатпай 
«қой» дейтін адам табыла ма... – Зарлап барып, ақ боз аттың 
үстінде шіренген Нартайдың үзеңгі бауынан ала түстім.
–  Кет,  албасты!  Құтырып  кеттің  бе?  –  деп  қамшымен 
арқамнан осып жіберді. арқам удай ашыды, көзіме қан толды. 
Сол  кездегі-ай  десеңші,  ат  үстіндегі  еңгезердей  адамды 
жалғыз-ақ жұлқып аударып түсірдім. Тіпті, тұрықты аттың өзі 

304
тәлтіректеп кетті. Есті жануар екен, иесі жерге топ ете түссе де, 
қашпай құлағын тіге осқырынып тұра берді. аяғымның астына 
бір қап бидайдай былш ете қалған Нартайдың кеудесіне қарғып 
мініп, тыпырлауға шамасын келтірмей армансыз қойғыладым-
ай,  тепкіледім-ай.  Үй  бұзуға  келген  кісілер  әрең  дегенде 
ажыратып алды. Үсті-басын қағынып, орнынан тұрған Нартай 
қатыннан таяқ жегеніне ұялды білем: «албасты, ашуың қандай 
қатты еді, өлтіріп тастай жаздадың ғой», – деп әуелі ырсиып 
күлді. Содан соң есі жаңа кіргендей тістенді. 
– Қанына қарайған қара қаншық, түрмеде шірітемін. маған 
керегі де осы пәкті еді. Жаз, түгін қалдырмай актіле, сендер куә 
боласыңдар,  –  деді  колхозшыларға.  ауыл  кеңестің  хатшысы 
болып  жүрген  келіні  қағаз,  қарындашын  алып  сусылдатып 
жаза бастады. 
–  Біз  ештеңе  көрген  жоқпыз,  –  деді  Жақияр  ақсақал.  – 
Сондықтан куә бола алмаймыз. 
– Немене, көзіңді шел басып тұр ма, кәрі ит! – деп ақырды 
Нартай. – Сені қоса айдатамын.
–  Қатқаныңның  басы.  Жазықсыз  жандарды  жазалаған 
өзіңді  соттау  керек.  Тіліңді  тигізе  берме.  Әйтпесе  жегеніңді 
қайта құстырып, қырық жылғыңды жазып беремін.
Осы  сөзден  кейін  Нартай  жуасиын  деді.  Жақияр  шалдан 
үнемі тайсақтай беруші еді, тегі ішіп-жеген, істеген қылмысын 
түгелдей жатқа білетін осы кісі секілді. 
– Кәмпеске кезінде байдан қалған үйді сутегін алған, ешбір 
қағазы  жоқ,  ендеше,  бұл  үй  колхозға  қарайды.  Бұзып  әкетіп, 
қойма саламыз, – деді Нартай атына қайта мініп. 
– Құдай-ау, біз қайда паналаймыз, – деді енем. 
– Оны өздерің біліңдер. анау жалмауыз келіндеріңнің күші 
тасып жүр екен, қарағай қиып, үй салып алар. Әйтпесе анау 
монша да жетеді сендерге. 
–  Үйдің  ақшасы  төленген,  –  деді  атам  таспиғын  санаған 
қалпында. – Бес жүз сом ақша және қара бас қойды бергенмін. 
Келінің өртеп жібермесе, кеңсенің бір жерінде жатқан шығар. 
– Ондай қағазды көргенім жоқ, – деді хатшы әйел безбүй- 
ректеніп. 
– Ендеше, сенің де көзіңді шел басқан екен, – деді атам.
– Селсәбетке тіл тигізбе, – деп ақырайды Нартай. атам сол 
таспиғын санаған қалпы, құманын алып үйді айналып кетті. 

305
Бұл  қоқан-лоқыларынан  түк  шықпасына  көзі  жетті  ме, 
Нартай атын тебініп қалып, шоқырақтай жөнелді. Ұзап барып, 
қайта оралды. 
– Тең бұзғызамын, ал сен албасты, дайындала бер, түрмеге 
қамаласың.  Басқармаға  қол  көтергеніңнің  арты  не  боларын 
көрсетейін. – Зілмен, бітіспес кекпен айтты. 
Жұрт тараған соң атам айтты: – Жаман болса да еркек аты 
бар ғой, азаматтың абыройын төгіп, бекер қол жұмсадың. 
асқардай  тұтқан  атамның  алдында  Нартайдың  кеудесіне 
міне түскенім, расында да ағаттық еді. мұндай ұялмаспын ба. 
апам айтты: - Өзіне де сол керек. айызым қанды-ау. арты 
тыныш болсын. 
Істерімді  істеп  алсам  да,  қорқа  бастадым.  мылтығы 
шошайған  мелица  келіп,  алдына  салып  айдай  жөнелсе, 
қайтемін.  Бауырын  көтермеген  балам  бар.  масқара  болғанда 
ақанға не деймін. Бастықты соғып абақтыға қамалыпты деген 
аты қандай жаман еді. Жоқ-жоқ, қол қусырып қарап отыруға 
болмайды, ауданға олардан бұрын өзім барайын. 
менің мінезім қызық еді: көп сөйлемеймін, ал бір сөйлесем 
тоқтау  қиын;  көпке  дейін  ашуланбаймын,  ал  бір  ашулансам 
алтайдың  барлық  тасын  лақтырып,  Бұқтырманы  теріс 
ағызып  жіберердей  долданатынмын.  Өзімнің  орныма  Енемді 
наубайханаға жібердім де, нар тәуекел деп аудан орталығына 
тарттым. Шыдамның да шегі бар, жер бетінде зәредей болса 
да әділет, шындық дегендер қалса, тексеріп, көздерімен көрсін, 
ақ-қарамды  ажыратып  берсін,  бірақ  қорлауы  мен  қорқытуды 
қойғызсын. Жаяу жүріп үйренген басым, отыз шақырымдағы 
Катонға түс ауа жетіп баруым сөзсіз еді. Жаулығым ағараңдап 
қара жолдың бойымен сыдырта тартып келемін. Дәл сол ретте 
жылап-сықтаған  жоқпын,  тас-түйін  дайындық  бітті  бойыма. 
Шешінген  судан  тайынбас,  қазір  атып  тастаса  да  тайынатын 
түрім  жоқ.  Жау  жағадан  алғанда,  бөрі  етектен  жармасып 
әбден  қажытып  еді,  жасымызға  жеткізбей  әбден  қартайтып 
еді.  Осылармен  алысам  деп,  шашымның  жартысы  ағарып 
кетті.  Егер  осы  жолы  шындыққа  көздерін  жеткізе  алмасам, 
онда  Бұқтырмаға  ағып  өлгеннен  басқа  амал  қалмады.  Елде 
бардың  ерні  қимылдайды  деген,  артымда  қалар  үш  қыз,  бір 
ұлымды  өкіметтің  өзі  де  өлтірмес.  Бұдан  жаман  кезімде  де 
тойға барғанмын демекші, шегінетін жер жоқ, артымда – ар-
намысым. Көрінгеннен сөз естіп, көлденең көк аттының көңілін 

306
тауып, аяғына бас ұрып, жетім баладай әркімге бір жаутаңдап, 
жалтақтап ғұмыр кешкеннен ақ-адал өлімнің өзі иманды. Осы 
сапарым – соңғы сапар, не жеңем, не жеңілемін – үшіншісі жоқ. 
Не  өлім,  не  өмір.  Қызық,  ашу  қысып  алжасқаныма  көрінсін, 
кісінің есіне қайдағы-жайдағы оралады екен. «Өлемін» деген 
сөз ойыма түскенде, зәуде көзім жұмыла қалса, балаларымның 
халі  қандай  күйде  болады,  ақан  кімге  үйленеді,  өгей  шеше 
ұл-қыздарыма ана бола ала ма... міне, осы секілді мантырақ 
қиялдар арадай анталады. Жаныма келгенше шырамытпадым. 
«апай,  амансыз  ба,  жаяу  қайда  барасыз?»  дегенде  ғана  жүз- 
дерін  ажырата  бастадым.  «Бәсе-бәсе,  деймін  ішімнен, 
–  құдай  көктен  тілегенімді  жерден  берді».  Іздеп  келе  жатқан 
адамдарымның  өздері  алдымнан  шықты.  Қос  салт  атты  – 
аудандық прокурор мен тергеуші екен. 
– мен сіздерді іздеп шықтым. айналайындар-ай, менің жай-
күйімді сезгендей-ақ, өздерің келе жатыр екенсіңдер. – Көзім 
ашып, иегім кемсеңдеп ботадай боздап жылағым келді, бірақ 
дірілдеген ернімді қан шығара тістелеп шыдадым-ау.
–  Не  болды,  кім  жәбірледі,  апай?  –  деп  сұрады  прокурор 
жігіт. 
– Келіңіз, менің атыма мініңіз, – деді тергеуші жігіт.
–  рақмет,  қалқам,  мен  жаяу  жүруге  жаралған  жанмын.  – 
Олар аттарын ақырын аяңдатып, менің жүрісімнің ыңғайына 
түсірді. ауылға жеткенше көрген қорлық-зорлықты, жүректегі 
мұң,  тағдырымның  мән-жайын  ағыл-тегіл  армансыз  айттым-
ай. 
– Өзіміз де Нартайдың үстінен түскен арызды тексерейік 
деп шығып едік, – деді прокурор. 
мен  жеңдім.  ауыл  сәбеттің  архибін  ақтарып,  үйді  сатып 
алғанымыз,  он  екі  жылдан  бері  салығын  төлеп  келгенімізді 
айғақтайтын  қағаз  табылды.  Оны  хатшы  әйел  Нартайдың 
бұйрығымен тығып тастаған екен. Келесі жылдан бастап әскери 
салық та төлемейтін болдық. 
– азамат ақан ойнап жүрген жоқ. Ол да майданға қызмет 
жасап  жүр.  артында  қалған  семьясы  үлкен,  он  шақты  жан 
бар  екен.  Оларды  асырап  сақтауға  жалғыз  әйелдің  күші 
қалай  жетсін.  Сондықтан  да  әскери  салықты  төлеткендеріңіз 
бекершілік болған. Бұдан былай жұмыстың жеңілін беріп, үй-
жайына мүмкіндігінше, – деді прокурор жігіт. – ал басқарушы 
жолдас,  сіздің  мәселеңізге  келетін  болсақ,  асыра  сілтеп 

307
алғансыз.  Халық  жауының  қылығын  жасағансыз.  Өзіңіз  –  
колхоз  бастығысыз,  ініңіз  есепші,  келініңіз  ауыл  кеңесінің 
хатшысы,  тіпті  әйеліңізге  дейін  басқарманың  мүшесіне  сай- 
лағансыз.  Бұны  қалай  түсінуге  болады?!  Тіпті  патшалар  да 
бүкіл өкіметті семьясымен басқармаған. Ертең ауданға келіңіз, 
анық-қанығын сонда анықтап, тиісті жаза қолданамыз. Бұл не 
деген масқара! 
Тәңір асыраған тоқтысын қасқыр жемейді деген сөз тегі рас 
екен. мерейім мұндай үстем болмас-ты. Ой, бір айызым қана 
рақаттандым-ау.  Бұл  менің  жеңілген  ит  желкелегенге  жақсы 
деп Нартайдың аттан жығылғанын табалағаным емес еді. Бұл 
менің  жер  бетінде  әділдік  барына  тұңғыш  рет  көзім  жетіп, 
қуанғаным еді ғой. Әттең, шіркін, сол әділдік бәрімізге жете 
бермейді екен-ау... 
Нартайдың  келінін  ауыл  сәбеттің  хатшылығынан,  інісін 
есепшіліктен шығарғанымен, өзін колхоз бастықтықтан босат- 
қан жоқ. Бұдан былай асыра сілтеп, шаш ал десе, бас алатын 
әпербақан  болмауын  қатаң  ескертіп,  сөгіс  беріпті.  Тіпті  оны 
орнынан  алған  күннің  өзінде  сауаты  бар,  шаруашылықтың 
жағдайын  білетін  есті  еркек  таба  қою  қиын  еді  сол  уақытта. 
ауыл азаматтарының жоқтығы жанға бататыны содан-ау. Енді 
ойлаймын,  азаматы  жоқ  ауыл  сарғайған  ескі  жұрт  екен  де, 
еркексіз әйелдер қаңсыған итаяқ екен... «Бар пәле сенен келді, 
албасты»,  –  деді  ол  ауданнан  қайтып  оралған  күні  кеңсеге 
шақырып алып. 
– Жеңдім деп тұрсың ғой. Жыланды үш кессе де кесірткелік 
қауқары  бар.  Көрерміз...  Ертеңнен  бастап  наубайханадан 
шығасың.  Балаң  жетіліп  қалды.  Күшің  тасып  жүр  екен,  егін 
суғару  жұмысына  бар.  Сенің  орныңа  Бәтіш  нан  пісіреді. 
Жуындыға  семірген  иттей  дүмпиіп  алып  едің,  енді  қайтер 
екенсің.
– Тіліңізді тарта сөйлеңіз. Әттең әкемдей адамсыз, әйтпесе, 
әне күнгіні есіңізге қайта түсірер едім. – Есігін бір теуіп шыға 
жөнелдім. 
Жаз шыға бес адам ауданда звеноводтың оқуына бардық. 
Он  күн  бойы  егін  суғарудың  жай-жапсарын  үйреніп,  қайтып 
оралдық  та,  қиядан  арық  қазып,  құдық  шығару  жұмысына 
кірісіп кеттік. менің бойымда қайран қалдырар бір қасиет бар 
еді:  қандай  істі  болса  да  жан-тәніммен  беріліп  істейтінмін. 
Өзімізге  бекітіп  берген  жерді  бес  әйел  балаша  баптап,  ай 

308
жарығымен суарып, арамшөбін жұлдық, әбден жайқалып өсіп, 
дәні толып сарғайып піскен соң барып бастырдық, маржандай 
бидайды  өкіметке  өткіздік.  Жанталасып  қол  орақпен  масақ 
орып,  баулап  жүргенімде  білегімді  оңдырмай  кесіп  алдым 
(алма  шешей  білегін  түріп,  сара  тілінген  тыртықты  Күміске 
көрсетті). міне, соғыстан қалған белгі... Қан саулап тоқтамаған 
соң, жаулығыммен орап, шандып байладым да, амал жоқ, ауылға 
қайттым. Ол шақта дәрігер жоқ. Әйтеуір, қазақтың ем-домын 
жасап, қанын тыйдық. Қанжапырақ тарттық. ауырсынып үш 
күн  жұмысқа  шыға  алмадым.  «Дем  алу  үшін  әдейі  істедің, 
албасты, – деді Нартай. – мұғалімдерге қосылып шөп шабуға 
барасың». 
Қайтесің,  жылайсың,  жылайсың  шыдайсың.  Баяғыда 
біреу:  «Қарнымның  ашқанына  емес,  қадірімнің  қашқанына 
жылаймын», – деген екен. Сол айтқандайын мен де көзге шық- 
қан  сүйелдей  болып,  көрінгеннен  сөз  естігенше,  көз  көріп, 
құлақ  естімейтін  барсакелмес,  белгісіз  жаққа  қаңғып  кеткім 
келетін.  Қ-ай-й-дан...  балапанын  ерткен  қаздай,  аспаннан 
қырғи  көрінгенде  қанатымды  сабалап,  қаңқылдағаным 
болмаса, қолдан келер қайран бар ма. адамның басы алланың 
добы демекші, колхоз басқармасы қайда айдаса – сонда елпең 
қағып жүгіре бергеннен басқа шара не. Дегенмен осы мазасы 
жоқ,  сынаптай  толқып,  сағымдай  сусыған  өміріме  ризамын. 
Несін жасырайын, дәл сол кезде, күндіз-түні талмай, шаршап-
шалдыққаныма  қарамай  белсенділіктен  гөрі  қолына  қарап, 
қарлығаштың балапанындай тамақ сұрап, аузын ашып отырған 
бала-шағамды  асырау  тілегі  бірінші  тұратыны  санамда.  мен 
бейбіт  те  жомарт,  жылқының  жусағанындай  тыныш  тіршілік 
үшін  күрестім,  отбасымның  амандығы  үшін  қу  жанымды 
аяғаным  жоқ.  Әрбір  қиналған  сәтімде  ел  мен  жерді  осындай 
күйге  душар  қылған  дұшпанды  қанша  рет  қарғап-сіледім, 
қаншама  рет  шашымды  жайып,  батысқа  жүз  беріп  лағынет 
айттым. мұғалімдерге қосылып пішен шауып жүрген шақта өз 
нормамды  ылғи  да  артығымен  орындап  тастап,  шөпшілердің 
бәрінен бұрын үйге безектеп жүгіремін. Үйге келе салып, қара 
жер  қойнына  алғанша  таусылмайтын  шаруаға  кірісемін.  Кей 
күндері  мұғалімдер  қайтып  кеткен  соң  тартпамды  шыңдап 
жападан-жалғыз  қалып  қоямын.  ай  туа  тоғайдың  арасына 
кіріп  аламын  да,  жалғыз  сиыр  мен  бес-алты  қой-ешкіге  шөп 
шабамын. 

309
мұғалімдердің  ішінде  Зәбила  атты  сүп-сүйкімді  қыз  бар 
еді. Оны сен де білесің, Күмісжан, бұл күнде ақарлы-шақарлы 
семья,  тіпті  немере  сүйіп  отыр.  Сол  қыз  мені  жан  тартып, 
аузындағысын  жырып  беріп,  үйірсектеп  жүретін.  Құрбы- 
ларымен бірге ауылға қайтуға ыңғайлана берді де, менің төс 
темірге салып балғамен шалғы шыңдап отырып қалғанымды 
көріп, кері оралды. 
–  апай,  сіз  неге  қайтпайсыз?  –  деді  жаныма  шоқайып  
отыра беріп. 
– Өз малымызға арнап шөп шабамын. 
– Түнде ме? – таңдана сұрады. – Қараңғы ғой. 
– Енді бір сағаттан соң ай тумай ма.
–  апырай,  апай-ай,  қалай  ғана  шаршамайсыз.  Сізден 
әлдеқайда  жас  менің  белім  үзіліп,  екі  қарым  талып  әрең 
отырмын. 
–  Үйренбегендікі  шығар,  –  дедім  мен.  –  Басқа  түссе  бас- 
пақшыл  деген  емес  пе.  Жұмыс  мені  емес,  мен  жұмысты 
шаршатар шама бар.
– Жұмыс шаршаушы ма еді, – деді Зәбила күрсініп. – мен от 
жағайын, шалғының жүзі көрінбей барады, қолыңызды кесіп 
аларсыз. 
– Жаға ғой. Шәугімге шай қоя сал. 
ай туғанша сырласып отырдық. Шегіртке шырылдап, елік 
әупілдеді. Ол кезде аң-құс бықып жүруші еді ғой. Сымпылдап 
үйрек ұшады. Өзеннің беті қарабарқынданып, анда-санда бір 
нәрсе шолп ете қалады, тегі шабақ аулаған балық болар. Екі 
тізеңді құшақтап, үн-түнсіз отыра берсең, бойыңды қуанышты 
да мұңлы үрей билейді екен. Бірақ сен шошынбайсың, ләззат- 
ты  әсермен  терең  күрсінесің  де  әлденені  іздеп  елеңдейсің. 
Іздеген затың не, білмейсің. Білмегендіктен де елегізіп іздейсің. 
Осындай жым-жырт ертектегідей отырғанымызды Зәбиланың 
майда үні бұзды. 
– апай, бақыт деген не, білесіз бе? – мен бірден жауап бере 
алмадым. 
Осы сұрақтың төңірегінде, тіпті, ойланбаппын-ау.
– Бәлкім, бақыт дегеніміз – ер-азаматқа еркелеу шығар. 
– рас айтасыз, әйелге одан артық бақыт жоқ.
– Сен әлі жассың ғой. – Сөзімді аяқтатпады:
–  Жас  болсам  да  білемін.  Бізді  соғыс  есейтті.  Өзіміз 
қызығын  көріп,  қуанышын  бөліспесек  те,  сіздерді  көргенде 

310
сай-сүйегіміз сырқырайды.Жауды жеңген күні алматыға оқуға 
аттанбақпын. 
– Оқы, айналайын, мен үшін де оқы. 
Ол мені құшақтап аялады, аяғаны шығар. 
Осы  кезде  шығыстан  дөп-дөңгелек  айдың  шеті  қылтиды 
да,  «мені  зарыға  тосып  отырсыңдар-ау»  дегендей  шапшаң 
көтеріле бастады. мен орнымнан тұрып, алақаныма түкірдім 
де, тартпаны ептеп шықтана бастаған шалғынға салдым. 
– Көмектесейін, апай, – деп Зәбила да өз қол шалғысына 
ұмтылды. 
– Әуре болмай-ақ қой.
– Ештеңе етпес, сізден жаным артық па, – деп менің соңым- 
нан ересілтей жөнелді. ай жарығына шағылысқан шалғының 
жүздері жалтылдап, ұйысқан шөпті жайпап барады. артымызда 
түп-түзу десте қалды жол болып. 
Күз туа мен және екі-үш адам солдаттарға арнап пима басу 
жұмысына кірістік. Біз әуелі Пилат деген орыс шалына барып 
бір  апта  үйрендік.  Пима  басуды  тағы  да  мен  бірінші  болып 
игеріп әкеттім. Қалып біреу ғана болғандықтан алғашында бір 
сыңардан  басып,  кезек  күтіп  жүрдік.  Күзді  күні  қозылардан 
қырқып алған тері жүнді ең әуелі жақсылап тұту үшін судың 
арғы  жағындағы  Еремей  деген  орыс  шалына  қапқа  салып 
апарамыз.  Оның  жүн  түтетін  машинасы  бар.  Бұл  жұмысты 
Сақыш  екеумізге  тапсырған.  Қыс  түсіп,  Бұқтырмаға  мұз 
қатқанда да қанатсыз жайдақ шанаға бір центнер жүнді тиеп, 
ымырт  жабыла  жолға  шығамыз.  машинаның  құлағын  кезек-
кезек бұрап тұрып түні бойы бұрқыратып түтеміз де, ертелетіп 
қайта ораламыз. Екі-үш сағаттай мызғып алған соң, соғушылар 
әзірлеген  түйлектеген  жүнді  қазанға  салып  қайнатамыз. 
Әбден  піскеннен  кейін  сорғытып,  қол  ағашпен  тарсылдатып 
соққылаймыз. Бөлменің іші көзге түртсе көргісіз буға айналып, 
үсті-басымыз малмандай су болады. Дымқыл ауа тынысқа тар, 
тұншықтырып  шыдатпайды.  атып  далаға  шығамыз.  Сонда 
әбден  буланған  құлағымыз  тарс  бітіп,  естімей  қалушы  едік. 
Оған қарап жатқан біз жоқ, таза ауадан қарпып-қарпып жұтып 
аламыз  да,қалың  будың  арасына  қайтадан  сүңгиміз.  Бір  күні 
мұздың  бетін  қызыл  су  қаптап  кетті.  Өзеннің  дәл  ортасына 
барғанда жамандатқыр тырақы ат бір центнер жүн мен Сақыш 
екеумізді тарта алмай арындап тұрып алғаны, әрі қамшыладық, 

311
бері қамшыладық, тіпті сабаған сайын көткеншектеп, баспай 
қойды. Сақыштың аяғында көн етігі бар еді, шанадан қарғып 
түсіп  барып,  дізгіннен  жетелеп  көрді,  қозғалмады.  Енді 
шана үстіндегі мені ауырсынып тұрғандай. ал менің кигенім 
–  табынына  тақтай  жапсырған  ескі  пима.  Сақыш  ер  еді-ау, 
тырақыны басқа бір салды да, долданып қайтып маған келді. 
– мін арқама, – деді. 
– Денем ауыр, көтере алмайсың ғой...
Жас  балаша  мойнынан  құшақтап  арқасына  жабыстым. 
Ол  менің  екі  қалтамнан  қыса  ұстап  алды  да,  қызыл  суды 
шалпылдата кешіп, арғы жағаға тартты. Жағалауға енді жете 
берген кезде:
– Әй, қатын, қалтаңнан қарманың иісі шығады ғой, – деді. 
– Бағана Енем пісіріп беріп еді. 
– аузыма сал, әйтпесе суға тастай саламын,– деп үстіндегі 
мені  сілкіп-сілкіп  қалды.  амал  жоқ,  бір  үзіп  тістеттім.  Ол 
қарманы ұртын қомпаңдатып шайнаған қалпы мені арғы бетке 
алып  шықты.  Содан  соң  суды  қайта  кешіп  барып,  көлікті 
жетелеп  еді,  қырсық  неме  «сендерден  құтылмадым-ау» 
дегендей тапырақтай тартты шананы. Сақыштың көн етігінен, 
әрине, су өтіп кетіпті. Еремейдің үйіне жеткен соң шылғауын 
отқа  қақтап  кептіріп  әрең  жылынды.  Осы  оқиғадан  кейін 
Сақыш, суық тисе керек, қалтырап-дірілдеп қатты ауырды. Екі 
аяғының қақсағаны асқына келе жүрегіне шапты. Ертең жеңіс 
деген күні бұл дүниеден қайтты жарықтық. 
Еремейдің  үйінде  жүн  түтіп  жүргенде  қарнымыз  ашып 
қоймаған  соң  бір  килодай  жүн  сатып,  картошка  қайнатып 
жеп  едік.  Енді  орнын  толтырудың  амалын  іздегенбіз.  Әдетте 
түтілген  жүнді  бір  бөлек,  түскен  қоқымды  бір  бөлек  өлшеп, 
жалпы  салмағын  шығаратын.  амалсыз  қоқымның  арасына 
тас салуға тура келді. Бұл жалғанда Нартайдан иісшіл кім бар 
екен... Біліп қойды. Қулығымыздың беті ашылды. аузына ақ 
ит кіріп, көк ит шығып ұрысты. Соттатпақ болды. айналайын, 
Сақыштың сұлулығы бұл пәледен де құтқарды. 
Иә, біз не көрмедік. Сонымен ұзын-ырғасы – пима бастым, 
нан салдым, өмір бойы шөп шаптым. Егін ордым, бау байлап, 
масақ тердім. мұнымен де біткен жоқ. Келесі, 1944 жылдың 
қысында тері илеуге жіберді. 

312
11
–  Екеуінен  де  мәңгілікке  айырылғанымды  жүрегім  сезіп 
еді,–  деп  ақан  шал  далаға  шығып,  бой  жазып  келген  соң, 
әңгімесін одан ары соза тартты.
Жағдай  жақсарып,  тамақ  түзелгенмен,  сырқатым  асқына 
түсті.  Екі  бетім  суалып,  көзім  шүңірейіп,  мойным  ырғайдай 
болып,  адам  танымастай  жүдедім.  Әсіресе  1945  жылдың 
қысында жұмысқа бір күн шықсам, екінші күні төсек тартып 
жатып қалатын жарымжан күй кештім. Ішкен асым батпайды, 
қара су ұрттасам да, лақ еткізіп қайта құсамын. Көктем туа ептеп 
сергігендей едім, «бүгін жеңіс» деген күні ішімді жалын жалап, 
қатты  қысылып  ауырдым.  Ұлыстың  ұлы  күні  қуанышында 
нардың үстінде аш иттей бұралып, ыңырсып жатқан менімен 
елдің ісі бар ма, көздеріне жас алып, жүректері жарыла жаздап 
бақытқа кенелуде. Иә, көптен күткен таң да атты!
Жеңіс!
«Соғыс!»деген  сөздің  су  құйып,  тамырына  балта  шапқан 
айналайын, ЖЕҢІС– сені де құлақпен еститін, көзбен көретін, 
төбеміз  көкке  жеткенше  қуанатын  күн  бар  екен-ау!  –  деп 
күбірледім басымды зорға дегенде көтеріп. Күлге аунаған қотыр 
түйедей жата бергенше далаға шығуға талпындым. Барақтың 
қабырғасына  сүйеніп,  бір  басып,  екі  басып  тысқа  шыққанда, 
май айының жарқыраған күні нұрын аямай-ақ төгіп тұр екен, 
көзімді  жасауратып,  жанарымды  жеді.  Жұмысшылардың 
тайлы-таяғы  қалмай  жеңіс  құрметіне  арналған  салтанатты 
жиналысқа кетіпті. маңайда тірі жан көрінбейді, тек мен ғана 
асқазанымды алақаныммен басып, жалғыздан-жалғыз бүкшиіп 
тұрған.  Табиғат  бейне  бір  ұзатылатын  қыздай-ақ  қылымси 
жымиып,  наздана  тамылжиды.  Енді-енді  ғана  бүршік  ашып, 
жапырақ жая бастаған орман осы тұстан қарағанда жасыл ала 
– бірі ерте, бірі кеш бүрлегендіктен бояу теңестіре алмай тұр. 
Бағана басына орнатылған қара табақтан левитанның жігерлі 
де қуанышты үні саңқылдап естіледі. менің, жадымда әсіресе 
қалғаны: «Капитуляция» деген сөз болды. «Енді елге қайтатын 
шығармыз», – деп ойладым.
Жеңіс!
Бұл сөзге менің қаншалықты үлес қосқанымды күні бүгінге 
дейін  білмеймін.  менің  білетінім:  өзіме  жүктелген  жұмысты 
барлық күш-қуат, ынта-ықыласыммен орындағаным ғана. Тіпті 
кімнің қанша үлесі барын таразылап, талапайға салу артық еке- 

313
нін сол кезде-ақ ұққан едім. Ендеше ел басына күн туған шақта 
Отан алдында – ар-ожданның тазалығынан асқан үлес бар ма?.. 
мүмкін,  барлығымыздан  –  аяқ-қолдан  айырылса  да,  әйтеуір, 
татар  дәмі,  атар  таңы  таусылмай  тірі  қалған  барлығымыздан 
әлдеқайда батыр, әлдекім ешкімге белгісіз күйде шейіт болған 
шығар.  Соғыста  қаза  болғандардың  барлығы  батыр  дейтінім 
содан. Кейін ойладым: – бәлкім, менің еңбегім белгісіз, аты-
жөні жазылмаған жауынгердің рухына айналып кеткен шығар. 
Иә, батыр болу дегеніміз – кеудеге алтын жұлдыз тағып, алты 
алашқа  әйгілі  болу  ғана  емес;  есімің,  еңбегің  аталмай-ақ 
ерлік  жасау  мүмкін  екендігін  кейін  білдік  қой.  Демек,  әдемі 
тізімге соғысқа қатысқандардың барлығын тізіп шығу міндет 
емес, олардың адал еңбегі, асқар ерлігін ЖЕҢІС деген сөз бен 
БЕлГІСІЗ БаТыр рухынан іздейміз.
– мен алпыс жылдық өмірімде, – деді ақан шал қолындағы 
қымыз құйылған кесені шайқап, – ешкімнің ала жібін аттамаған 
екенмін.  міне,  түн  жамылып  отырмын  ғой,  асырып  айтсам, 
құдай  төбемнен  ұрсын.  Бірде-бір  ескерту,  сөгіс  те  алмаған 
екенмін.  Егер  тазалық,  адалдық  үшін  берілер  сый-құрмет 
болса, омырауым толып кетер еді... мен тек қана өз қолымнан 
келгенін  істедім,  қадери-қалімше  еңбек  еттім,  тағдырдың 
талайыма  жазған  ырзығын  ғана  көрдім,  одан  артық  дүниеге 
иек қышытқан емеспін, өйткені алуан-алуан жүйрік бар, әліне 
қарай  шабатын.  мен  бұл  өмірге  алу  үшін  емес,  беру  үшін 
жаратылғанымды  баяғыда  «трудармияда»  жүрген  кезде-ақ 
ұққанмын. Сондықтан шамасына қарай шанасы деген қағиданы 
берік ұстадым да, ешкімнің де бақытына қызықпадым, ішімді 
өрт жалап қызғанбадым да. мынау қара жердің бетінде мЕН 
секілді  озбай  да  қалмай  қарапайым  ғұмыр  кешетіндер  саны 
БЕлГІлІлЕр  тізімінен  әлдеқайда  көп  екенін  білемін,  соған 
шүкіршілік  жасаймын  да.  алайда  өзім  сияқты  ұшпақты  әсте 
аңсамайтындардың  саны  азайып  бара  ма  деп  шошынамын... 
аспанға  ұшпай  тұрып,  жұмыр  жердің  бетімен  дұрыс  жүруді 
үйренбегендерді көргенде налимын-ау... «Кірмей тұрып, қалай 
шығатыныңды біліп ал» деп халық біліп айтқан ғой. Осындай, 
ойдың дені кейін, заман тынышталып, бейбіт өмірге еркелегенде 
ғана сана сарабына түсті, әйтпесе қа-а-й-д-ан... Көктемгі көкке 
аузы зорға ілінген көтерем сиырдай тарамысына ілініп тұрған 
менің көкейімде жалғыз-ақ арман бар еді, ол – өлмей ауылға 
жетіп,  өзім  жоқта  дүниеге  келген  Баламерді  көру.  Содан  соң 

314
ажал ала жөнелсе де қарсы емеспін. Бұған дейін сүйретіліп тірі 
жүргенім суішкілігімнің әлі де таусылмағаны шығар-ау.
Жатақтың босағасына сүйеніп тұрғанымда, анадай жерден 
ақ  көйлегі  желбіреп  маған  қарай  жүгіріп  келе  жатқан  қызды 
көзім  шалды.  Ол  анадайдан  қос  қолын  жая  ұмтылып,  менің 
мойнымнан  құшақтады  да,  екі  бетімнен  кезек  шөпілдетіп 
сүйді-ай. Жүзінде күлкі, жанарында жас.
– ағатай-ай, бауырым-ай, біз жеңдік қой. Жеңдік!
– рас, жеңдік, айналайын, қарындасым! – дедім мен ақ сары 
шашынан сипап.
–  Бірақ  бұл  жеңіс  бомбаның  астында  қалған  әке-шеше, 
туған-туыстарымды тауып бере ала ма? – деп өксіп жіберді.
– Жалғыз сен ғана емессің ғой, қалқам...
– Бірақ әркімнің өз қайғысы өзіне ауыр емес пе. Енді мен 
батысқа бармаймын. Шығысқа аттанамын.
– Қиыр Шығыстан жапон деген пәле шыққан жоқ па?
– Сіз мені түсінбедіңіз, жаудан қорқады деп ойлайсыз ба? 
Жо-жоқ.  Көз  алдымда  аяқ-қолы  бөлек-бөлек  қалған  мамам, 
қалай ғана сол хуторға бара аламын. Әр күн сайын есіме түсіп, 
жүрегімді жараламай ма. Одан да Сібір тайгасын аралап кетейін 
де. Бастықтар рұқсат етсе ертең жолға шығамын. Сіз сондай... 
жақсы адамсыз. Я Вас... хокаю! Бұл сөзді кейін түсінерсіз. Хош 
болыңыз.  –  мойнымнан  құшақтады  да,  жалт  бұрылып  асыға 
басып кете барды. Сезімім қаншалықты сірне болса да, көңілім 
толқып, басым айналған, масайғандай дел-сал тұрып қалдым. 
ақ көйлегін жел желпіген қыз, әне, Орал ормандарына қарай 
беттеп барады. Өзімен бірге бір нәзік сәулені ала кеткен украин 
қызы  менің  де  жүрегімнен  орын  алған.  Ол  маған  ЖЕҢІС 
деген  ұлы  ұғымның  адамға  айналып,  дөңгелене  билеп,  күні 
бүгінге  дейін  жер  шарын  аралап  жүргендей:  ол  мәңгілікке 
солмас  бәйшешектей,  қайта  жасарып,  қайта  гүлдеп,  мынау 
монданақтай жерді алақанына салып әлдилеп жүргендей...
– Әңгімем аяқталып келеді, таң жақындап қалған секілді, 
жүр  далаға  шығып,  бой  сергітіп  қайтайық,–  деп  ақан  шал 
орнынан тұрды. 
Олар  тысқа  шыққанда,  шынында  да,  шығыстан  таң  саз 
берген  екен.  аспан  ашық,  Шолпан  жұлдыз  ғана  түнгі  ару- 
лардың,  отырыңқырап  қалған  ең  соңғы  қонағындай,  сөнбей 
жарқырайды.  Батыс  жақ  алқаракөк  те,  шығыс  көкжиек 
жұқалаңдап  ағараң  тарта  бастаған.  Қозының,  жылқы 

315
даусы  естіледі.  Көбен  тауының  оймақтай  ғана  көлі  бетінде 
мойындарын  қайырып,тұмсықтарын  қанаттарының  астына 
жасырған қос сары ала қаз бейбіт қалғиды. арғы жақ шетінде 
судан  әлдене  алып  жеп,  таңсәріден  ашқарақтанған  бір  топ 
қоңыр үйрек жүзеді. Көл жағасындағы жалғыз үйлі қойшының 
аң-құсқа деген адалдығын жарықтық үйрек-қаз да сезгендей, 
өзгеше  кәперсіз,  секем  алар  сескенісі  жоқ  алаңсыз...  Табиғат 
пен адам арасындағы береке, ырыс дарыған шалқар достықтың 
жарасып  табысқан  жаршысындай.  ақан  шал  осына  көріністі 
көптен бері көрген жоқ-ты, қызықтағандай екі қолын артына 
ұстап, сәл үнсіз тұрып қалған. «Үйге бой жазып, анау төбенің 
басына  шығып  қайтайық»,  –  деп,  алға  түсіп  аяңдай  берді. 
Шопан жігіт мақұл көргендей қатарласа жөнелген.
– 1945 жылы да елге қайта алмадым, – деді ақан шал. – 
Соғыстан қайтқан солдаттар емеспіз, еңбек әскері болғандық- 
тан, тағы да бірер жыл жұмыс істеуді талап еткен соң, амалсыз 
қалдық. Жаз шыға қыстай асқынып келген аурудың беті бері 
қарап, өзімді тәуір сезінгенмін. Әйелдердің көбі дерлік тарап, 
бұрынғыдан гөрі бір жайма-шуақ тыныштық орнағандай еді. 
Тіпті  ептеп  көңілсіздік  басып,  ел  деп  елеңдеумен  жүр  едік. 
Өйтпеске шарамыз қайсы, түпкілікті қалып, жұмысшы болып 
кетудің  реті  жоқ,  көпшілігіміздің  ауылда  екі  көзі  төрт  болып 
тосып отырған бала-шағамыз бар, шаруа баққан адамбыз, егін 
екпей, шөп шаппай өмір сүре аламыз ба. ал кен қазып жүрген 
бәріміз  көгенін  ағытқан  қозыдай  жамырап,  қайла-күректі 
лақтырып тастап боса жөнелсек, жүрегі дүрсілдеп соғып тұрған 
мұқым завод, фабрика өлікке айналмай ма. Негізгі жұмысшылар 
майданнан  толық  оралған  жоқ,  тірі  қалғандарының  өзі  аяқ-
қолдан  айырылған  мүгедек,  жаудан  енді-енді  ғана  арылған 
ел  ес-ақылын  жиғанша  бұл  жерден  аттап  басуға  қақымыз 
жоқ  еді.  ағайын-туған  «бұл  қайда  жүр»  деп  елеңдемес  үшін 
барлық  жағдайымызды  айтып  хат  жазып  жібердім.  Сөйтіп, 
Орал тауының дәмін әлі де бір жыл татуға тура келген. Әрине, 
бұрынғыдай емес, жағдай жақсарған, жұмысшылар да көңілді.
Саршатамызда  ауылдан  менімен  бірге  келген  Қожақ  пен 
Қаймақ  үйлеріне  қайтатын  болды.  Партия  қатарына  жаңадан 
өткен мені босатпады.
Жігіттерді  шығарып  салып  тұрғанда  көңілім  алабұртып, 
көзіме жас алдым. Бірге өсіп, біте қайнасқан ауылдастарымды 
қимай қиналдым да. Оралда өткен үш-төрт жылдың ішінде бір-

316
бірімізге бұрынғыдан ары жақындасып, бір шаңырақтан өрген 
тумалардай айнымас достық, ажырамас туыстықпен үйренісіп 
кетіп  едік.  Олар  кетіп,  жалғыздан-жалғыз  мен  қалғанда 
үйірінен айырылған жылқыдай кісінеп, көбінесе, саяқ жүретін 
болдым. Қаймақ пен Қожақ мен үшін мұқым Қаратай елі екен, 
тұра аттанып кеткенде, ел көшкендей құлазып, жұртта қалған 
күшіктей  қыңсылағаным,  бұзауы  өлген  сиырдай  азан-қазан 
мөңірегенім де содан-ау...
Қаймақшал  тарамыс-тарамыс  қолын  ұсынып:  –  ал,  аза- 
матым, аман бол. Көріскенге жазсын, – дегенде ұмтылып барып 
құшақтай алдым.
– ағатай-ай, жалғыздықтан жаным күйзелетін болды-ау.
– Көп ұзамай сені де босатар. Денсаулығыңды күт. Шыда, 
көбі  кетіп,  азы  қалды  ғой,–  деп  төсіме  төсін  тигізіп  жұбату 
сөзін айтты.
– алмаға не сәлем айтасың, – деді аусар Қожақ арқамнан 
қағып.
–  Не  айтайын,  аман-есен  де...  ауыратыным  жайында 
жұмған  аузыңды  аша  көрме,  жүрегін  жаралап  қайтесің.  мен 
үшін балаларымның бетінен сүй.
Олар аудан орталығына қарай жаяу беттеді. арқаларында 
түйіншек дорбасы бар. Сырты қомпайғанмен, ішінде түгі жоқ 
бос дорбаны тек ырым үшін ғана таңып алған – жолаушылық 
әдет  қой.  Жүдеп-жадаған  ауылдастарымның  артынан  қарап 
тұрып, қатты аядым. Бұлар да соғыста болдық деп барады-ау.
Жолдастарыммен қоштасып, жатын орынға қайтып оралған 
соң  да,  екеуінің  бос  дорбасын  арқалап  аяңдап  бара  жатқан 
жүдеу бейнесі көз алдымнан кетпей-ақ қойғаны. Тіпті, ұйқым 
келмеген  соң,  сыртқа  шықтым.  Тыныштық  ұйып  тұр  екен. 
Жұмысшылардың барлығы да алаңсыз ұйқыда, бейбіт күннің 
алғашқы алаңсыздығына еркелеп жатыр. ауадан ептеп салқын 
сыз сезіле бастаған. Қар биыл да ерте түсетін сыңайлы. ағаш 
жапырақтары да асығыс сарғайған. Үркер көтеріліп келеді екен. 
Сол  үркер  туған  жақта  менің  туған  ауылым  бар.  Белгісіз  бір 
үміт солай қарай жүр-жүрлеп жетелейді. Неге екенін білмеймін, 
күншығысты бетке алып еріксізден еріксіз адымдадым. Қанша 
жер  ұзағаным  есімде  де  жоқ,  тек  Шолпан  жұлдызы  ауа  ғана 
кері бараққа оралдым. Одан ары ұзай берсем, сөз жоқ, қашқын 
атанамын. ал мен өмір бақида ештеңеден қашып, ештеңеден 
қорыққан емеспін.

317
Орал  өңіріне  тағы  да  қыс  түсті.  Күн  суық.  Сырқатымнан 
айығып кете алған жоқпын. Бұрынғыдай күбір-күбір өз тілімде 
сөйлейтін  жігіттен  айырылған  соң  бір  түрлі  бұйығы  тартып, 
жетімсіреп  жүрдім.  ауыл-аймақты  өлердей  сағындым.  Бала-
шағам күндіз есімнен, түнде түсімнен шықпайды. Тарамысына 
ілініп әрең жүрсем де жұмыстан бір рет те қалған емеспін. Кен 
директорының  атынан  мақтау  естідім,  озат  жұмысшы,  нағыз 
коммунист  атандым.  амал  не,  жүректе  сағыныш  салғаң  мұң 
бар. Қанша көңілденейін, сергиін десем де, көңілімді әлде не 
зіл болып басады да тұрады. «Топырақ Оралда бұйырмаса игі 
еді»,– деген ұры ой ұялай бастады.
Иә, соғыс аяқталды.Бірақ күрес аяқталды ма?..
Кімнің қайда, не істегенін есепке алып, түгендейтін уақыт 
келді.
Жолым түсіп аудан орталығына барып қайтып едім. Онда 
ұлан-асыр  той:  пилоткаларын  бір  шекелеп  киіп,  омыраулары 
сылдырлаған  орден-медальдар  толы  солдаттар  қос-қостан 
қыз-келіншектерді  құшақтап  гармоньдатып,  көшеде  билеп 
жүр.  Оларға  сонадайдан  қызыға  қарағаным  болмаса,  тіпті 
жақындауға  сескендім  әрі  «бұл  қайдан  шыққан  ақ  қарға»деп 
сөгетіндей  жерге  кіре  ұялдым  да.  «Бәрі  де  майдан,  мұндағы 
біз  де  қарап  жүргеміз  жоқ»  деп  кімге  дәлелдерсің,  кімге 
түсіндірерсің...  амал  не,  салым  суға  кете  бараққа  оралдым. 
маған  ондай  сұрақ  қоймауы  да  мүмкін  ғой,  бірақ  үстінде 
әскери  киім,  кеудеңде  соғыс  куәгері  медалің  жоқ  болған  соң 
ба, өз-өзіңнен қуыстанады екенсің. Кен басшылары тарапынан 
алған сан алғысымды қағазға жазып алып әркімге тарататын 
емес... Шынымды айтсам, елге қайтуға да қорындым. Әттең, 
шиеттей  жас  бала-шағам  бар,  әйтпесе  осы  жақта  түпкілікті 
қалып қойғым-ақ келді. алма кезекті хатында: «Соғыстан аман 
қалған  азаматтардың  біртіндеп  келіп  жатқанын,  оның  ішінде 
бір аяғынан айырылған Құмырайдың да бар екенін жазыпты. 
Денеме сызат түспей ауылға барудан азапты не бар? ал ішкі 
жараны  кім  көріп  тұр.  Бейне  бір  бес  жыл  Орал  орманында 
тығылып  жатып,  жау  жеңілген  соң  уралап  шыға  келгендей 
көзге күйік боларым тағы рас еді...
«Тыл да, трудаармия да – барлығы да майдан, жолдастар,– 
деген  сөзді  дәл  сол  кезде  дәлелдеу  мүмкін  емес-ті.  Жұрттың 
назары тек қана қолына мылтық ұстаған жауынгерлерге ауған. 
Қазірдің  өзінде  қарт  солдаттар  соғыс  ардагерлері  атанып, 

318
«немісті  тырқыратып  қуып  барамыз,  жолдасыма  оқ  тиді, 
мен  аман  қалдым»,–  деп  естелік  айтып,  есінеп  отырғанда 
күн демей, түн демей кен қазып, топырақ тиеп жатырмыз»,– 
деп  әңгімеге  араласудың  өзін  әбес  санаймыз.  Бірақ  менің, 
жарылыстың астында қалған Бураның, ауылға келген соң көп 
ұзамай  дімкәстік  пен  жіңішке  аурудан  қайтыс  болған  Қожақ 
пен  Қаймақтың  жазығы  не?  Жазығы  сый-құрмет  дәметпей 
жанталаса еңбектенгені ме, жазығы жауынгерге қару дайындап 
бергені  ме?  Отыз  жыл  бойы  осы  оймен  соғысып  келемін. 
Жеңістің  отыз  жылдық  тойына  шақырылмадық.  Оны  былай 
қойғанда,  «ата,  сенің  наградаларың  неге  жоқ.  Әлде  соғысқа 
қатыспадың  ба?»  –  деген  немеремнің  сұрағына  жауап  бере 
алмадым-ау. Ол сұраққа әсте де мен емес, басқа біреулер жауап 
беруі керек еді...
1946 жылдың жазында асқазан ауруым асқына берген соң, 
еңбек әскері қатарынан біржола босатты.
–  мінеки,  Орынбай,  ағаңның  қысқаша  өмір-тарихы 
осындай,– деп ақан шал әңгімесін тамамдады.
Таң атты. Күн шықты.
* * *
Көбен  тауының  ирек-ирек  жолымен  жалғыз  салт  атты 
ауылға  қарай  құлдырап  келе  жатыр.  Түндегі  ішкен  қымызы 
батпады  ма,  аттың  жалын  құша  лоқсып,  қолқасы  үзілердей 
болып ұзақ құсты... алғашында түндегі жеген еті мен қымызды 
лақылдатып  еді.  аттан  әрең  дегенде  сусып  түсті  де,  жерге 
найзадай кіріп жатқан тасқа сүйене отырды. Тынысы тарылып, 
ауа жетпей өз-өзінен тұншыға берген соң омырауын ағытып, 
«Уһ, аллай-ай, жаным-ай» – деп ауыр күрсіне шалқалады да, 
анау тегенедей төңкеріліп тұрған шайдай ашық аспанға қарады. 
Ол  тіршілігінің  ең  соңғы  сапары  дәл  осы  ендігі  сәтте  сонау 
етекте  құмалақтай  шашылып  жатқан  ауылға  аударған.  Сол 
көк  түтіндері  көкке  өрлеген  көп  үйлердің  ішінен  өзінің  қара 
шаңырағын іздеп әрең дегенде тапты да, аса бір қимас тілекпен 
ұзақ қарады. «Тәңірім-ау, түтіні шығып жатыр»,– деп қуанды. 
амал қайсы, қолқасы үзілердей болып тағы лоқсыды. Өңешін 
кермек  татыған  қан  жауып,  тамыр  соғысы  баяулай  бастаған-
ды. Жүрек шіркін шаршаған, әбден тозығы жеткен, «бұдан ары 
шамам  жоқ»  дегендей,  әлсіреген  қанатын  анда-санда  болар-
болмас қаққаны болмаса, өмір үнін шырқата алмады. Кірпігі 

319
қатып,  қарашығы  бір  орында  тұрып  қалған  көзінен  саулап 
жас  ақты,  бірақ  сүртуге  дәрмені  жетпеді.  Жанары  жайнап 
жатқанымен, айдай аппақ әлем біртіндеп сөніп, дүниенің бар-
барлығы қап-қара қапасқа айналды. Сол қараңғы түнектің ар 
жағынан  мойнында  иін  ағашы  бар  алма  шықты  да,  су  толы 
шелекті шайқалақтатып, әне, асықпай аяңдап барады. «Тоқта, 
– деп жан ұшыра айғайлады ақан. – мені ерте кет. Суды қайда 
апарасың?».
Қарашығы  қатып  жатқан  ақан  шалдың  кеудесі  қарс 
айырылды да, шыбын жаны пыр етіп ұша жөнелді...
...мұнымен де біткен жоқ. Келесі, 1944 жылдың қысында 
тері  илеуге  жіберді,  –  деп  алма  кемпір  әңгімесін  ары  қарай 
жалғастырды.  –  Бұған  дейінгім  ойыншық  екен,  дүниедегі  ең 
ауыр жұмыс – осы тері илеу болып шықты. маған дейін істеген 
талай  әйел  шыдай  алмай,  ақыры  ауруға  ұшырап,  үйлерінде 
төсек тартып жатқан. Сол күні де әдеттегідей ерте тұрып, сиыр 
сауып,  шайды  шала-пұла  ішіп  үйден  шыға  бергенімде  Енем: 
–  Сенің  де  сорың  ашылмай-ақ  қойды-ау,  байғұс.  Тірі  қалсаң 
жарар еді, – деді.
–  Олай  айтпаңызшы,  тәңірдің  басқа  салғанына  көнеміз 
де...
–  Барлық  істі  бір  күнде  бітіріп  тастайтындай  жұлқына 
кірісетін  мінезің  бар  еді,  аспай-саспай  байқап,  байырқалап 
қимылдасаңшы, келінжан.
– Ілбіп жүре алмаймын, апа, сүйекке сіңді әдет қой.
–  ақан  мен  Бағдаттан  хабар  болмай  кетті-ау,  –  деп  күр- 
сінді.
Тері илейтін завод (солай атар еді) ағаштан қиып салған дара 
үйде орналасқан. аты завод болғанымен, мұнда осы Жұлдыз 
аулындағы жалғыз орыстың шалы Гриша істейді. Одан басқа 
маман жоқ, деректірі де, жұмысшысы да бір өзі. ал көмекшілікке 
келген менің міндетім – жерге қазып орнатқан әрқайсысы 300 
литрлік ағаш бодияларға су тасып құю. Өзенге дейін қозы-көш 
жер.  Иінағаштың  екі  басына  ілінген  қос  шелекті  салақтатып 
безектеймін-ай.  ағаш  күбінің  түбі  тесіліп  қалғандай,  тіпті 
толып болмайды. маған дейін істеген әйел екі-үш күнде әрең 
толтырады екен. Ертеден қас қарайғанға дейін тыным таппай 
жүгіріп  жүріп  ел  орынға  отыра  бітіріп  тастағанымда,  Гриша 
шал өз көзіне өзі сенбеді. Суы мөлтілдеген дәу үш күбіге қарап 
тұрды да, таңдайын қағып, басын шайқады.

320
– мықты екенсің. Бірақ ертең жатып қаласың ғой. Жұмыс 
осымен бітті деп ойлайсың ба, келіге қабық түйіп, теріні иге 
салу керек.
расында да, Гриша шалдың айтқаны келді. Екі иығым, жон 
арқам, қара саным удай ашып, таңертең орнымнан қозғалуға 
дәрменім  жетпеді.  Күн  арқан  бойы  көтерілгенше  сұлық 
жаттым.
– Келінжан, Гриша шал шақырады сені. Шамаң жете ме?– 
деді  Енем.  Бойым  жансызданып,  сал  болып  қалғандаймын. 
амал жоқ, тұру керек.
–  Етпетіңнен  жат,  денеңді  уқалап  берейін.  –  менің  ұял- 
ғаныма қараған жоқ, жүн көйлегімді түріп тастады да, тарамыс 
қолымен  жауырынымнан  ысқылай  бастады.  Қартайған  адам- 
ның  саусақтарында  қайбір  қару  бар  дейсің,  кісінің  қытығын 
келтіргені  болмаса,  қанын  таратуға  қауқары  жетпеді.  Енеме 
ересек  екі  қызым  қосылды.  Олар  да  өз  шамаларынша,  киіз 
басқандай түйгіштеген болады. Дегенмен, бұл әлсіз әрекеттің 
өзі  сеп  болғандай,  бірер  сағаттан  соң  қалқайып  басымды 
көтердім. Гриша шал ақылды адам еді ғой, осы ауылдағы көп 
қазаққа бергісіз, кешігіп барсам да, әлдекімдердей шу көтеріп, 
басқармаға үстімнен арыз айтқан жоқ. аяғыма тас байлағандай 
сүйретіле басып келгенімде, ол қарағайдың қабығын ұсақтап 
отыр екен, мені көріп күлді.
– Хал қалай, қызым? – деді.
– мұқым колхоз жабылып сабап тастағандай.
–  Әрине,  үш  кісілік  жұмысты  жалғыз  өзің  істесең... 
Жоңқалаған қабықты келіге салып, ұшында үш айрық темір- 
жүзі  бар  келсаппен  түйгіштей  бастадым.  алғашында  қолым 
көтертпеді, екі-үш рет түйсем болды, жауырынымның екі ара- 
сы ашып, қарым талады. Әрі-беріден соң оған да көндіге бас- 
тадым. Өлсем өліп-ақ кетейін деген оймен жанталаса түйдім. 
Қатты қимылдаған соң, денеде ұйып тұрған кешегі шаршау мен 
ауырсыну біртіндеп  тарқап,  маңдайымнан сұп-суық  тер  бұрқ 
ете  түсті.  Құрыс-тырысым  жазылып,  тас  моншаға  түскендей 
ақ  сорпам  шықты.  Тері  илеп  менің  қапшағай  қимылыма  көз 
салып тұрған «деректірім» тағы да басын шайқады. мен сонда 
алғаш рет еңбектен ешкімнің де өлмейтінін санама сақтап едім. 
адам ересен жұмыстан емес, жанын аялағаннан ауру боларын 
көкірегіме түйдім. Түске дейін қабықты талқандай түйіп, түстен 
кейін иде бөгіп жатқан ауыр-ауыр үлкенді-кішілі терілерді таза 

321
суға  қайта  салып  иінен  тазартып  алған  соң,келесі  күбідегі 
қабықтың ніліне тоғытамын. Оның бер жағында отын жарып, 
от  жағып  тайқазандағы  қарағайдың  қабығын  сақылдатып 
қайнату жұмысы тағы бар. Екі күннен соң, үш бірдей күбіні 
үш жүз литр сумен толтыру керек. Егер әр шелекке он литр су 
сыяды десек, өзеннен екі ортаға 45 рет қатынап, шелек су әкелу 
керек екен. Күбірлеп, ішімнен санаймын да жүремін.
– Сіз, апа, күніне 900 килограмм жүк көтерген екенсіз, – 
деді Күміс кемпірдің мойнынан құшақтап.
– алғашқы шаршау бәсеңсігенімен, он екі мүшем де әбден 
титықтап, амалсыз болдыру бар еді. Бұл қырсауы кете, қиюы 
қаша  бастаған  болдырыс  қанша  көнтерімін  деген  адамның 
қай-қайсысының да басында болар хал ғой: ой мен қырға, ұра-
жыраға сала берсең машина да тозып, қажалып бітпей ме, тау 
мен тасқа күндіз-түні шапқылай берсе жануар екеш ат та аяғына 
қан түсіп, зорықпай ма?.. Жау қаша соғысып, батысқа шегінген 
сайын  менің  де  жүйке-жүрегім  әлсіреп,  көңілімнің  көк  мұзы 
еріп, шаттанғанмен, денем майланбаған арбадай салдырап қажи 
бастаған-ды.  Әсіресе  тері  илеу  жұмысында  жүрген  жалғыз 
қыстың өзі-ақ жүз жылға жетерлік азабын арқалатқандай еді. 
Талықсып барып төсекке құлаймын. Кісі қатты шаршағанда екі 
көзі удай ашып, жанарың жұмылмай бақырайып жатып алады 
екен.  Шеке  тамырың  білеулене  ісініп  соқпай  тұрып  алады 
да,  басың  тастай  қатып,  сана-сезімсіз  тірі  өлік  күй  кешесің. 
Осы кезде «тәтелеп» аяғын апыл-тапыл басқан жалғыз ұлым 
келеді  жаныма.  мекіреніп  бауырыма  тартамын.  ал  ол  болса 
мұрнын тыржитып қаша жөнеледі. Әбден терінің иі, қайнатқан 
қабықтың  иісі  сіңіп  қалған  өне  бойымнан,  өзім  үйреніп 
кеткенмен, өзгені жиіркендіре жағымсыз қоңыс шығады білем. 
«апыр-ау,  ақан  келгенде  де  осылайша  сасып-борсып  қарсы 
аламын ба», – деген күлкілі ой ұялайды.
Осылайша  алты  ай  қысты  артқа  тастап,  1945  жылдың 
көктемін қарсы алдым.
ЖЕҢІС!
Осы сөзден алтайдың алып шоқылары жаңғырықты. Бір-
бірінен сүйінші сұрап, алаөкпе болып жүгірген ауыл адамдары 
қолда  бар  малын  сойып,  ұлан-асыр  той  тойлады.  Бұл  сөздің 
құдіреттілігі  сондай,  тіпті  күйеуі  шейіт  болған  жесірлер  де 
бастарына  ал  қызыл  орамал  тартып  бар  күнәдан  арылғандай 
«бисмилла» деп Ұлы қуаныштың қойнына кіріп еді. Енді бұдан 

322
былай  ЖЕСІрлЕрДІҢ  өмірлік  жолдасы  ЖЕҢІС  деген  сөз 
боларын, соғыс кезіндегіден де қиын ұйқысыз түндер сұп-суық 
құшағына аларын, тірі қалғандардың ермек қыла бастайтынын, 
осылайша жасына жетпей қартайып, қырықтан аспай шаштары 
ағарарын  қайдан  білсін  бишаралар...  көйлектері  желбіреп: 
«Біз  жеңдік!»  –  деп  далақтап  жүр.  Осы  күннен  былай  әкесіз 
балалар  туа  бастарын  да  ойлаған  кім  бар.  Бірақ  осылардын, 
барлығы «жасасын өмір» деп,ертеңіңе ұмтылған адамдардың 
игілікті қадамдары-тын. «Дүниеде үш арсыз бар: күлкі, тамақ, 
ұйқы»  деп  бұрынғылар  бекер  айтпаған  ғой.  Ендеше,  отызға 
да толмай қара жамылып жесір қалған келіншектер төртінші 
«арсыздықты»  (егер  оны  арсыздыққа  жатқызсақ)  бастан 
кешері сөзсіз еді. Ол – нәпсі. алдыңғы үшеуін кешіре білген 
жұрт  төртіншісіне  келгенде  төменшіктей  беруші  еді,  бетін 
шымшылап  ұятсыздыққа  балаушы  еді...  Неге?  Оның  сырына 
күні  бүгінге  дейін  түсіне  алмай-ақ  қойдым.  Бірақ  тірі  адам 
тіршілігін істейді екен. Соғысқан төрт жылдың ішінде қайғы 
мен жұмыстан қабырғалары қайысып жүрген әйелдер ЖЕҢІС 
деген сөзден соң барлығын ұмытты; әлде де сенбей, өлді деуге 
қимай жүрген ерлерінен мүлдем күдерін үзді де, «айналайын, 
жарық  дүние»  деп  бейбіт  күннің  нұрына  алақанын  жайып, 
сең  болып  жатқан  сезімдері  еріп,  бөгеуі  ашылған  бұлақтай 
сарқырады-ай.
Соғыстан  қайтқан  солдаттардың  ішінде  біздің  көршіміз 
Құмырай да бар. Құтты болсын айтайын деп үйлеріне бардым. 
Бір аяғынан айырылғаны болмаса, дені сау, айлап ауруханада 
жатқандікі  ме,  аппақ  сазандай  семіз.  Омырауындағы  жалғыз 
медалі  жарқырап,  қақ  төрде  бір  шынтақтай  жатыр  екен.  Қол 
алысып амандастық. алғашқы сөзі: – Сенің байың, хахолдан 
қатын алып, Оралда қалды, – деген бопсадан басталды.
– апыр-ай, төрт жылдан соң, көрдік пе, көрмедік пе деп, 
жылап-еңіреп табысқанда, аузыңа жөні түзу сөз де түспеді-ау, 
Құмеке, – дедім шыдай алмай ширығып.
– ашуланшақ болып кетіпсің, алма.
– Бұл елден ашуланшақ емесін табу қиын-ау бүгінде.
–  мен  шындықты  айтамын.  ал  сену-сенбеу  –  өзіңнің 
еркіңде.
–  Екі  айда  бір  хат  алып  тұрамын.  амандық  болса  ол  да 
келер маңдайы жарқырап.

323
– Көреміз, – деді ол күліп. – ақан қайтып оралса, қалған 
аяғымды кесіп берейін.
– Қойсаңшы, – деп қалды қойдан жуас әйелі.
–  Өлейін  десек  қол  тимей  жүргенде,  жаумай  жасын 
түскендей қылдың-ау...
Есіктерін теуіп жауып, шыға жөнелдім. Жылайын-ақ дедім, 
жылай алмадым. Көзімнің жасы сарқылып, жанарым қаңсып 
қалғандай.  міне  осы  күннен  бастап  қорамызға  қорамыз  тиіп 
тұрған көршімізбен араласудан қалдық. Бір-біріміздің есігімізді 
ашыспайтындай  жаулықтың  себепкері  Құмырайдың  оғаш 
мінезінен, ішегіне қыл айналмайтын қызғаншақ, ұрынарға қара 
таба алмай пәле іздеп жүрер қызылкөздігінен ғана көруге болар 
ма  еді...  меніңше,  оның  сыры  тым  тереңде  жатқан  секілді. 
Бәлкім,  сүтпен  кірді,  сүйекке  сіңді  азбайтын  да  тозбайтын 
көнсірне  «ауруымыз»  шығар.  Есіріп  келген  дұшпанды  төрт 
жылда тас-талқанын шығарып жеңдік қой, ал, ағайын, ауыл-
үй арасындағы мәңгілікке қатқан тонды балталап шабу, ыстық 
су құйып жібіту ешкімнің де қолынан келмесі рас еді. Саған 
өтірік,  маған  шын,  сол  Құмыраймен  күні  бүгінге  дейін  дәм-
тұзымыз жарасып, бір-біріміздің төрімізге шығысқан емеспіз. 
міне, осылай да қатар өмір сүруге болады екен. Беттен алып, 
жағаға  жармасып  ашық  айқасқа  түспегенімізбен,  барлық 
ашу-ызамызды  қораға  түскен  малдан,  бақшаға  кірген  ешкі 
мен тауықтан алатын едік. Талай ешкі мүйізінен, талай тауық 
сирағынан  айырылды.  Иесі  естісін  дегендей  «атаңа  нәлеттің 
малына  дейін  оңбаған»деген  балағат  сөзді  дауыстап  айтып, 
жазықсыз  сабап,  айыр  алып  жүгіреміз.  Құдай-ау,  сиыр  екеш 
сиыр  да  бір-біріне  қарап  мөңіреп,  ит  жынымызға  тиетін  еді. 
Бірақ ат құйрығын кесісіп ешқайда көшіп кетпедік, ағаш үйді 
бұзып жіберіп ауылдың арғы басына салып алуға болушы еді, 
оны да істемедік, ошағымыздан түтінді қатар ұшырып, іштей 
егес, бітіспес бітеу жарамен өмір сүрдік.
Жаз  шығып,  шөп  шабатын  мезгіл  туса  да,  ақан  орала 
қойған жоқ. Соңғы бірер айда хабар-ошар болмай кетті. Күн 
өткен сайын Құмырай сөзінің шындығы дәлелденгендей кісіні 
жындандырып  жіберер  үнсіздік  үстемдік  ала  түсті.  Соғыста 
жүрген Бағдат қайнымнан «Берлинге жеттік» деген хат келді 
де,  көп  ұзамай,«1945  жылдың  8  майында  қаза  тапты»  деген 
қаралы  хабар  алдық.  Бүкіл  ел-жұрттың  қуанышы  қойнына 
сыймай  жүргенде  біздің  шаңырақты  тағы  бір  қайғы  соғып 

324
өтті. Осы хабардан соң атам шөке түсіп, мүлдем жатып қалды. 
Есіктен кірген адамнан «ақаннан хабар бар ма?» – деп сұрайды 
да, теріс қараған күйі ләм деместен жата береді.
Көршіміз  Құмырай  жаз  бригадир  сайланып,  атқа  мінген. 
Есік  көзіне  ат  ойнатып,  таң  атпай  жұмысқа  шығарып, 
айғайлайды да тұрады. Сол кезде небәрі он төртке толған қайын 
сіңлім Қарлығашты ертіп шөп жинауға шығамын. Қолымызда 
сырты  күйелеш-күйелеш  қара  шайнек.  Түскі  үзілісте  шай 
қойып шөлімізді басамыз. Ол шақта ыдыс-аяқтың тапшы кезі 
ғой, ыстық шайды қақпағына құйып, аузымызды күйгізе кезек-
кезек  ұрттаймыз.  Енді-енді  ғана  бойымыз  жазылып,  талдың 
көлеңкесіне демімізді ала бергенде Құмырайдың «тұрыңдар» 
деген айғайы естіледі.
–  Күйеуің  хахолдан  қатын  алғанына  сенбеген  едің,  қане 
қайтып  оралғаны,–  деп  мысқылдайды.–  Екі  үйге  бір  еркек 
жетеді, көршілік қақымды орындауға әзірмін.
айыр ала жүгіріп едім, ана бір жылы бастықты сабағанымды 
естіген болуы керек, зыта жөнелді.
ақанның анық хабарын «трудабойдан» келген Қожақ пен 
Қаймақтан естідім.
Тағы  да  күз  туды,  тағы  да  бір  қыс  түсті,  тағы  да  көктем 
шығып,  жадыраған  жазға  жеттік.  Біздің  ауылдан  аттанған 
азаматтардың ажал алмағандары түгелдей оралды. Тек қана... 
ақан жоқ. 
1946 жылдың жазында шәйнегімді арқалап дәл былтырғы- 
дай пішен шабуға шықтым. Құмырай да бригадир сайланды. 
Бұл дүние өзгере ме, жоқ па деп ызадан жарылардай боламын. 
Шыдамның да шегі бар, бұрынғыдай емес, жүйкем жұқарып, 
ашуланшақ болып барамын. «аяғыңды етігің қысса, дүниенің 
кеңдігі  неге  керек»  дегендей,бір  жылдан  бері  белі  көтеріле 
бастаған елдің күйі, бейбіт күн барған сайын қам көңіл тартқан 
жанымды жарылқай алған жоқ. Бес жылдан бері ауыр жұмыс, 
азалы  өлімнен  арылған  кезім  бар  ма,  темірден  жаратылсам 
да  тозып,  қуатым  майланбаған  арбадай  шиқылдай  бастаған 
еді...  Жаз  шыға  оқудан  босаған  ересек  балаларды  Шабанбай 
жайлауына алып кеткен. Одардың ішінде қабырғасы қатпаған 
Қарлығаш  та  бар.  Өзгелерден  әлдеқайда  сүйкімді,  ашық 
жарқын  қайын  сіңлім:«мен  ақан  ағама  тартқанмын»  –  деп, 
тұлымы желбіреп менен бір елі қалмай әр ісіме қолғабыс жасап 
жүретін. Қас-қабағымды аңдып, әсіресе жаны ашитыны да осы 

325
Қарлығаш еді. Әпкесі Сандуғаш суға кетіп өлген соң, ой түсті ме, 
әйтеуір, тез есейді. Өзі де үріп ауызға салғандай қыз біткеннің 
әдемісі.  Ол  жайлауға  кеткен  күннен  бастап  бар  ермегімнен, 
сырлас құрбымнан айырылғандай жалғызсырадым-ай.
Көбен тауында шөп маялап жүргенбіз. Күн екіндіге таяп, 
тау ішіне көлеңке ұялай бастаған мезгіл. Колхозшылардың алды 
арба-саймандарын жинастырып, қайтуға қам жасай бастаған. 
Тамам қыз-келіншектер көлдің суына беті-қолымызды жуып, 
етпетімізден  жата  қалып,  мұздай  суық  кәусардан  шөлімізді 
қандыра іштік. Шілденің ыстығы кеш түсе қайтып, бой сергітер 
қоңыр салқын самал ескен. ғайша екеуміз басымызға жабыс- 
қан шөп-шаламды тазалап, шашымызды тарап, өріп отырған- 
быз.  Түйетастан  бері  қарай  салт  атты  құйындата  шапқылап 
келеді.  алғашында  еріккен  көп  баланың  біріне  жорыдық. 
Кәперімізде ештеңе жоқ. Әлгі жолаушы шапқылаған күйі маған 
қарай  ентеледі.  Жүрегім  су  ете  қалды.  Не  жақсылыққа,  не 
жамандыққа жорыдым – әйтеуір тегін жүріс емес. ат үстіндегі 
бала: – алма тәте, Қарлығашқа қарағай түсіп өліпті! – дегені. 
–  Не  дейт?  –  деп  шөге  түсіп  отыра  кеттім.  Бетіме  су  бүркіп 
есімді  әрең  жиғызды.  ғайша  қолтығымнан  демеп  тұрғызған 
соң, орамалымды байлауға да мұршам келмей, қолыма ұстаған 
күйі Көбен тауынан төмен қарай жүгіре жөнелдім. аяғымды 
тас қағып, етпетімнен құладым, тіземді жаралап, алақанымды 
тас  тіліп  қан  ақты,  қарағаным  жоқ,  өкпем  күйіп,  жүрегім 
тарсылдап, қолқам үзілердей болды, тыңдағаным жоқ. Етекке 
қарай  еңірей  ұшып  келемін.  «Қарағым-ай,  Қарлығашым-ай, 
қыршын кеткен ботақаным-ай». аузымда осы сөз, бетім айғыз-
айғыз жас... бәрінен де осы өлім ауыр тиді маған.
Қарлығаштың сүйегі жатқан жерге жібермей алдымды кес-
кестеген  кісілерді  жалғыз-ақ  итеріп  жапырып  тастадым  да, 
өліктің үстіндегі кебінді жұлып алдым. Бет-аузы шелпек болып 
жаншылған бір кесек ет жатты қанға бөгіп. Өкіре құшақтаған 
күйі  сылқ  құлап  түстім...  мені  тағы  да  ақ  бүркіп  ұшықтап 
тірілтіпті... Жүрек ауруым сол күннен басталып еді...
Шабанбай жайлауында шөп дайындап жүрген қыздар қас 
қарая қарағайдың түбінде от жағып, сауық кеш ұйымдастырған 
екен.  Ән  салып,  әңгіме  айтып  дуылдап  отырған  жастар 
ағаштың тамырын кеулеп жанған отқа мән бермеген. Тек қана 
қарағай  күтірлеп,  қопарыла  құлағанда  ғана  шыңғыра  шулап, 
тым-тырақай  қашады.  Қарлығаш  та  орнынан  ұша  түрегеліп, 

326
енді  жүгіре  берген  кезінде  аяғын  бұтақ  шалып  етпетінен 
құлайды. Жығылған жерінен қайта тұра берем деген мезетте 
ұшар басы аспан тіреген алып қарағай үстінен басып қалады... 
Тұяқ  серпуге  шамасы  да  келмей,  тіл  тартпай  кеткен  он  бес 
жасар қызды ағаштың астынан арамен үш жерден кесіп жүріп 
әрең  суырып  алады.  Сонда  мыжылған  денеге  бірде-бір  адам 
қарауға  дәті  жетпеген.  Балаларға  бас-көз  болуға  жіберген 
тартпа шыңдайтын шал ғана жанына жақындап, өліктің үстіне 
шапанын шешіп жауыпты.
Қарлығаштың  сау-тамтығы  қалмаған  жас  денесін  жууға 
да қорқып, өлікке бір адам түспеді. Өзім сатып әперген тасқа 
басқан  гүлі  бар  шыт  көйлектің  ырымы  ғана  қалған,  пәрше-
пәршесі шығып жыртылған. Өне бойы қатқан қан. Сол ұйыған 
қап-қара қанның қағын жуып тұрғанымда, уыздай мәйіттің бас 
жағына  қарауға  менің  де  шыдамым  жетпеді,  бет  емес,  езіліп 
қалған  бір  нәрсе.  Қарағайдың  қапсағай  бұтағы  тура  белден 
кірген... мұндай аянышты өлімді бұрын-соңды ешкім көрмеген 
шығар.  Қарлығаштың  бейнесі  күні  бүгінге  дейін  түсімнен 
шықпай, шошып оянатыным, сол бір өрім талдай жастың быт-
шыт болған қан-қан денесі мәңгілікке көз алдымда қалғанынан 
болар-ау... Сүйекті орайтын ақырет таба алмадық. «ақ дәке тек 
Нартайда ғана бар» деген соң, алғаш рет басқарма үйінің есігін 
ашуға  тура  келді.  Дөнен  иттей  кергіп  төрде  отырған  бастық 
төре табақ етті буын бұрқыратып енді ғана алдына ала берген 
екен, мені көрген соң әйелі бетін жауып, қайтадан алып кетті. 
Бұйымтайымды  айттым.  Ол  қыржиып,  салқын  тыңдады.  Іші 
кепкен түйедей төңкерілген қарнына сүйсінгендей алақанымен 
сипалап, ыңырана тіл қатты.
–  Қаңғырып  жүріп,  қарағай  басып  өлген  қарғадай  қызға 
мәрлі берер жайым жоқ, – деді.
– Колхоз жұмысында жүріп қаза тапты ғой.
–  Оларға  от  жақ,  өртенген  ағаштың  астында  отыр  деген 
біреу бар ма? Ерігіп жүріп етпетінен құлады.
–  Әй,  Нартай,  имансыз  екенсің.  –  «Сіз»  деп  сызылудан 
айырылдым. – Тасжүрек екенсің! Бұл өлім өз балаңның басына 
келсе  қайтер  едің.  Жүйрікке  де  бір  томар  шығар,  тостым 
құдайдан... алдыңа келтірермін...
– Тос, тоса бер... ешкі тулап ыңыршағын шақса мен де көріп 
алдым.

327
Бұдан  ары  шыдай  алмадым.  Есік  жақта  тұрған  орындық 
қолыма  қайдан  ғана  ілінгенін  білмеймін.Нартайдың  тақыр 
басын көздеп бар пәрменіммен лақтырдым. Ол бұғып қалды да, 
артындағы терезесіне барып тиіп, күл-пәршесі шыға сынды.
– Сотталасың, албасты! – деген Нартайдың, «құтырған қу 
қаншық» деген әйелінің сөзін шала-пұла естіген күйі есіктерін 
де жаппастан шыға жөнелдім.
Қарлығашты  қара  жерге  беріп,  жылап-еңіреп  біз  қалдық. 
Санап  отырсақ,  бұл  үйден  айналдырған  бес  жылдың  ішінде 
төрт  адам  арғы  дүниеге  аттаныпты.  Екеуі  –  қыз,  екеуі  –  ұл. 
Екеуі – ауылда, екеуі – майданда. Бірақ қайғыдан адам өлмейді 
екен, атам мен енем, келмеске кеткендерден гөрі келер деген 
үміттегі ақанның амандығын ойлай бастады. «ақсағын қойып, 
сауын  бақ»деген  қазақ  бекер  айтпаған  шығар...  менде  де 
ақаннан басқа қандай тілек, қандай үміт бар еді. рас, он екіде 
бір гүлі ашылмаған бірі суға ағып, екіншісі – колхоз малына 
шөп дайындаймыз деп жүріп, қарағай басып жас өмірлерімен 
тым ерте қоштасты. Жай ғана ойлап қараған пендеге оқыстан 
өлгендері де шындық. Бірақ оқыс оқиғаның да себепкері бар 
ғой...  рас,  соғыста  қаза  тапқан  ақтайлақ  пен  Бағдатты  атқан 
немістер,  ал,  Сандуғаш  пен  Қарлығаштың  қыршынын  қиған 
«су» мен «ағаш» атты тілсіз жау ғана ма... Ол кезде бұлайша 
тереңдеп  ойлауға  мұрша  болды  ма,  кейде  жападан-жалғыз 
отырып, кінәлі біреулерді іздеймін де. Бәлкім, соғыс болмаса, 
буындары бекімей жатып ауыр жұмысқа бармас еді. Жұмысқа 
бармаса тірі жүрер ме еді, тірі жүрсе ендігі ақарлы-шақарлы 
семья құрып, ұрпағын жалғар ма еді... қайдан білейін...
айналайын,  Қарлығашпен  бірге  жайлауда  шөп  шабуда 
болған  осы  ауылдағы  құрбы-құрдастары,  әне,  барлығы  да 
үйлі-баранды болып, сәре-сәре ғұмыр кешіп отыр. Бұл менің 
Қарлығаш өліп, олар тірі қалды деп баянды өмірлеріне қызғана 
қарағаным  емес,  жүректі  сыздатқан  арман,  орны  толмас 
өкініштерімді емірене есіме алуым ғой. мен көпке дейін қайын 
сіңлімді өлдіге қимай, үй ішінен елеңдеп жүрдім. «алма тәте, 
мен келдім» деп, мойылдай қара көздері жаудырап есікті ашып 
қалатындай немесе алыс бір жаққа – енемнің төркіні аталатын 
алтайдың  арғы  бетіне  ұзатылып  кеткендей,  күндердің  күні 
болғанда  кішкентай  сәбиін  алдына  алып,  ақ  боз  атпен  тау 
асып келе жататындай... Оң жақта шымылдықтың ар жағында 
жансыз жатқан Қарлығаштың сүйегін күзетіп, таң атқанша көз 

328
ілген жоқпын. майшамды өлеусіретіп жағып қойдым. маған 
ақ  кебіннің  астындағы  Қарлығаш  қимылдағандай  көрінді. 
анықтап  қараған  сайын  қозғалатын  сияқты.  Шошына  ұшып 
тұрдым да, Енеме жүгірдім: – апа-ау, Қарлығаш тірі...
–  Қой,  қайдағыны  айтпа?  –  деп  ұрысып,  өліктің  жанына 
жолатпай қойды. – Шал-ау, келініңді ұшықтап жіберші, шошын- 
ған секілді. а, құдай, кәріңді бізге неге тіге бердің.
Өлгеніне  күні  бүгінге  дейін  сенбеймін  де.  Сол  күні 
аруақтың қозғалғанын өз көзіммен көргенімнен шығар. Бәлкім, 
адам баласы жан тапсырған соң да бойы біразға дейін суымай, 
әйтеуір,  бір  жерінде  шырқыраған  шыбын  жаны  сақталып  
қалар да. мал сойғанда да еттерінің әр жері өз-өзінен дірілдеп 
жатпай ма... ал Қарлығаштың қимылдағаны рас еді...
Ертеңінде колхоз кеңсесіне шақырды.
–  Терезенің  құнын  төле,  әйтпесе  сотқа  берем,  –  деп 
қорқытты Нартай.
– Тіреп тұрған аспаның болса тастап жібер, – дедім тілімді 
тартпай.  Бастықтың  құйрығына  шала  байланып,  орнынан 
босайды деген сөз естігенмін. Жеті басты дәу пері болса да бір 
тықыр таянар уақыт жеткен секілді.
– албасты, дәл осы жолы сені құртпасам ба, Нартай атым 
өшсін.
– атыңның өшкеніне тілеулеспін, сотқа бергеннің көкесін 
мен көрсетермін.
Не  де  болса  ауданға  тарттым.  мүмкін,  менің  арызым 
себепкер  болып,  қызметінен  ертерек  қуар  деген  қулығым  да 
бар. Жаяу-жалпылы жолға шықтым. Егін дән салып, жайқалып 
тұрған кез. Көктемде арпалысып суғарған еңбегіміз зая кетпепті. 
Тау басына бұлт ілініп, ауа тымырсықтанып, көп ұзамай жауар 
нөсерден  хабар  береді.  Терістіктен  сусылдап  ып-ыстық  жел 
соғып  еді,  егін  теңіздей  толқиды.  Әлгінде  ғана  күнбатыстан 
пайда  болған  бұлт  жел  айдады  ма,  әп-сәтте  қоғамдасып, 
қордасын  жинап  келеді.  «Бұршақ  жаумаса  жарар  еді»,–  деп 
ойладым. алтай жауыны оқыс басталушы еді. Шайдай ашық 
тұрған  аспанда,  қара  жолдың  шаңын  бұрқырата  үйіріп, 
әуелі  құйынға  айналдырады,  артынша  бармақтай-бармақтай 
тамшылар қиғаштау ұшып, төпеп ала жөнеледі.
мен  шапшаңдата  аяңдап,  екі  шақырымдай  жердегі 
Күркіреме бұлағына жете бергенімде, қаңсып жатқан даланың 

329
шаң-тозаңын қопара қатты жел тұрды. Көзіме кірген тозаңды 
уқалай  Күркіремені  әдіптей  өскен  қалың  талдың  арасына 
жасырындым.  Бетімді  жуайыншы  деп  еңкейе  бергенімде... 
екі қолы бұлаққа малынып етпетінен жатқан адамды көрдім. 
Қапелімде шошына шегініп кеттім. Соңғы жылдары соғыстан 
қашқан  белгісіз  біреу  жүр  дегенді  талай  рет  естігенбіз. 
Наубайханадан  нан,  колхоз  қоймасынан  ет  ұрлағаны  да 
есімде.  Тура  безейін  деп  бір  ойладым  да:  «Жат  адам  болса 
ес-түссіз  былайша  жата  ма»,  –  деп  біртіндеп  жақындадым. 
алғашында өліп қалған шығар деген сезік жеңдеді. Үсті-басы 
адам көргісіз, әбден азып-тозған: аяғында тісі ақсиған шәркей 
бәтеңке, қолтығы сөгіліп, жаға-жеңі қырқылған ескі күпәйке, 
бұтында  тізесі  жыртылып,  құйрығы  тесіліп  қалған  шалбар 
(ыстық  күнде  күпәйке  кигені  несі  деп  ойладым),  жалаң  бас, 
шаң басқан кір-кір шашы білтеленіп қобырап жатыр. Бұлаққа 
салақтап  қалған  екі  қолын  ағынды  су  тербеп,  денеге  жан 
бітіргендей  қозғалақтады.  Неге  екенін  білмеймін,  жүрегім 
тайдай  тулап,  тізем  дірілдеді.  Дүниедегі  ең  қимас  адамым 
жатқандай әрі қорқынышты, әрі аянышты сезім биледі. «Әй, 
кімсіз,  тірімісіз»,–  деп,  үнім  қарлыға  дауыстап  едім,  тіл 
қатпады.  Бойымдағы  бар  қуатымды  жинадым  да,  тәуекелге 
басып аунатып қалдым... Суалған жақ шүңірейіп ұясына кіріп 
кеткен көз, тілім-тілім болып жарылған жүзі өте таныс... таныс 
болғанда да – өзімнің жанымнан да қымбат көретін затымның 
баяғыда  жоғалтып  алып,  тот  басып  жатқан  жерінен  қайта 
тауып алғандай толқып кеттім. Жұлынымды қуалай ып-ыстық 
бір  нәрсе  жүгіріп  өтті  де  «алла,  алла»  деп,  белімді  ұстаған 
күйі  талықсып  бара  жаттым.  Қызық,  кенеттен  пайда  болған 
әлгі ып-ыстық пәле арқа омыртқаларымды аса шапшаңдықпен 
қуалап өтіп тура белімнен ұрғаны... Көзім қарауытып, басым 
айналды.  Сонда  да  ырық  бермей  ернімді  жымқыра  тістеген 
күйі сүйретіліп бұлаққа жақындадым. Сылдырай аққан мөлдір 
судан алақаныммен көсіп алдым да, бетіме шаштым, ұрттадым. 
Кеуіп қалған таңдайым жібіп, сарайым салқын тартты. Сонда 
ғана есімді әрең жинап, кеуде кере ауа жұттым. Әлгі ып-ыстық 
пәленің  уыты  тарқағандай  болған  соң  қолыма  таянып  қайта 
тұрдым. Неге екенін білмеймін, омырауым дымқылданғандай... 
Өңірімді ағытып, үңіле қарасам, мына ғажапты естігенің немесе 
көргенің бар ма, екі емшегімнен сүт тамшылап тұр. Тәңірім-ау, 

330
мұнысы несі?! Баламер емшектен әлдеқашан шығып кетіп еді 
ғой. Сол уақыттан бері беріштеніп суалған омырауым өз-өзінен 
иігені қалай? Зәрем ұшып қорыққандікі ме, әлде әлгі ып-ыстық 
пәленің әсері ме, әлде қуанғаннан шығар.
Күркіременің жағасында етпетінен жатқан беймәлім адам 
ыңырсығандай  болды.  Қапсыра  құшақтаған  күйі  етпетімнен 
үстіне құладым. Сол! Сол! Сол!
Сол дегенім – ақан еді!.. Сенейін бе көзіме, сенбейін бе.
Сенсең де осы, сенбесең де осы дегендей еді қу тағдыр.
Жел  тербеген  ағаштың  басы  жан  ұшыра  қозғалып  суыл- 
дайды.  Қап-қара  болып  түнерген  аспанда  бауыры  қап-қара 
бұлттар жөңкіледі. алдымен бірер тамшы жаңбыр жауды да, 
іле  қойдың  құмалағындай  ірі-ірі  бұршақ  төпеп  ала  жөнелді. 
Бұршақтың  қаттылығы  сондай  біз  паналаған  қайың  мен 
талдың жапырағын тесіп өтіп, төбемізден тарсылдата бастады. 
Сол әлем-тапырық аспанға жүз беріп жатқан ақанның жағына 
пышақ жанығандай бетін далдалай құшақтап, бүк түсіп отырып 
қалдым. Бұршақ көп әурелеген жоқ, сонадай жерде ауылға қарай 
жосып барады. Күркіреме бұлағынан аппақ моншақтар ақты. 
Табиғаттың  алты  айрығынан  тер  сорғалап,  қалжасы  жағып 
тұрғандай. абырой болғанда жаңа ғана масақтанып, дәні тола 
бастаған егінді бұршақ соқпапты. Бастарын сәл иіп, қара жерге 
тағзым еткендей суланып тұр. ауылдың дәл үстінде доғаланып 
кемпірқосақ  орнады.  Осы  тұстан  қарағанда  қайғы-қасіреттен 
енді-енді серпіле бастаған Жұлдыз соншалықты әдемі көрінді. 
аспанның  батыс  жағы  түріле  ашылып,  құрымданған  бұлт 
бұршақтың артынан еріп кетті. Күннің көзі көрінгенде мұқым 
тау, дала, тоғай жарқырап, шөлі қанғандай жымия күлімсіреп 
рақатты күй кешіп еді. ал мен ше...
ақан  жұмулы  көзін  ашты  да,  әлемнің  осы  бір  көрінісін 
таңырқағандай,  қадала  қарады.  Жүзіне  сәл  ғана  жылу  пайда 
болып,  ерні  дірілдеп  күбірлеген.  «арысым-ау,  аман  келдің 
бе?» – деп жас балаша басын бауырыма баса ботадай боздап 
жылап жібердім. Оның алғашқы айтқан сөзі: «Шаршадым ғой, 
шаршатты ғой»,– болды.
Ерлі-зайыпты  екеуміз  сағынышпен,  ақсаумен  өткен  бес 
жылдан  соң  осылайша  табыстық.  Қойнында  шиелеп  тұрып 
шүберекке  түйген  партбилетінен  басқа  дәнеңе  де  жоқ 
«трудармияны»  сүйемелдей  ауылға  беттедім.  Үй-ішіміз  ғана 

331
жоғы  табылғандай  шексіз  бақытқа  кенелдік.  Бес  жыл  бойы 
жаумен  жым-жырт  соғысқан  ақанымды  ешбір  батырға 
айырбастармын  ба.  Иә,  ол  шақта  бәрі  де  майдан  еді  ғой... 
майдан болатын...
«Кісі  екен  десем,  трудабой  ғой»  –  деген  қаңқу  сөз  сол 
жылдардан  қалған,  –  деп  алма  кемпір  әңгімесін  аяқтады. 
Күмістің  көзінде  жас.  Бір  түннің  ішінде  бүтін  бір  ауылдың 
тағдырына  ортақтасып,  көңілі  босап  жылағаны,  ақан,  алма 
секілді белгісіз батырларды аяғаны шығар-ау.
Таң атты. Шамды сөндіріп, терезелердің пердесін ашқанда, 
үй  ішіне  саулап  табиғаттың  нұры  құйылды.  Дәл  осы  шақта 
алма  кемпір  орнынан  тұрмақ  болып  үш  ұмтылды,  бірақ  өз 
денесін өзі көтеріп кете алмады, жазған...
–  Күміс-ай,  басымды  сүйеші,  –  деп  оң  жамбасына  қарай 
қисая берген.
– апа, не болды сізге? – деп жан ұшыра ұмтылды. Құрақ 
көрпенің  үстіне  сұлық  құлаған  алма  кемпір:  –  ақан  кешікті 
ғой,–  деп  күбірлеуге  шамасы  әрең  жетті  де,  қол-аяғы  суып, 
аппақ  әлеммен  қош  айтысып,  қап-қара  түнекке  сіңіп  бара 
жатты...
Ол  КҮмІСТЕГЕН  Ер-ТОҚымы  Бар  КӨК  ЖОрғаға 
мІНІП, аСығыС аТТаНғаН аҚаННыҢ арТыНаН ЕрІП 
КЕТКЕН ЕДІ!..
Тыныштық.
Таңғы сағат алты болып, радиодан гимн ойнады.

жүктеу/скачать 1,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: