Оралхан Б. 2-том indd

3
АТАУ-КЕРЕ
(ҚаУІПТІ БУДаН)
Роман
Ара жасаған қоғамдық өмірдің
деңгейіне жету үшін адам баласының
алдында әлі талай ұзақ жол жатыр.
Матерлинк
Көптен кеткен көмусіз қалар.
Халық нақылынан
1
Ол Бек-алқаға жылына бір рет міндетті түрде қатынайтын. 
Туған  ауыл,  ел-жұртын  емешегі  үзіліп  сағынғандықтан  емес 
(қайбір екі туып, бір қалғаны бар), жыл бойғы табан ет, маңдай 
тердің  құнын  шығарып,  ұшы-қиыры  таусылмас  шаруасының 
шалғайын қайыру үшін етектегі елге – Үлкен Жерге асығатын. 
ал шаруа, басқаны қайдам, Ерік үшін қайта айналып орнына 
келе берер күн мен түн секілді мәңгілік қозғалыстағы, мәңгілік 
айналымдағы дүбірлі дүние, таусылмас қазына.
Сонау Таулы алтай өлкесімен қолтықтасып жатқан «Қатын 
суының»  дәл  кемеріндегі  омартадан  мынау  Бұқтырма  өзенін 
мінбелей орналасқан Бек-алқаға дейін атпен жүрсең – күншілік 
жол. Онда да таңның алғашқы хабаршы сәулелері тарап, елең-
алаң шақ туа атқа мінбесең, қонаға жете алмай қаласың. Ерік 
бүгін  тым  ерте  шыққан.  Түнге  қалсаң,  тау  арасындағы  шөп 
көмкеріп тастаған жалғыз аяқ соқпақтан адасып, соқыраңдап 
сорың қайнайды, тек – астыңдағы атыңның жершілдігіне сенер 
едің.  «Шашты»  деп  аталар  асудың  үстіне  шыққанда,  мұқым 
ойпат: сонау алтайдың күміс шашбауындай ирелеңдей аққан 
Бұқтырма өзені; сол ерке өзенді еміп, екі жағалауына өңірдегі 
түймедей қаз-қатар орналасқан үлкенді-кішілі ауыл; сол ауыл-

4
дың  ара-арасын  құр  жіптей  шуатыла  жалғап  жатқан  жіңішке 
жол; сол жолдың үстінде шаңнан шашу шаша құйғытқан замана 
көлігі – машиналар – бәр-бәрінің үстінен тас лақтырсаң,тұтып 
қалардай  тұнып  тұрған  қою  мұнар  омарташы  жігіттің  көз  
алдына  әлдеқандай  бір  сиқырлы  сұлулықты  елестеткен. 
Бірақ  ол  осынау  көк  мұнар  қабыздаған  көркем  көрініске 
терең тебіреніспен сүйсіне қойған жоқ. Тіпті сол сылаңдаған 
сұлулықты  әдібін  ашып  түсіне  де  қоймапты;  жоқ  іздегендей 
қанағатсыз көңілмен ұзақ қарап тұрды да, аспанмен таласқан 
заңғар  асуды  бауыздай  бауырлап  кетер  қолдың  тамырындай 
сан ирек, сан тарау соқпақты қуалап құлдай бастаған; құлдаған 
сайын  жайлаудың  әлгіндегі  жаныңды  жаннатқа  бастап 
аймалаған  салқын  самалы  биікте  қалып,  тамыздың  таңдай 
кептірер  аптабы  алдыңнан  анталай  ұмтылады.  Ол  етектеген 
сайын  өрмекшінің  торындай  көзге  көріне  шымырлап  қайнап 
тұрған ыстық леп ындынын қаңсыта бастаған; ат тұяғы тиген 
сайын  сырт-сырт  етіп  ыршып  түсер  шегірткенің  миыңды 
тербеп зәрезап қылар шырылы құлақ тұндырады; ойдың шөбі 
пісіп  қалған  –  мұрынға  ерменнің  кермек  иісі  келеді,  ал  басы 
сарғайыңқы тартып, қаулап өскен ақ ерменді кешіп өткеніңде 
басынан  тозаңы  ұшып,  тиген  жерін  сап-сары  ала  тоңғақтап 
тастайды.
«ауыл биыл ыстық екен» деп ойлады. Басындағы қалпағын 
шешіп, маңдайындағы моншақтаған терді алақанымен сыпы- 
рып  тастады.  Кеудесіндегі  тері  жарғақты  да  шешіп,  ердің 
алдындағы  қанжығасына  байлады.  астындағы  жол  жорғасы 
бар  көкбестінің  алғашында  құлағының  түбі  ғана  жіпсіп  еді, 
енді  тоқымының  шетінен  ылжырап  көбік  шығып,  күннің 
ыстығы мен еңіске қарай тарбаяқтаған лоқылдақ жүріс қарадай 
қинап, қан сорпасын шығарды. Көкбестінің арқасындағы тепсе 
темір үзетін төртбақ жігіт қана салмақ болып келе жатқан жоқ-
тын;  көкбестінің  беліңде  әрқайсысы  елу  килограмм  тартар 
екі  сүйретпе  бал  бар  еді.  ал  дүниеде  балдан  тәтті  әрі  ауыр 
нәрсе  жоқ.  Жылқының  терісінен  мұнтаздап  илеп,  әдемілеп 
тіккен  тері  қоржынды  жергілікті  кержақ-орыстар  «сума»  деп 
атайтын. Сұйықтың қай түрін құйсаң да бір тамшы ақпайтын, 
не жыртылып, тозбайтын тері қоржынды Еріктің әкесінің әкесі 
ұстап,  атадан  балаға  мирас  боп  келе  жатқан  киелі  мүлік  еді. 
Еріктің  әкесі  Қандауыр  жарықтық  тері  қоржынның  игілігін 


онша  көре  қоймаған,  тек  анда-санда  ерігіп  аңға  шыққанда, 
ердің  артқы  қасына  іле  салатын.  Қанжығасы  қанданып, 
олжалы  оралған  күнді  Ерікке  көруге  жазбапты.  Тура  жүріп, 
тура сөйлейтін Қандауырдың тым-тым қара қылды қақ жарған 
әділдігі тұқым қуалап, Ерікке жұға қойған жоқ-ты; әкесін көзі 
тірісінде көрмей, мұның қызылшақа кезінде күні бүгінге дейін 
түсініп болмас белгісіз сапарға аттанып кетуі тәлім-тәрбиесіне 
әсерін тигізгендей; сондықтан да әу бастан тек өзі ғана таңдап 
алған жолға түсті. Қазір де сол – өзі таңдап, өзі сайлап алған 
жолымен келеді...
ауыл  биыл  ыстық  екенін  вертолетші  жігіт  андрейден 
естіген. Шілде бойы шіліңгір ыстық басып, күнгей-күнгейдің 
шөбін  күйдіріп,  жаялықтай  сарғайтып  жіберіпті.  Енді,  міне, 
бедірейген аспанның омырауы семіп, тамыз басталғалы да бір 
тамбай, жер-көктің апшысын қуырып тұр. Етекке түскен соң, 
көкбесті  жол  жорғасына  салды.  Барар  жерге  тезірек  апарып 
тастап,  арқасындағы  зілбатпан  жүктен  құтылғысы  келгендей 
көсіле  жортақтап,  ауыздығын  сүзе  соза  тарта  жөнелген. 
Жас мал болғанда жүріске мықты, астынан ит өтіп жатса да, 
жымыраң кақпайтын мінезді жылқыны Ерік жан жолдасындай 
жақсы  көретін.  Құлын  кезінен  құндаққа  орағандай  мәпелеп 
өсірді,  шошаң  етер  жерге  шоқырақтатпай,  осындай  азамат 
тақымы,  арғымақ  арқасы  сыналар  ұзақ  та  еңку-еңку  сапарға 
сақтайтын.  Әзірге  екеуі  де  сыр  алдырған  жоқ.  маңдай  мен 
сауырдан  сорғалаған  бір  күнгі  тер  деген  не  тәйірі,  ертең-ақ 
жайлауға  қайтып  оралған  соң,  екеуі  қарға  аунаған  түлкідей 
түрленіп шыға келмей ме?!
Кемері тастақтанып басталар қара суға жеткенде, көкбесті 
тізгінді жұлқа тартып су ішкісі келгенін білдірді. Тізеден келе- 
тін өзенді күрпілдете кешіп, шымырлаған майда толқындарды 
тұмсығымен жара, суды тартып-тартып ішетін әдетімен жүре 
сыңғытты.  Ерік  еңкейіп  барып  ауыздығын  алды.  Өзі  де  сол 
аттың бауырына түсе еңкейген қалпымен, алақанымен көсіп-
көсіп  уысына  ілінген  суды  ұрттап  шөлін  қандырған.  Оқыс 
келген зұлматтан үріккен майда шабақтар тым-тырақай жосыла 
жөнелді.  Күннің  аптабы  алтайдың  бұлақ  суларын  жылыта 
алмас еді. Әр шақырым сайын таудың құзар басынан сарқырай 
құлап, Бұқтырмаға құяр бұлақ бастауын қардан алатындықтан 
да,  жаздың  жуан  ортасында  тісімізді  зыр  еткізер  суықтығын 


сақтап қалатын. Омарташы жігіт мұздай сумен ыстықтан барбия 
бастаған бетін сипап, дәреттегендей қайта-қайта қуаттана жуды. 
Қара судың ортасында рақаттанған көкбесті мен иесі жолсоқты 
ұзақ  жүрістен  соң,  қалжаланғандай  тәтті  бір  әсерге  еніп  еді. 
Жаз туа, шыжбыңдап тыным таппайтын жылқының құйрығы 
суға  малынып  тұрса  да,  сауырын  жағаттан  көк  бас  сонаны 
тынымсыз  сабалайды.  Қылқұйрықтан  шашыраған  су  Еріктің 
бет-аузын  бұлғады,  бірақ  омарташы  ожар  мінез  танытпады. 
Көкбестінің қаз мойнына қонған сонаны қамшысымен кағып 
түсірді  де,  «шу,  жануар»  деген  емеурінмен  тебініп  қалды. 
арғы жағалауға шыққан соң, аттан түсіп, бел жазып дем алды. 
Тоғай  іші  гуілдеген  қанбазар  тіршілік:  жігіттің  білер-  білмес 
жәндіктері  сайран  салуда.  Әлдебір  талдың  жапырағына  ара 
келіп қонды. «Бал арасы екен. Бұл маңда кімнің омартасы бар 
еді» деп, есіне түсіріп еді, ешкімнің есімі есіне орала қоймады. 
Әлгі бал арасы ендігі сәтте көкбестінің белін мықшитып тұрған 
тері қоржынды айналсоқтай бастады. «Пәтшағардың иісшілін» 
деп,  бар  шаршауын  арадан  алғысы  келгендей  қамшысымен 
тартып жіберіп еді, мұндай дәлшіл болар ма, сеспей қатқаны. 
Қара жолдың үстіне ат тұяғы ойған шұңқыршада түк-түк аяғы 
дірілдеп біраз жатты да, жантәсілімін берді.
«Есектің еті арам, күші адал» дейді екен қазақтар, ендеше, 
ара  жазғанның  «тартқаны  –  бал,  шаққаны  –  у»  деп,  осына 
ойдың  санасына  орала  кеткеніне  насаттанғандай  атқа  қонды. 
Тоғай арасындағы суыртпақ жол ауылдың шетіне алып шықты. 
Бұл  кезде  күн  екіндіге  таяп,  бағанағы  ыстықтың  беті  қайта 
бастаған.
Еріктің  былтырдан  бері  ауылға  келгені  осы.  Өзгермеген. 
Өзгергені өзі ғана секілді, көшеде көрген жұрттың бәрі бұған 
үрке  қарайтындай  сезікті  сезінді.  Бұрынғыдай  емес,  бұл 
ауылдың адамдары бұлдана есендесетіндей, бейне бір кісікиік 
көргендей  көздерінің  астымен  сүзе  қарайды,  не  болмаса 
байқамағансып,  байырқаламай  асығыс  өте  шығады.  Соңғы 
кезде адамдар мінезіне санамен кіріп, сыздата бүлдіріп жүрген 
осына  тоңмойындық  ауылдастарының  баяғы  жайсаң  жаны 
қай  жылдардан  бастап  қасаңдай  бастағанын,  зейін  қойып, 
зерттер зерде Ерікте бар-жоғын білмейміз; біздің білетініміз: 
замана көші байсалданып, баянды ғұмыр кешкен сайын өмір 
сүру  жеңілденіп,  сауық-сайран  көбейген  сайын  санамыз 


сарабдал  тартып,  таңғажайып  оқиғаның  куәсі  болған  сайын 
құлқынымызға құм түскендей қатал да қайырымсыз; ешкімге 
де, еш нәрсеге де сенбейтін сезімсіз «сергектік» жайлағандай 
еді  бойымызды.  Тек  алға,  алға  ғана  тура  тартқан:  жасықтық 
пен  жалтақтықтан  ада,  асау  батылдық  балталасаң  да  қыңқ 
етпес  батырлық  сықылды  болғанымен,  көсегемізді  көгертпес 
көкбеттікке  бой  алдырар  кісәпірліктің  көрігін  көбірек  басып 
жүрген жоқпыз ба деген күнәлі ой түрткілеп мазаны алар еді. 
Еріктің туған ауылынан кеткеніне, сонда да мүлдемге емес, үш-
ақ жыл болса да өзін осыншалық жат, өзгеше бір өгейлікпен 
қарсы алады деген ой үш ұйықтаса түсіне кірген жоқ.
Бұл  ауылдан  қара  үзіп,  қарада  бой,  қарда  ізін  қалдырмай 
ауып  кеткен  ешкім  жоқ,  өзі  жылына  бір  рет  қатынап,  хабар-
ошарын  алып-ақ  тұрады.  Бұлар  алтайдың  басындағы 
омартаға  көшкенде,  көздері  күлімдеп,  көсегесі  көгерердей 
хош  көңілмен  қуанған  да  осы  –  Бек-алқалықтар  болатын. 
Енді,  міне,  әне:  есік-терезелерінен  сығалап,  «апыр-ау, 
қайта  көшіп  келе  ме»  деген  қауіпті  ой  түртпектеген  ауыл- 
дың  қатын-қалашы  (еркектері  шөпте)  Еріктің  соңынан 
жыртиыса  қарап  қалған.  Біздің  жігіт  байқамағансыды,  олар 
көрмегенсіді.  Ол  көкбестінің  басын  есік-терезесі  айқұш-
ұйқыш  тақтаймен  шегеленген  өз  үйіне  тіреді,  аулалары  биік 
еді. ауласын тақтаймен биік етіп қоршап, ішінде атан сойып 
жатсаң  да  тірі  пенде  көре  алмайтын  үйлер  бұл  ауылда  жеке 
дара емес. ағаш қақпасы қаңқ етіп жабылған соң жабығынан 
да сығалай алмайсың. Білгеніңді істе. Еріктің үйі баяғыда әкесі 
кержақ-орыстардан сатып алған екі қабатты ағаш үй. Бірінші 
қабаты  жартылай  жерге  кіріп  тұратын  бұл  үйлердің  өзгеге 
ұқсамас  ерекшелігі  бар.  Бөлмелері  тар,  бірақ  биік.  Екінші 
қабатына іштен де, сырттан да кіретін есігі бар. Терезелерінің 
сыртқы  жақтауы  самырсын  тақтайдан  оюлап  әшекейленген, 
маңдайшасында  қос  тұмсық  самұрық  құстың  суреті  оюлап 
салынған. Патша заманынан қалған осы бір жалғыз белгі әлі 
күнге тұр, ешкім мән беріп, тиісті орынға хабарлап тиісе қойған 
жоқ,  небір  тарихи  айтыс-тартыс,  құбылмалы  құбылыстардан 
есен-аман  өтті.  Күн  жеп  тозған,  ептеп  жарықшақтана  сызат 
түскені болмаса, сол қалпы, тағы да бір ғасырдың айғай-шуына 
төтеп беріп шыдайтын секілді. Еріктің әкесі ер мінезді, ақкөңіл, 
адал да атпал азамат болғанымен, үй шаруасына салақ, дүние-

8
боқты  парық  қылмайтын  арсыл-гүрсіл,  ашуының  алды  бар, 
арты жоқ адам еді; оның еңгезердей бойы, гүрілдеп сөйлейтін 
даусы  менмұндалап,  ауылдың  бір  шетінде  отырса,  екінші 
шетіне үні тарап, дабырлап, өзін-өзі әшкерелеп қоятын ғажап 
адам еді; ауылдастары «вейлка» деп атап кеткен Қандауырдан 
төрт құбыласы сай мұра қалмаған, тек Ерік ер жеткенде ғана 
бұл шаңырақтың шашылып кеткен шаруашылығы жинақталып, 
берекесі кіріп еді. Шешесі айтып отырады: «Ұлым менің әкеме 
тартқан  пысық,  қолы  месекерлі.  Бірақ...»  Сол  «бірақтың...» 
ақыры әлі күнге айтыла қойған жоқ.
Қос  қабатты  ағаш  үйдің  бірінші  қабатына  кіретін  есіктің 
жұдырықтай құлыбын ашты. Темір топсасы тоттана бастаған 
есіктің жан дауысы әдеттегіден де қатты шыға ойбайлай ашыл- 
ды.  Ішке  кірген  Еріктің  бетіне  өрмекшінің  торы  жабысып, 
мұрнына  сыз  тартқан  жер  иісі  келді.  Терезенің  алдындағы 
баяғыда өліп қурап қалған қара шыбын, бұл кіргенде тырағайлап 
қашқан  қара  тышқан,  шаң  басқан  әртүрлі  мүліктер,  бұрыш-
бұрышқа ау секілді тұтылған өрмекшінің торы – бар-барлығы 
азынаған иесіздіктің, бақсының моласындай өгейліктің жүдеу 
кейпін  елестетеді.  Ерік  алғашында  жан-жағына  жалтақтап 
қарап, тұла бойын қорқыныш па, әлде жан сыздатар жалғыздық 
па – өзі де біліп, сезе бермес өзгеше бір мұңлы хал тұтқындап, 
өз үйінен өзі жерігендей жиіркене меңірейіп тұрып қалған. Ол 
екінші қабатқа көтерілер сатымен өрлеп барып, есігін көтеріп 
еді, қас қылғандай оның да мөңіреп қоя бергені.
Еріктің  үйі  дөңнің  үстінде  еді.  Терезеден  қарағанда  анау 
ауылдың  қора-қопсысы,  мал-жаны,  әсіресе  үйіне  кімнің 
кіріп-шыққаны алақандағыдай көрінетін. Дөңнің үстінде Бек-
алқаның  қарауылындай  қасқайып  тұрған  бұл  үйдің  иесінен 
осы  ауылдың  жасырын  қалар  сыры  болмайтын.  Екінші 
қабаттағы  бөлмеге  көтеріліп,  тақтай  қақпалы  терезені  ашып, 
әйнектен  сонау  ойда  ордадай  болып  жатқан  ел-жұртына  көз 
салды. «моп-момақан, – деп күбірледі, – ішіне кірші, ордалы 
жылан  секілді».  «Кіндік  қаның  тамып,  тұсауыңды  кескен, 
балалығыңның бал дәурені өткен атақонысыңа атаңның құны 
бардай  неге  өшігесің?»  деп,  жер-жебіріне  жетіп,  тәубеге 
келтірер адам жоқ болған соң, күпір ойға бара береді де...


«Бекзат  менің  келгенімді  білді  ме  екен?»  Терезенің 
қақпағын айқара ашып қойды. Бұл – Еріктің түскенін сатушы 
әйел Бекзатқа сездірер белгісі еді.
Ол қайтадан далаға шықты. Бір аяғының салмағын бір ая- 
ғына салып, терден саталақ-саталақ болып жуас тұрған көкбес- 
тінің шап айылын босатып қойды. алыс жолдан шаршап келген 
аттың  ер-тоқымын  бірден  алмайды,  арқасына  ыстық  шығып 
кетеді. Тері қоржындағы балды үйге кіргізген жоқ, біреу-міреу 
құйып  әкетпеді  ме  дегендей,  етігінің  ұшымен  түртіп-түртіп 
қалды.  Бал  құйылған  тері  қоржын  сиырдың  жас  өкпесіндей 
былқ етіп барып тынышталды. ағаш үйдің айналасын, қора-
қопсысын ине жоғалтқандай тінткілеп, тексеріп шықты. Бәрі 
орнында секілді. Тек қана қыста сиыр қамайтын бітеу қораның 
есігі ашылып қалған, «жұмыртқа іздеген балалар-ау» деп күбір 
етті де, сым темірмен шандып тұрып байлап тастады. Бұдан соң 
екінші қабатқа қайта көтерілді. ауыл жым-жырт, әлдеқандай 
ұлы апатқа ұшырап, ауа көшіп кеткендей... Дүкеннің алдында 
өз  құйрығымен  өзін  сабалап  салт  ат  байлаулы  тұр.  Бірақ 
дүкенге  кіріп-шығып  сабылысқан  ешкімді  көзі  шалған  жоқ. 
«Бекзат үйінде-ау деймін. магазин жабық қой... Онда анау ат 
неге байлаулы тұр?..» арашы жігіттің жүрегін қызғаныштың 
асыранды ала мысығы тырнап алды. «Перінің қызы Бекторы» 
деп бекер айтпаған-ау сен сайқалды». «Жо-жоқ, ол ондай емес. 
адал, бірақ кісіден жем жеп үйренген» деп өз ойына өзі қарсы 
шықты. Неге екені белгісіз, бұдан бес жыл бұрын қойып кеткен 
темекі есіне түсіп, кеңсірігі кебе қатты аңсағаны... Қалталарын 
сипалап,  қаңсыған  көңілде  ашудың  зілсіздеу,  шалқып  та, 
шаршып та кетпейтін оты бір тұтанып, бір сөніп мазасын алған. 
«Үйінде болу керек...»
– «апыр-ау, сонда анау аттың иесі қайда? Жер жұтты ма?» 
– «Басқа бір үйде шай ішіп отырған шығар...» 
– «Почему басқа бір үйде?..» 
– «Не болса да жетіп барсам қайтеді?» 
– «Түнде де түндігін желпілдетуге болар».
Бұл шақта батыста барыстай болып сұлап жатқан таудың 
жон  арқасына  иегі  ілінген  күннің  шапағы  әр  үйдің  шатыр-
шатырларын  жалынымен  жалап,  тура  Ерік  үңіліп  отырған 
терезеге  түскен.  Батар  күннің  бояуы  қандай  қою  болады 
дейсің, ал қызыл сәуленің алауына оранған Бек-алқа мүлдем 

10
көрінбей қалды. Дүкеннің бұрышыңда соқа басы ғана байлаулы 
тұрған  ат  жалқындана  жанып,  оттан  шыққандай  қып-қызыл 
жылқыға айналған. Терезенің шынысына түскен шапақ Еріктің 
жанарына қайта құйылып, ол да маздап жанғандай еді. «Қой, 
болмас»  деп  кері  бұрыла  бергенінде  оның  құлағына  «Дүние, 
қудым  сені  сегізімнен...»  деп,  барқырап  әндеткен  әлдекімнің 
масаң  даусы  естілді.  Пенде  дегеннің  көңілі  қызық  қой;  әлгі 
әлдекімнің  шатты-бұтты  бастаған  әуенін  «Жақсыны  тани 
болар  негізінен...»  деп,  дауыстай  қайталап,  қағып  әкеткенін 
өзі де байқамай қалды да, артынша оқыс қылығына мырс етіп 
күліп  жіберді.  Күн  салып  қанша  қарағанымен,  батар  күннің 
нұрында  адасып  жүрген,  ауылды  басына  көтеріп  барқыраған 
«әншіні» табанда тани алмады. Әлгіндегі батысты өртеген жез 
табақ таудың тасасына сусып түсіп кеткенде, үлкен бір пәледен 
құтылғандай  Ерік  «уһ»  деген.  Әне,  ауыл  жазған,  масатының 
үстіне  төге  салған  асықтай  моп-момақан  үйіріліп  жатыр. 
«монтансуын...» Тыныштық бұзылды. Тыныш екіндінің шыр- 
қын бұзған өрістен қайтқан сиырлар еді: азан-қазан мөңіреп, үй-
үйге тарай бастаған. Кейбір қаңғыбас қарасанды қолдарында 
шошайған шыбықтары бар балалар қораға айдап кіргізіп жүр. 
Еріктің есіне қазақтың шегір көз баласы елестеді. Ол да қасқа 
сиырдың құйрығынан ұстап, желінін салпылдата, тышқақтата 
қуып келе жатар еді. Шешесі: «Қуалама сиырды, исініп кетеді» 
деп ұрсар еді. Одан бері не заман...
Әне, Бекзаттың моншасынан будақ-будақ түтін шықты.
«менің  келгенімді  білген  екен!  Сен  көлденең  өткен  көк 
аттыны  сиқырлап  шақырып,  тізгініне  оралып  үйіне  түсіріп 
алар перінің қызы Бекторы емессің. Сен – Бекзатсың! менің 
Бекзатымсың!»
Ес-ақылдан  айырыла  қуанған  Ерік  дүкеннің  алдында  әлі 
байлаулы  тұрған  атқа  көзі  қайта  түсіп,  тасыған  көңілін  су 
сепкендей  басты.  «Тәңірім-ау,  қайда  анау  қасқыр  жегірдің 
иесі?»
Бекзаттың монша жағып күтіп отырғаны рас еді.
Тамылжып тамыз айы туған күннен бастап, таудың бұрымы 
іспетті қырдан ойға құлап түскен бұралаң жолға қарап ұзақты 
күн телміру – Бекзаттың екі-үш жылдан бергі ауруға айналған 
айнымас әдеті еді. Бүгін де дүкеннен ауық-ауық шығып, сонау 
Шашты  деп  аталар  асудың  құзар  басынан  құлдилар  сыбай 

11
атты  жолаушы  көрінбей  ме  екен  деп,  алаңы  мол  көңілмен 
елеңдеп  мазасызданған.  Қайдан  сап  ете  қалғанын  кім  білсін, 
дүкенге  бір  маскүнем  кіріп  кетіп,  зықын  шығарған.  Еріктің 
таудан  түскенін  байқай  алмай  қалды.  анау  текшедегі  үйінің 
үстіңгі терезесі айқара ашылғанын көзі шалғанда ғана барып, 
«басым ауырып тұр» деген сылтаумен дүкенді асығыс жауып, 
үйіне  қарай  құстай  ұшқан-ды.  Екі  иіні  талып  мойынағашпен 
жанталаса су тасыды, отын жарып, моншаның көмекейі – тас 
пешін толтырды, түтінге қақалып жүріп от жақты. Екі жылдан 
бері  дәмдес,  сырлас,  төсектес  болып  жүрсе  де,  Ерік  ауылға 
қатынаған  сайын  ұрын  түсуге  келгендей,  жүрегі  өрекпіп, 
сабырсыз  санамен  сасқалақтап  қалатын.  Бәлкім,  жылында 
жалғыз-ақ  рет  қана  сағына  көрісуінен  бе,  мүмкін,  осы  бір 
шегір көз, ақ сұр жігітті бар ділімен елжірей жақсы көре ме, 
әйтеуір, Ерікпен жолығар күн Бекзат үшін қадір түні – торғын 
шымылдықты толқыта ашып кірер махаббат түні секілді еді. 
Қазір де әз жанында әмір жоқ, тағат таппай ұшып-қонып жүр; 
не істеп, не қойғанын өзі де білмейді. Зар еңіреп тілері: «әттең-
ай, үйге арақ сұрап ешкім келмесе екен; әттең-ай осы ауылдың 
«радиосы»  атанған  қайқы  қара  келіншектің  сумақайлығынан 
сақтаса екен...»
Осындайда  Бек-алқаның  жұрт  көзінен  оңаша,  жаныңа 
жан  жуытпай  істер  оңаша  тірлігіне  тіреніш  болары  –  дизель 
моторының  қуатымен  үш-төрт  сағат  қана  жанар  электр 
шамы  керек  кезінде  сөніп  қалатыны-ай.  Бекзаттың  ендігі  бір 
тәңірге жалынары – көрші үйлердің әйнегінен самаладай боп 
жарқырап, өз үйіне кімнің кіріп, кімнің шыққанын саусақпен 
санап  беретін  электрдің  жанбауы,  моторы  қақалып  от  алмай 
қалуы.  Бағана  Еріктің  келгенін  сезісімен-ақ,  алдын-ала  қам 
жасап,  мотористің  қойнына  бір  жарты  арақ  тығып  жіберген. 
Соғыстан контузия алып оралған майдангердің «Дүние, қудым 
сені сегізімнен...» деген әнін Ерік те естіген. Демек, бүгін әр 
тұстан  сайтанның  отындай  жылтылдаған  шам  болмаса,  бұл 
ауылды  көрдей  қараңғылық  басады.  Қай  үйдің  шайы  бұрын 
қайнаса,  содан  іше  салатын  және  де  кәсібі  жеті  күн  елден, 
жеті күн жерден болып келетін қайсыбір сатушының әдетінше 
Бекзат та ошағының түтінін анда-санда ғана шығаратын. Салт 
басты, сабау қамшылы әйелдің бұл еркелігін Бек-алқалықтар 
көтерер  еді!  Сынапша  сусып,  қолға  қоныс  таба  бермейтін 

12
тиын-тебен таусылып қалса, Бекзат та ауылдастарының әжетін 
ашып, көңілін қайтарған емес. Енді, міне, сол бір жылдан бері 
иесі жоқ иен үйдей – қайқайып қара басы тұрар бір бөлмелі 
ағаш  баспананың  ауласынан  аспандап  түтін  шықты.  Ерігіп 
отырған  ел-жұртты  елең  еткізіп,  ұрыны  ұстап  берер  де  осы 
–  будақтаған  бұйра  түтін.  Бірақ  Бекзат  жасқанған  жоқ,  өз 
рақатынан  өзі  бас  тартпас  өжет  мінез,  өр  серпін  қылықпен 
есік  алдындағы  жерошаққа  кеше  бригадирдің  қатыны  әкеліп 
берген  етті  асты.  Өле  алмай  жүр  дейсіз  бе,  мұндайда  оның 
қулығына сыралғы ауылдастары аттап баспайтын; тек Бекзат 
білдірмегенсіп,  көрші-қолаңдары  байқамағанситын.  мұның 
өзі сырттай бақылаған кісіге жетесіз режиссер қойған нашар 
да  сенімсіздеу  спектакльге  өте-мөте  ұқсайтын.  Басты  рольде 
– Бекзат, көпшілік сахнада – ауыл адамдары... Күн батып, қас 
қарайды.
моншаның  әлі  жанып  біте  қоймаған  отты  шалаларын 
«сирағынан»  ұстап  далаға  бір-бірлеп  лақтырды.  Қорым  ғып 
үйген қап-қара ыс басқан тастардың үстіндегі қазанда ысыған 
суға  тау  аршасының  бір-екі  талын  тастады.  Шомылатын, 
сабаланатын  сөрелерді  ақ  жоңқасын  шығара  жуып-шайды. 
Үшқаттың қабығынан жасалған ысқышпен қайың сыбыртқы, 
хош  иісті  сабын,  сандығынан  жаңа  ғана  суырып  алған  әдемі 
гүлі бар қытайлық сүлгі әкеліп қойды. Ондық шамның білтесін 
басыңқырап еді, онсыз да қара моншаның іші қаракөлеңкеленіп, 
еркіңнен тыс маужыратып, балқытар сиқырлы үңгірге айналған. 
Сосын  өзі  ышқырына  қайыра  қыстыра  салған  етегін  түсіріп, 
қос мықынын таянып тұрып күрсінді. Іле-шала жылады.
Бұл кезде жер жарықтықтың алып түндігі іспетті қара көк 
аспанның  түбі  тесіліп,  самсам  жұлдыздар  шыққан.  ауыл- 
дың  кешкі  қарбаласы  сабасына  түсіп,  саябыр  тауып,  енді  не 
істесеңдер  де  еріктеріңде  дегендей  тұншыққан  түн  бастал- 
ған-ды. Тамыздың алғашқы аптасы өтіп, жаңа туған ай екінші 
жұманың  аяғында  ортасынан  қақ  тілген  қауындай  жарты- 
кештене семіріп келе жатқан: қазір сонау қарабарқын таудың 
үстінде  дәл,  алдында  арыстанша  аузын  ашқан,  қарабауыр 
бұлттың өңешіне жым-жырт жылжыған еді. анда-санда иесіне 
жарамсақтана шәу етіп еріншектене үрген иттің үні, ашқарақ 
па, балажан ба, қу мүйіз сиырдың озандаған мөңіренісі, үйіне 
кештетіп  оралған  ұры  машинаның  гүрілі,  енесінен  ажырап 

13
қалды ма екен – шырқырап кісінеген құлын, ойда жоқ олжаға 
батқан мотористің өз ықтиярымен ессіз шырқап салған әні – 
бар-барлығы алтай қойнауында момақан жатқан Бек-алқаның 
тіршілік тынысын, жүрек соғысын білдіргені-ай. Ендігі сәтте 
жартыкеш  ай  әлгі  арыстан-бұлттың  арандай  аузына  кірген. 
Төңіректің  жұқалтаң  жарығы  жоғалып,  түңлігін  жапқан  киіз 
үйдей қоп-қою қомағай қараңғылық меңдеген.
Осы мезетте жотадағы үйден ептеп басып, байырқалап тың-
тыңдап омарташы жігіт те, монша жағып, зарыға күтіп отырған 
әйелге мысықтабандай беттеп келе жатыр еді.
– аманбысың, азаматым! – міне... осы екі-ақ, екі ғана сөз 
ғой Ерікті жер түбінен жеткізетін... «аманбысың, азаматым!» – 
деген аһ ұрған ақ тілеуді естіген еркектің аман жүрмеуі мүмкін 
бе?! Өзекті жанға тіршілігіңнен мән-мазмұны тірнектеп жиған 
дүниең ғана емес, жаныңды жарылқар имандай сөз, тілеуқор 
көңілден  ниет,  өзіңді  өзгеден  әлдеқайда  жоғары  қойып 
–  төбесіне  қойып  бағалар  әйелдің  маздап  жанған  махаббаты 
екен-ау. рас, рас, Ерік «аманбысың, азаматым!» деген демімен 
бетіңді шарпыр шапақты лебізді тек қана Бекзаттан еститін. ал 
ол осы асыл сөзді тек қана Ерікке айтатынына көзі жете ме...
«Баған  дүкеннің  бұрышында  байлаулы  тұрған  ат  кімдікі 
екен?»
–  Терезенің  пердесін  жауып  қой,  сырттан  қараған  елге 
аквариумдағы  балықтай  көрінерміз,  –  деді  де,  Бекзаттың 
мойнына  оралған  білегінен  босанды.  Пердені  жауып  келген 
Бекзат жігітті тағы қатты қыса құшақтады да, оның түктенген 
бетіне өз бетін құшырлана үйкеп-үйкеп жіберді.
– Сағындым ғой, сағындырдың ғой, ара баққан арыстан.
–  Сағынбасам  іздеп  келер  ме  едім  алыстан!  –  Осы  бір 
екіжақты  есендесудің  барысында  өз-өзінен  туып  қалған 
болымсыз  ұйқасқа  жарыса  күліп,  мауықтарын  баса  алмай 
тұрып қалды.
– Есіктің ілгегін салдың ба? – деді өзімсінген Ерік.
– Жоқ. Әлі ерте... моншаға түсіп ал.
– Баста, ендеше...
Екеуі құшақтасқан күйі тас моншаға кірді. Есікті ашқанда, 
қамалып  тұрған  құп-құрғақ  ыстықтың  аптабы  бетті  шарпи 
сыртқа ұмтылған.
– Өртеп-ақ жаққан екенсің.

14
– Сенен немді аяйын. Сағыныштан шығар...
–  ыстыққа  күйіп  өлсін  дегенің  бе?  –  деп  Ерік  әзілдеген 
болды. Бірақ басқа-басқа, бұл жігітке әзіл айту жараспайтын. 
Балшықтан  төртбұрыштап  қолапайсыз  соға  салған  секілді, 
төртбақ  денесі  селкілдеп  рақаттана  күлгенін  естіген,  суық 
та  сұсты  ақ  сұр  бетінің  жайсаңдана  жадырағанын  көрген 
пенде жоқ-ау, әй, жоқ. Қытықсыз, қылаусыз жартастай болып 
жаратыла салған Ерік, өзге өзекті жан ішек-сілесі қатып күліп 
жатқанда, миығынан ғана сәл жымиып тұрып жүре беретін.
асықпай шешіне бастады.
– мен дастарқан жасай берейін, – деп шегіншектене шыға 
берген Бекзаттың иығынан ұстап, өзіне тартты. 
– Қалсаңшы.
– Түу, қолыңның қаттысы-ай. Әуелі сен жуынып шық, содан 
соң...моншаның табына қайта келерміз, қазір тым ыстық қой. − 
Есікті жауып, ептеп басып шығып кетті.
«мұның перінің қызы екені рас, – деп ойлады өне бойынан 
тер  сорғалап,  рақаттанып  отырған  омарташы.  –  Сұлулығы 
айнаның  ширегіне  де  келмейді,  бірақ  өзіне  магнитше 
тартар  сиқырлы  ма  екен.  Егер  ондай  құдірет  қолынан  келсе, 
біржола  өзіне  басыбайлы  байлап  алмас  па  еді.  Бәлкім,  «қыз 
қылығымен» деген сөз рас шығар. Не алыстамайды, не тым-
тым жақындатпайды. Бұл не сонда...»
–  менің  сенен  басқа  ешкімім  жоқ.  Қазақтың  «көзімді 
ашып
көргенім, аузымды ашып өпкенім» дейтіні осы шығар. Екі 
көзім
төрт болып бір жыл бойы күтемін. Тәңірім-ау, неге ғана екі-
үш рет келмейді екенсің жылына...
–  Жер  шалғай,  әйтпесе  аптасына  ат  сабылтар  едім.  – 
Тыныштық.  Сыбырласып,  сырласқан  төсектегілерден  басқа 
күллі әлемнің жүрегі тоқтап қалғандай тым-тырыс. моторист-
майдангердің әләулайы таусылған ба, әлдебір бұрышта ұйықтап 
қалды ма екен – әйтеуір байғұс сап болған.
– Жасым ұлғайған сайын саған деген құштарлық құлпыра 
түскені несі екен?..
– махаббат жас талғамайды, бақ бас талғамайды деген...
–  Бұл  өзің  шығарған  мақал  ма?  –  Еркелей  күліп  Еріктің 
мұрнынан шымшыды.

15
– мен шығарған мақал көп, әттең, жинап жүрер адам жоқ.
–  Есіңде  ме,  Ерік,  мен  сені  алғаш  көргенде  «көзің  неге 
шегір, біз секілді көре аласың ба, әлде саған көгеріп көріне ме» 
дегенім.
– Иә, сөйтіп қатырғансың. Ол кезде сен қыз едің...
– Кәрі қыз де... – Жігіттің кеудесіне басын қойды.
–  Жүрегің  аспай-саспай  соғады,  ал  менікі  тарсылдап 
аузымнан атып кеткелі тұр. менің бір байқағаным: сен қатты 
қуана  да,  қатты  қорқа  да  алмайтын  секілдісің.  Қанша  құмар 
қандыра аймаласаң да, тұла бойыңнан салқындық сезем. Кез 
келген уақта бастап кез келген уақта аяқтай алатын...
– мүмкін, – деді ендігі сәтті есінеп, көзіне ұйқы тығылып, 
маужырай бастаған Ерік. – Биыл бал сұраушылар көп пе?
Бекзат әңгіменің ауанынан ауа жайыла суық сұрақ қойған 
«арысына» сәл өкпелеп қалды, үндеген жоқ, мұрны пысылдап 
сұлық жата берді. 
– Екі сума бал әкелдім – екі фляга шығатын шығар. Таза 
әрі  мөлдір.  майский  деп  килограмын  бес  сомнан  айда.  Кім 
тексеріп, біліп жатыр.
–  Тым  болмаса  жалғыз  түніңді  есеп-қисапар  аластырмай 
қисаң еді. Дүниеде балдан да тәтті, балдан да қымбат нәрселер 
бар емес пе... Бал дегеніміз – араның боғы емес пе? – Жылады. 
Долылық қысып емес, нәзік өкпемен егіле булығып жым-жырт 
жылады. Оның жасқа толы жанарын аюдыкіндей алақанымен 
сипап  сүртіп,  тамағынан  иіскеп  мекіренген  болды,  бәрібір 
алғашқы  сәттегідей  күйіп-жанған  жоқ,  уату  ырымы  үшін 
жасалған жасанды да жарамсақ әрекет екенін Бекзат та сезген. 
Дегенмен,  бұдан  ары  тоң-торыс  болып,  іргесін  аулақ  салуға 
дәті  құрғыр  шыдамаған,  әйелдік  әлсіздік  жеңіп,  өксіген  күйі 
құшағына кіре берген. Еркегінен айырылып қалу – Бекзат үшін 
өліммен бірдей еді. ал Ерік болса, әдеттегі салқын сабырымен 
асықпай,  арпалысып,  аптықпай,  бүйірінде  бүлкілдеп  жатқан 
әйелді өзіне икемдеді.
Ертеңінде ерте тұрып кетуге ыңғайланған омарташы кеше 
кештен  бері  сары  масадай  ызыңдап,  миын  шаққан  сұрағын 
қойды:
– Кеше дүкеннің алдында байлаулы тұрған шабдар аттың 
иесі кім?
–  Білмеймін,  –  деді  жиылмаған  төсектің  үстінде  шашы 

16
дудырап,  ұйқылы-ояу,  мең-зең  отырған  сатушы.  –  аузы-
басынан арақ сасыған біреу мініп келді де, менен бір шөлмек 
«Портвейн»  сұрады.  Бейшараның  45  тиыны  жетпей  қалды. 
Үсті-басы  адам  қарағысыз  кір  және  жағымсыз  иіс  шығып 
тұрды. Тезірек құтылайын деп, ақшасы жетпесе де бере салдым. 
ат байлаулы қалды. Өзі жоқ болып кетті. Қылығына қарағанда 
көрші ауылдан міне қашып келген-ау.
– Қисынды айттың.
– Сенбегенің бе?
– Не нәрсеге де күмәнмен қарау – әдетім.
– Сен баяғыдан осындай едің, ешкімге сенбейтінсің.
– Баяғымды баяндап беретіндей, төсек стажың толған жоқ 
еді ғой. Келгеніңе үшінші жаз.
–  Білем  деген  кісіге  ол  аз  уақыт  емес...  Неге  сондай 
екенбіз?
– Қандай?
–  Тойғаннан  соң  тоқтының  еті  топырақ  татитынын  айта- 
мын да...
–  Жә,  тәжікелесіп  қалармыз,  үйіңе  не  сатып  аласың, 
соны  айт,  –  деп,  орнынан  тұрып  киіне  бастады.  Осы  шағын 
ғана аласалау үйдің дәл ортасында тіреуі секілді тұрған Ерік 
Бекзаттың  жұмыр  денесін  жаңа  көргендей  қадала  қарады. 
– Немене, бір түннің ішінде арықтатып тастадым деп тұрсың 
ба? 
–  Ей,  осы  жалт-жұлт  мінезің,  орып  түсер  тілің-ау  менің 
дегбірімді алатын.
Екеуі екі босағаға сүйеніп, бір-біріне телміре тесіліп тұрып 
қалды.
–  мен  енді  сені  қайтып  көре  алмайтын  секілдімін.  Бұл  – 
ақырғы жолығуымыз ба деп қорқамын.
–  Тұрмысқа  шықпақсың  ба?  Әлде  бұл  ауылдан  қашқалы 
жүрсің бе?
–  мен  күйеуге  тиген  күні  Бұқтырма  теріс  ағар.  ал  қашу 
жағына келсек... мен өзіңнен сұрайын деп едім: осыншалық мол 
ақшаның керегі не, мүмкін, сен қашқалы жүрген шығарсың.
Бекзаттың сұрауы түйеден түскендей болды ма, Ерік жауап 
берместен түйіле ойланып тұрды. Тұрды да: «ақша мен әйел 
ер азаматқа ешқашанда артықтық жасаған емес», – деп есікті 
оқыс ашып шыға жөнелді.

17
* * *
Ерік  ауылдағы  барлық  шаруаларын  тындырып,  керек-
жарағын түгендеп болған сон, түнде тоғай арасына арқандап 
қойған  көкбестіні  жетектеп  өз  үйіне  келді.  Қараса,  қақпасы 
ашық қалған екен. Қайран қала, атын жетектеген күйі аулаға 
кірді. Көкбесті құлағын тіге қорс ете түсті. Тура есік алдында 
бүк  түсіп  ұйықтап  жатқан  алба-жұлба  адамды  енді  ғана 
байқаған Ерік те сескене тұрып қалды. Көкбестіні байырқалата 
арқасынан қағып діңгекке байлады да, жетім балаша қол-аяғын 
бауырына ала бүрісіп жатқан маскүнемнің жанына жақындады. 
Үсті-басы адам көргісіз кір-қожалақ, ұзын болып өсіп кеткен 
шашы  құйын  ұрғандай  дудырап  білтеленген,  кір  басқан 
аяғына әбден тозығы жеткен бәтеңкені шұлықсыз сұға салған 
және  өмірбақи  шешпейтін  болуы  керек,  бауы  шиеленген, 
ауының,  өңірінің  бірде-бір  түймесі  салынбаған.  Ең  сұмдығы 
сол  –  жатқан  жері,  жамбасы  су,  астына  жіберіп  қойғанын 
сезбеген-ау,  жазған.  Көгеріп,  көзінің  асты  көлкілдеп  кеткен 
беті кісі танығысыз. Ерік тосырқап, әрі жиіркене қарап біраз 
тұрды да, аяғымен түрткілеп: «Ей, тұр, давай; әкеңнің төрінде 
жатқан жоқсың», – деді. маскүнем оянған жоқ. Еңкейіп барып 
алқам-салқам жағасынан жұлқылады – былқ етер емес. «мына 
нәлеттің түрі таныс» деп ойлады. Әсіресе, құс қанатындай иіле 
біткен қап-қара қасын көрген секілді. Үңіле жақындап еді, тұла 
бойынан мүңкіген жағымсыз иістен тыжырына шегініп кетті. 
«Қайдан  көрдім?»  маскүнемнің  оянар  түрі  жоқ.  Үстіне  сар 
еткізіп құя салатын маңайда су жоқ, амалсыз тағы да тепкілеп 
еді, болар-болмас ыңырсыды. «Е, әйтеуір, бойында жаны бар 
екен, әйтпесе мен өлтірді деп, пәле жабар еді».
Әрең  дегенде  басын  қалқайтып  отырғызды.  Белгісіз 
адам  әуелі  «қайда  жатырмын»  дегендей  жан-жағына  кіржие 
қарады, содан соң ғана желкесін есіней қасып, жанарын Ерікке 
қадады.
– Құдай берді! – деп орнынан қуана тұрды. – Іздегенім сен 
едің!  «Өлмегенге  өлі  балық»  деген  осы,  Ерік.  аманбысың, 
кластасым?
Өзін  құшақтағалы  ұмтылған  маскүнемнің  кеудесінен 
жақтырмай  итеріп  қалғанда,  ол  тәлтіректеп  барып  тыраң  ете 
түсті.
Көтерем сиырдай орнынан әрең көтерілген. Көтерілген соң 
буынын мықтап тұрып бекіте алды да: 

18
–  Танымай  тұрмысың,  Қарабауыр.  Баяғы  кезім  болса, 
аяғыңды аспаннан келтірер едім, – деді. Оның әбден арақ өтіп 
лайланған көзі кең ашылып, қанталанып кеткен қарашығынан 
болар-болмас от – әлі де мүлдем сене қоймаған ашу ұшқыны, 
бәлкім, намыс шоғы жылтырады. Қара нардай қайқайып тұрған 
омарташының жұлындары дір етіп, бір түрлі сескеніп қалды. 
Осы сескеніс он шақты жылды араға салып барып, іздеп тауып 
алғанына  қайран  қалудан  туған-ды.  Қайран  қалмасқа  амалы 
жоқ  еді,  өйткені  ол  «Қарабауыр»  деген  намысын  шабақтар 
сөзді жалғыз-ақ адамнан еститін және кек қайтаруға шамасы 
жетпей,  бейамал  күй  кешіп  іштей  кектенетін  және  де  анау 
иілген құс қанат қастың астындағы аялы қара көзде әмбе жылт 
еткен ұшқынды да бір-ақ жігіттен көрген, көрген сәтте ғана бас 
бермес асау мінезі пәс тартып, мысы басылатын. «Сол, – деп 
дауыстап  жіберді.  –  Соның  өзі.  Таған  ғой  мынау!»  Иә,  оның 
алдында адамдық сиықтан айырылып, ербиіп тұрған маскүнем 
мектепте он жыл бойы бір партада отырған, алматыда бес жыл 
қатар  оқыған,  аспирантураны  тауысқан,  ешкім  жауырынын 
жерге  тигізіп  көрмеген  жігіттің  сұлтаны,  қыз-келіншектің 
сырттаны  Таған  еді!  «Құдай-ау,  бұл  қайдан  жүр?  Өлмеп  пе 
еді?».
– Иә, мен әлі тірімін, Қарабауыр!− деген сөзден селк етіп, 
сасқалақтап ойын жинап алды.
– мықты екенсің онда. – Басқа еш нәрсе аузына түсе қойған 
жоқ.
–  менің  мықты  екенімді  білмеуші  ме  едің.  Өлмегеніме 
қуансаң, басымды жаз, – деді ыржалақтап. Еріктің ес-ақылын 
жинаған осы сөз болды.
«Е, бәсе, неғып күшейіп кетті десем».
–  Басыңды  жазбақ  түгіл,  астауға  құйып  шомылдырайын. 
Тек айтқанымды істейсің, айдағаныма жүресің, айтақтағаныма 
үресің.
−  Көк  есегің  болайын,  көкетай.  –  Шөге  түсіп  аяғынан 
құшақтады. – Зекетіңмін. Құлыңмын.
«Әбден біткен екенсің, Қарабура» (Бұл Тағанның бір кездегі 
лақап аты еді. Бүгінде оны ешкім де бұлай атап, әспенсітпейді). 
адамдықтан кері азып, маймылға айналып-ақ кеткен екенсің».
Қолы-басы  дірілдеп,  аш  аруақ  секілді  еңбектеп  жүрген 
мүскін, расында да, орангутанға өте-мөте ұқсап кеткен.

19
–  Жә,  тұр  енді.−  Тері  қоржынды  ақтарып,  вертолетпен 
оқта-текте  ұшып  келіп  тұрар  бастықтарға  арнап  ала  салған 
көкмойын шөлмектің бірін күнге шағылыстыра суырып алғанда, 
мойын  тамыры  білеудей  маскүнем  тобықтай  жұтқыншағы 
бүлкілдеп,  көзі  бағжаң  ете  қалды.  Кеберсіген  быт-шыт  ернін 
жалап, жараның орнындай үдірейген ұясына кіріп кеткен көзі 
жыпылық қағып еңіреп жіберген.
− Құлың болайын, Ерікжан.
Сұқ саусағымен бір нұқып қаңылтыр тығынды ішіне кіргізе 
ашып лақтырып жіберіп Тағанға: – аш аузыңды, – деді. анау 
бөбежігі  көрінгенше  адырайта  аузын  ашты.  Жуылмай,  аттың 
тісінше  түбі  қарайып  кеткен  тісін  ақсита,  қып-қызыл  болып 
үнірейте ырситқан өңешіне бүлк-бүлк құйып еді, ашырқанған 
да, шашалған да жоқ. Ерік таң қалды.
– Тағы да, – деді Таған тамсана ұмтылып. – Тағы да бірер 
тамыз. ағынан гөрі қызылы тәуір еді.
 «Иттің ішіне сары май жақпайды» деген-ау. Дегенмен, осы 
Қарабураны өзі айтқандай көк есек ретінде пайдалансам қайтер 
еді». Омарташы өз ойына өзі қуанды. «Бич! Иә, иә, кез келген 
бичті жұмысқа бишіксіз-ақ салар күш – арақ-шарап. анамның 
ағаш  күбісіне  бал  сыра  ашытып,  күніне  бір  литр  жұтқызып 
қойса, бар жұмысты осы атқармай ма? Табылған ақыл».
–  Ей,  Қарабура,  сен  маған  еріп  жүр.  аузыңнан  арақ, 
алдыңнан тамақ кетпейді.
 – рас айтасың ба, алдамайсың ба? – деді екі көзімен Еріктің 
қолындағы  шөлмекті  ішіп-жей.  –  Иен  таудың  басында  арақ 
заводың бар ма?
– арақ заводы жоқ болса да, сыра заводы бар. Шырмауық 
салып  қайнатқан  алтайдың  бал  сырасы  грузиндердің 
виносынан кем деп кім айтты.
–  Да,  да,  –  деп  тамсанды.  –  медеуха...  ішкенмін...  айда, 
ердім  соңыңнан,  милициясы,  дружиннигі,  он  бес  тәулігі  жоқ 
бостандыққа аттанайық. Тек анауыңнан тағы бір жұтқыз.
– Жұтасың, осының бәрі сенікі, мен ішіп жатқам жоқ. Ол аз 
десең, мына сумканың іші толған сенің горючиің...
– Құлдығың болайын, Ерікжан. Білемін, сен бала кезіңнен 
ішпейтінсің.  мен  дайынмын,  бірақ...  Көрші  ауылдан  мініп 
кеткен атты иесіне қайтару керек еді...

20
«Құлым болатының рас, − деп ойлады көкбестіні шығарып, 
қақпаны  мықтап  жауып  тұрған  Ерік.  –  Сасық  сары  сырамен 
суара берсем, Қатын суына көпір салып берерсің».
–  ауыл  арасы  жақын,  атты  өздері-ақ  іздеп  тауып  алады, 
сайтан  алады  дейсің  бе,  сойып  жейтін  сорпалығы  да  жоқ. 
Кеттік,  –  деді.  Шөлмектегі  аштыдан  тағы  бір  ұрттатты  да, 
ауызын тығындап, қоржынына салды. атқа қонды. «Шашты» 
деп  аталатын  асуға  қарай  желе-жорта  жөнелгенде,  маскүнем 
жігіт аңшының соңынан ерген тазы иттей жаяу сүмеңдеп еді. 
Ол  қалжырап  қалыңқырап  қойғанда,  басын  шұлғи  аяңдаған 
көкбестінің  тізгінін  тартып  аялдатады  да,  енді-енді  құйрық 
тістесті-ау  деген  кезде  тақымын  қыса  сау  желе  жөнелтеді. 
асудың дәл алқымына тақалғанда, аттан түсіп, жан тері шыға 
ентіккен бала кезгі досына, қазіргі «құлына» арақтан молырақ 
ішкізді.
– Сені аттың артына мінгестіре алмаймын. Жол ұзақ, тау 
биік,  жас  мал  еңгезердей  екі  жігітті  көтере  алмай  қызылмай 
болып, өкпесі күйіп кетеді. Біздер қайбір қаңбақтай жеңіл едік. 
Екеуіміз  де  бұрынғы  палуанбыз.  Қазақша  күрестен...  –  деп 
мысқылдады.  Оның  жатыпатар  әжуасын  ұғар  шама  Тағанда 
жоқ  еді.  Көз  алдында  көлбеңдеген  арақ-сайқал  ғана  ежелден 
қалмай  келе  жатқан  көңілдесіндей  қылмыңдап,  көзін  қысып 
жымыңдап  жетелейді-ай,  дедектетті-ай.  Әлсін-әлі  өз-өзінен 
шөлдеп,  құрғап,  өз-өзінен  жыбырлап  жоқтан  өзгені  дәметіп 
тұрар өңеш, құлағына «іш-іш» деп сыбырлап тұрар азғырынды 
«ақсайтан»,  тамырынан  қан  емес,  әбден  ішімдікке  айналып 
кеткен  ап-ащы  бір  нәрсе  жүріп,  шаршаған,  жүдеген,  тозған 
жүрек – бар-барлығы кейде істеп, кейде істемей қалар милау 
бастың  басқаруымен  екі  аяқты  сорлатып  келе  жатыр  еді; 
Тағанның он екі мүшесі,бүкіл адамдық ағзасы азып, басшысы 
есалаң да есерсоқ шашылып кеткен шаруашылық сынды кетеуі 
кете, әбден шамасынан айырыла шалдыққан еді; бұл шақтағы 
оның  организмі  Гитлер  тұсындағы  Германия  секілді  зобалаң 
зорлықтан, орынсыз шабуылдан, жындысүрей қатыгез жүріс- 
тен  титықтаған  еді;  егер  аттың  құйрығына  бір  шөлмек  арақ 
байлап артыңнан ертіп отырсаң, Таған сияқты маскүнемдердің 
етпеттеп  түсіп,  жер  тырмалап  қалғанша  салпақтары  сөзсіз 
еді...

21
Көкбестінің  төс  айылын  тартып,  өмілдірігін  тарылтып 
болған соң, Ерік атқа қайта қонды. Жағасы жайлауда, мойны 
сорайып,  эрозияға  ұшыраған  даладай  сортаңданған  бетінен 
айғыз-айғыз  тер  сорғалаған  Қарабура  да  ербиіп  орнынан 
тұрды.
– менен көз жазып қалма, – деді артына бұрылып Ерік.
– Қап тауын асып кетсең де, іздеп табамын, – деді Таған.
– Сенің иісшіл ит екеніңді баяғыдан білемін, – деді Ерік.
–  Сенің  атақты  аңқос  екеніңді  мен  де  білемін...  Бірақ 
екеуіміз де жетісіп келе жатқан жоқпыз. Бірдейміз.
– Неге? – деп таңырқай сұрады ерге бір жамбастай артына 
қарап отырған омарташы.
–  Былтыр  лТП-да  емделгенім  бар  еді.  Сонда  деймін-ау... 
Сонда  қоршауда  жүрген  маскүнемдер  де,  сол  маскүнемдерді 
сырттай бақылап күзететіндер де қашып та, ешқайда ұзап та 
кете алмайтын. айырмасы біреу – іште, екіншісі – сыртта.
Ерік ләм деп жауап берген жоқ. «мына иттің ақылы азбаған 
ба, – деп ойлады. – Оны омартаға барғанда тексеріп көрерміз. 
Дегенмен, намысын орынсыз найзаламай, алдап жұмсау керек-
ау. мұндайлар артына қарамай кекшіл келеді. ашуланған күні 
үйімді  өртеп  кетіп  жүрер»  арттан:  –  Өзегім  өртеніп  барады, 
– деп қурайға қақалғандай қарлыққан үн естілді.
– асудың үстіне шыққан соң, тамақ жібітеміз. Шыда, – деді 
де, атын сипай қамшылады.
Шаштының  үстіне  алдымен  шыққан  Ерік  сонау  етекке  
таман  бір  отырып,  бір  жүріп,  әйтеуір,  жансебілділікпен  өрге 
қарай  ілби  тырмысқан  мүсәпірге  қарап  басын  шайқады: 
«Қандай сор екен айдап келе жатқан. Биік мансап, ұлы мақсатқа 
өрлеп келе жатқандай жанталасуын бейшараның...»
Таудың үстінде желемік бар. Осы өңірдің «Үстіне шапқан 
жолдың шыға келсем, алдымнан самал салқын соғады-ай жел» 
деп,  өлеңге  қосар  сабырлы  самалы  осы.  Бұдан  былай  жасыл 
түсті  жайлаудың  шыбынсыз  жазы  басталады:  не  дірілдеп 
жаурамайсың,  не  пысынап  ыстықтамайсың,  «ойхой,  дүние 
–  серуен,  адам  бір  көшкен  –  керуен»  деп,  қымызға  қызған 
қазақтардың  мұңсыз-қамсыз,  қарқ-қарқ  күліп,  малдас  құрып, 
кеңес  ашып  отырар  жұмағы  да  осы;  әзірше  техниканың  иісі 
тимей,  құйқасы  тың,  ағашы  асқақ,  шалғыны  жайқалып,  хош 
иісті гүлі бұрқырап, бұлақтары сарқылмай сарқырап тұрған да 

22
– осынау кең қонысты, бейбіт өрісті Шабанбай жайлауы еді. 
Омарташы  жігітті  алтыны  қалғандай  асықтыратын,  алыстау 
ұзап кеткенде, үзілмес сағынышпен өзіне шақыратын да анау 
көкке шоқтығы тиіп, үстінен қарға ұшырмай жатқан көкмұнар 
таулар,  көз  қытықтар  көркем  көріністер  еді.  Туған  жерінің 
қайталанбас әдемілігі, бейне бір, ән салып тұрғандай жаныңды 
жаңғыртар  әулиелігі  әсте  жалықтырған  емес,  қайта  мың 
жылда да тізгін үзіп кетпес ынтызар сиқырмен байлап-матап 
тастағандай еді. Еріктің табиғи қалпын сақтап, жараған аттай 
жайсаң қуат берген алтайдың тылсым тыныштығында қаздай 
қалқып, үйректей жүзіп жүрген жайы бар.
Оның  маужырап  кеткен  мамыра  ойын  Тағанның  ырс-ырс 
еткен ентікпе үні бұзды. аяқ жағына кеудесі әбден титықтап 
сырылдаған аш аруақ келіп құлады.
– Ұрттат анауыңды... өлтірмесең!
2
атақты  «мұзтау»  деп  аталатын  шың  алтайдың  мәңгі 
жығылмас,  шаңырағы  шайқалмас  ақ  отауы  сынды  еді.  міне, 
осынау шілденің ми қайнатар ыстығында пұшпағы шетінемей 
жататын,  мұз  құрсаулы  шыңның  алқымынан  бұлақ  болып 
басталып,  арыны  қатты  арқыраған  өзенге  айналатын  суды 
жергілікті  қазақтар  «Қатын  суы»  деп  атағалы  қа-а-а-ша-ан, 
одан бері де мың жыл өткен шығар-ау. Сол, әсіресе, бас жағы ақ 
айран болып басталып, Таулы алтай өлкесіне жақындағанда, 
тау-таудың  омырауынан  сандаған  бұлақ  саулап  қосылып 
мөлдірленіп барып Обьқа құятын ағынды өзеннің солтүстігін 
алтайлықтар,  оңтүстігін  қазақтар  жайлайтын.  Қатын-Қарағай 
ауданы  мен  оған  іргелес  Үлкен-Нарын  ауданының  үйір-үйір 
жылқысы, қора-қора қойы, табын-табын сиыры жаз бойы емін-
еркін шүйгіндеп, тау басына алғашқы қар түскенде ғана етекке 
мамырлай көшуші еді. міне, сол Қатын суына Тихой (Тихая) 
өзені  келіп  құятын.  Осы  бір  шағын  өзеннің  ерекшелігі  сол, 
алтайдан мұқым өзен күнбатысқа бет алса, «Тихой» керісінше 
терең сайды қуалап күншығысқа ағатын. Өрге қарай аққан өзен 
тоқтап тұрған су секілді толқынсыз, айғай-шусыз, жым-жырт 
жатар  еді.  Бәлкім,  сондықтан  да  «момақан»  деп  атап  кеткен 
секілді.  Қатынға  құйған  момақанның  мөлдір  суы  біразға 
дейін ашулы өзеннің аққұла суына қосылмай, түсін бұзбастан 

23
қатарласа – жағаласа ағып барып, күштінің ырқына көнгендей 
өз  бояуынан,  өз  келбетінен,  өз  тағдырынан  айырылатын 
жарықтық. Дәл осы үлкенді-кішілі екі өзеннің құйылысындағы 
алақандай  жазықта  ағаштан  қиып  салған  керіскедей  үй  тұр. 
арпалысқан әлемнің әлегінен, даңғаза да мазасыз тіршілігінен 
қашып  келіп  немесе  ұлы  шерулі  көштен  адасып  қалып, 
жападан-жалғыз қалған бұл үйдің иесі − біз жоғарыда әңгіме 
еткен, Ерік есімді омарташы жігіт. алматыдағы дене тәрбиесі 
институтын  бітірген,  күрестен  спорт  шебері  Еріктің  жалпақ 
дүниенің барлық қызығынан жеріп, атты адам араға бір қонып, 
(онда да жаз айында, қыста жан баласы қатынай алмайды) әрең 
жетер ит өлген жерге кетуінің сырын ешкім де білмейді. Бұл 
үйдің  ала  жаздай  анда-санда  келіп  тұрар  жалғыз-ақ  қонағы 
бар. Ол – орманды өрттен қорғаушы, вертолетші жігіт Прохор 
александрович  лаптев.  Омарташы  мемлекетке  тапсырар 
балды осы кісіден беріп жіберетін және Үлкен Жермен арадағы 
байланыс тек лаптев арқылы жасалар еді.
Қазір  мұнда  бұрынғыдан  ары  тыныштық.  Қатын  суының 
гүрілі осы өңірдің ешқашан толастамас музыкасы секілді еді. 
Зейін қоймай тыңдаған адамға тек жалғыз-ақ әуенмен құлақты 
тұндыра  шуылдағанымен,  сан  түрлі  ғажап  үн  шығаратын; 
айталық, көктем туып, ақ жал толқындарын аспанға лақтыра 
тасығандағы арқыраған даусын қазіргі тамылжыған тамыздағы 
орташа екпінмен аққан сырылына ұқсатуға бола ма; ол, күз туа, 
жуасып қоңыр әуенге басса, қыс айында қысыла қыңсылаған 
күбір-сыбырға  көшетін.  Бұл  өзен  қандай  қатты  аязда  қатып 
көрген  жоқ,  тек  жағалауындағы  суға  тағзым  ете  бас  иіп, 
тамырына ілініп малынып жататын ағаштар мен жардың жиегі 
ғана мұз моншақ тағынып, жылт етіп күннің көзі шықса, қыз 
өңіріндегі  маржандай  жылтырайтын.  Қатын  суының  ағыс-
үніне үйренген адам басқа жерге барса, түн баласында өзеннің 
гүріліне үйреніп алғаны сонша, көз ілмеуші еді. ал бөтеннен 
келген  кісі  бұл  үйде  ұйықтай  алмайтын.  Табиғат  иеміз  бар 
байлығын  үйіп-төге  салған  түкпірдің  өз  қызығы,  өз  азығы 
өзінде,  қоғамдасқан  өмірдің  заңынсыз-ақ  өгейсімей  ғұмыр 
кешіп  жатар  еді.  Дегенмен,  осы  «сен  тимесең,  мен  тимен» 
оңаша да, бейбіт тірлік те, жұмыр басты пенде екені рас болса, 
жанын  жеп,  жалықтырады-ай;  жүрек  сыздатар  сағыныштың, 
дабырласып  сөйлесер,  айғайласып  ұрсысар  көршінің  мінез-

24
құлқын, қол беріп амандасар қошеметін, қарасы бар, ағы бар 
адамдардың сан түрлі бет-жүзін көксеп мұңға батырады-ай... 
Бәрінен  де  бұрын  ес  біліп,  етек  жапқалы,  барлық  ғұмырын 
қадірлі  халқы,  жағалай  жұртымен  өткізіп,  «көппен  көрген 
ұлы  той»  деген  ұлағатты  сөзі  имандай  тұтып  келген  Еріктің 
шешесі  Нюра  Фадеевнаға  да  қиын  тиді.  ал  Еріктің  жары 
айнаға  Қап  тауын  асып кетсе де бәрібір, күйеуі қайда –  бұл 
сонда, қосағымен қоса ағарудан өзге арман да, мақсат та жоқ. 
Тау  қойнауындағы  жалғыз  үйдің  күйбің-күйбің  шаруасы 
жалықтырған  емес,  белі  талып  шаршаған  да  емес.  Күйеуі  әр 
жылдың осы мезгілінде ауылға аттанып, ұшқан құстың қанаты 
талып  әрең  жетер  құзар  таудың  басында  енесі  екеуі  ғана 
қалатын. Енесі жасы ұлғайған адам, оның үстіне, міне, жарты 
жыл болды саржамбас күй кешіп, төсек тартқан сал ауру, екі 
аяғын баса алмайды, оның асты-үстін тазалап, тамағын әзірлеп, 
сусын жұтқызып отыру да айнаның мойнында. ара бағу – қолы 
білген адамға әуресі жоқ таза жұмыс: өздері жайылады, өздері 
еңбектенеді,  өзін  ғана  емес  өзгені  де  асырайды,  тек  уағында 
тексеріп, дер кезінде балын жинап, ауру-сырқаудан сақтасаң, 
шаш-етектен  байлыққа  батырар  берекелі  шаруа.  Бірақ  бұл 
үйде  ара  өсіруден  басқа  да  тіршіліктің  көзі  мол.  Тайынша, 
торпағын  қоса  есептегенде,  оннан  аса  сиыр  малы,  бес-алты 
жылқы,  елу  шақты  қойдың  қысқы  азығын  дайындаудың  өзі-
ақ  ерлі-зайыптыларды  сүріндіріп  жығатын.  Әсіресе,  бірер 
күн  ғана  ашылып,  қалған  мезгілде  төпелеп  жаңбыры  құйып 
тұрар  өлкенің  шөбін  шірітпей,  қораға  үйіп  алудан  азапты 
жұмыс  жоқ.  Қоғадай  болып  бойлап  өсе  беретін  балдырлы 
шалғынның малға жұғымы аз қырдың бір түп күреңсесіне бір 
шөмелесі татымайтын қурайлы келеді, сондықтан да мая-мая 
пішен  дайындамасқа  лажың  жоқ.  Әуелі  қос  тігіп,  шабылған 
пішенді соның үстіне үйгенде ғана, шірітпей кептіріп алар еді. 
Екі-үш  күннен  бері  ғана  қабағы  ашылған  күннің  әр  сағатын 
пайдаланып қалу үшін жалғыз өзі жанталасқан айна ертеңнен 
қара кешке дейін тыным таппай шөп үйеді. Оның ара-арасында 
үш  биенің  алты-жеті  уақ  сауымы  бар.  Қас  қылғандай  күннің 
дәл Ерік кеткенде шайдай ашылғанына налыды. ал енесінен 
қайран жоқ, қайта-қайта үйге жүгіріп несебін тазалап, тамағын 
беріп,  әуре-сарсаңға  түсіп  жүр.  Талай  жылдан  бері  шындап 
шаршағаны да осы шығар. Екі иіні талып, арқасы удай ашып, 

25
екі алақаны меп табаны күйіп, түні бойы ұйықтай алмады. Бір 
жағынан  кемпірдің  де  аһылап-үһілегені,  өз-өзімен  күбірлеп 
сөйлегені, «құдай-ау, неге алмайсың» деп зарлағаны бұған да 
запыран болып тиіп, көрер таңды көзімен атқызар еді. Отыздан 
асса да өңін бермеген сұңғақ бойлы, үлкен қара көзді, ақ құба, 
дөңгелек  жүзді  айнаның  келбеті  екі-ақ  күнде  кеспірсізденіп, 
соғыс кезіндегі әйелдердің кебін киген-ді.
Таудың  күні  тез  батады,  жай  шығады.  Бүгін  де  күнгей 
жалаңаштанып,  теріс  қарап  ұйықтап  жатқан  алып  аюдай 
дөңкиген  таудың  ар  жағынан  ыңырана  көтеріліп,  ең  әуелі 
қарағай,  самырсындардың  қыл  үшін  жалап,  қарсы  таудың 
беткейін қыздырып барып, айлақтағы жалғыз үйдің терезесін 
тілгілеген.
айна  әдеттегіден  де  ерте  тұрды.  Есік  алдындағы  үстін 
шатырлап,  қолдан  қалап  қойған  пешке  от  жақты,  пештің 
үстіндегі  шойын  қазанға  су  құйды.  Беті-қолын  жуып,  тілер- 
сегіне  түсетін  шашын  тарап,  төбесіне  түйді.  Табиғат  сыйға 
тартқан  көл-көсір  мол  шаштың  ұйысқанын  жазып,  тарап 
өруден қиын нәрсе жоқ-ты. ыза болған күні кесіп тастамаққа 
сан рет оқталса да, енесі: «Қайшыңды жалақтатпа, мен өлген 
күні  қиясың»,  –  деп  келісімін  бермейтін.  Енесінің  сөзін  екі 
етпейтін  айна  лажы  таусылып,  «қойдым,  апа,  қойдым»  деп 
бетінен сүйетін. Ене мен келін арасындағы сыйластыққа толы 
қарым-қатынас әншейін үлкенді-кішінің ізет тұтуы ғана емес, 
жо-жоқ, одан гөрі терең де телегей шын жақсы көруге ұласқан 
сүйіспеншілік  еді:  сондықтан  да  абысындардай  сырласатын, 
шешесі мен қызындай сыйласатын. «Құдайға күнәлі болсам да, 
ұлымнан гөрі сені жақсы көрем, келінжан» деп, Нюра кемпір 
айналып-толғанатын.
айнаның құлағы Қатын суының күркіріне, анау қаз-қатар 
тізілген  ағаш  жәшікте  дамыл  таппай  бір  кіріп,  бір  шығып 
гуілдеген араның ызыңына әбден үйренген. Қора жақта әтеш 
шақырып,  тауық  қыт-қыттап  жүр.  Нарын  ауданындағы  құс 
фермасынан вертолетші жігіт әкеліп берген бройлер текті он 
балапан  бүгінде  ұрық  шашып,  отыздан  асып  кеткен  ақарлы-
шақарлы  «семья».  Тайганың  арасындағы  ақ  тауықтардың 
көбейіп кеткені сонша, адам ауқатынан асып, өз жұмыртқасын 
өзіне беретін. Жапандағы жалғыз үйде ішіп-жеудің небір түр-
түрі ырғын, ас та төк – ит басына іркіт төгіліп жататын. Тіпті 

26
тауда өмір бақи өспейтін көкөніс, жеміс-жидекке дейін Прохор 
александрович  Зырянь  қаласынан  қап-қап  қылып  жеткізіп 
тастайтын.
Пештің үстіндегі қазандағы су жылыған соң, жез құманға 
құйып  Нүрке  кемпірге  (ауылдастары  Нюраны  Нүрке  деп 
атап кеткен) апарды. Ол ояу еді. Кәріліктен бе, әлде екі аяғы 
сырқырап  тынышын  ала  ма,  әтеш  алғаш  шақырғаннан-ақ, 
қыбырлап, жөткірініп ояу жататын. Темір төсегінің аяқ жағына 
байлап қойған қайыс белдеуден тартып басын көтерді. айна да 
жастығынан демеп, арқасын тиянақтап қойды.
– Шүкір, күн бүгін де ашық екен,− деді Нүрке кемпір келіні 
құйған шым-шым сумен беті-қолын жуып.
– Иә, шайдай ашық, апа.
– Жалғыз өзіңе қиын болды-ау. менің түрім болса мынау, 
тобанаяқ болып ас ішіп, аяқ босатқан.
– О не дегеніңіз, апа, осы күніңізге зар болып қиналмасақ. 
Ерік бүгін келер.
Нүрке  кемпір  сау  кезінде  дәрет  алып,  намаз  оқып 
әдеттенгендіктен бе, ұзақ жуынатын. Бір қолымен жез легенді, 
екінші қолымен жез құманды ұстап тұрған айна енесінің осына 
туасы  біткен  кірпияз  тазалығына  таң  қалатын  әрі  сүйсінетін. 
Қазір де сәл жымиып, асықпай су құйып тұр. 
–  рақмет,  айнаш!  –  деді  қос  білегін,  бет-аузын  асықпай 
сырбаздай сүрткен Нүрке. – Дүниеде өз аяғыңмен барып дүзге 
отырғаннан  артық  арман  бар  ма  екен.  Жас  балаша  астыңа 
жаялық төсетіп, артық-ауысты саған тасытып...
– Ештеңе етпес, апа, – деп енесінің сөзін бөлді. – Жұғып 
қалар  дейсіз  бе?  Осындай  жұмысты  арамсынбай-ақ  атқарып, 
жанын  сақтайтын  адамдар  бар  емес  пе.  Әлі-ақ  жазылып 
кетесіз... маған шөп жиысасыз...
– Енді қайтып тұрмасымды білемін...
Шай жасалды. Ене мен келін бабымен сораптап ұзақ ішті. 
Екі  иінінен  дем  алып,  қарағайдың  қызулы  шоғына  қайнаған 
самаурынның  оттығы  жылтырап,  бүлк-бүлк  қайнап  тұр.  – 
Прохорға мың да бір рақмет, – деді Нүрке, – үнді шайын үзген 
жоқ.
– расында да, дәндеп алыппыз. Дегенмен, осы «үндінің» өзі 
қымбатқа түсіп жүр-ау деймін.
Шалқалай  ашық  тұрған  есіктен  Қатын  суының  ақ  жал 

27
толқыны  көрінеді.  Оның  ар  жағында  беткейіне  арша  аралас 
бұта-қараған өскен тау, таудың қыр желкесінен жалдана өскен 
орманның  ұштары  шалынады.  Қаңғылектеген  ара  кірді  үйге. 
Әуелі  айнала  ұшып  барлау  жасап,  тіміскілеп  жемтік  іздеді, 
содан  соң  стол  үстіндегі  мөлдіреген  балды  төңіректеді.  Шай 
ішіп  отырғандар  осынау  үйреншікті  «түліктері»  шығады-ау 
деп сескенбеді, жасқап үркіткен де жоқ. ара өз қалдығын жаңа 
көргендей ұшқалақтана ұшып келді де, бал сауыттың ішіне қона 
қалған.  Қонғаны  бар  болсын  қоймалжың  тәттіге  белшесінен 
батып, тырбаңдады дерсің. айна ептеп қана қанатынан көтеріп 
алып, тиместен есік алдына шығарып тастады.
– араның адамнан айырмасы болсайшы, – деді осы көріністі 
мұқият мұғдарлап отырған кемпір. – Жиған байлығың да бал 
секілді. Күндердің күні малтығып өлесің.
– айырмасы көп, апа, – деді ыдыс-аяқты самаурында қалған 
ыстық сумен жуып отырған айна. – араның байлығы адамдар 
үшін, ал біздікі... біздікі өзіміз үшін ғана.
– Тек түбі тыныш болсын де... Күні ертең жиған-тергеніңе 
ие  болар  ұрпағың  жоқ  болған  соң,  дүние-боқтың  керегі  не? 
Шыр еткенге зар қылған тәңірдің тәлкегіне не дауа...
айқара  ашылған  есіктен  анау  жап-жасыл  тауға  қарап 
отырған  көк  көз  кемпірдің  қоламтана  бастаған  тозыңқы 
жанарында кісі аяйтын арманға толы мұңбар еді. Күн шалмай 
қағаздай  ағарған,  әбден  әжім  айғыздаған  жүзі  сазара  қатып, 
ерні  дірілдеді.  Келіні  апасының  аузынан  шыққан  осы  бір 
өкінішке, өкпеге толы алғашқы сөзді тосырқай тыңдап отырды 
да,  дастарқанды  толық  жинамастан  асығыс  шыға  жөнелді. 
«албасты басып, алжып отырмын ба, қайдан ғана айтып едім», 
– деп өзіне-өзі ұрысты Нүрке кемпір. 
– Жас балаша мәпелеп баққан келінімді ренжітіп алдым-ау. 
Бала деген немене... итте де, құста да бар. «Жақсыдан жаман 
туар – бір аяқ асқа алғысыз, жаманнан жақсы туар – адам айтса 
нанғысыз» деген емес пе бұрынғылар. Ол жылбысқы кім білсін 
кім боп туарын. Әкесінің сақалына жармасқандарды да талай 
көргенбіз. апыр-ай, айнашжан өкпелеп қалды-ау...»
айнашжан енесіне тіпті де өкпелеген жоқ еді. Сол жүгіре 
шыққан  қалпы  қазықтың  басында  ілулі  тұрған  ноқтаны 
білегіне  іле  салып,  таңғы  салқынмен  жайылып  жүрген 
жылқыларға барды. Жануарлар жатырқаған жоқ. Енесінен туа 

28
салып,  айнашқа  үйренген  құлындар  да  тырағайлап  қашпай, 
ноқталауына  көнген.  Екеуін  бірдей  енелеріне  қосақтады  да, 
арқан бойы көтеріліп қалған күнге көзін қарықтыра бір қарап 
пішендікке беттеді. Тобықтан түскен шық алғашқы жылумен 
жылтылдай  ағып,  кербездене  кешіп  келе  жатқан  келіншектің 
балтырын  сулады.  Шөп  әлі  кебе  қойған  жоқ,  енді  бірер 
сағаттан соң ғана жиюға жарайды. айна асығыс аққан өзеннің 
жағасына жақындады. Жардың жиегінде Ерік орнатқан тақтай 
орындық  бар  еді,  оның  бетін  де  шық  басып  дымданып  тұр 
екен, алақанымен бір сипады да, отыра кетті. Бұл – айнаның 
үйреншікті жері. рас, енесіне реніш білдірмеді. Бірақ көңілінде 
көптен  бері  көлеңкелі  тартқан  уайым  бар,  көбеңсіп  жатқан 
күдік  бар,  жалғыз-ақ  ырғақпен  өтіп  бара  жатқан  өмірінің 
өткенді қойып, жыл өткен сайын өрши түскен өксігі бар. Бар! 
Одан құтылудың жолын таба алмаған. Таба алмаған соң, істеген 
сайын таусылмай балалай беретін жұмысты алданыш етер еді; 
одан да жалыққандай, анда-санда жар жағасына келіп, өзеннің 
асау ағысына қарап түпсіз терең ойға батар еді; түпсіз терең ой 
мұны алтайдан алысқа, студенттік шағы өткен алматыға алып 
кетер еді.
Түпсіз  ойдың  тұңғиығына  тұншыққан  айна  қайтадан 
бетіне қалқып шыға алмай ұзақ отырды. Көзден де, көңілден 
де баяғыша қашандап кеткен жастық дәурен – қыз кезі, бірге 
өсіп, біте қайнасқан достары, туған-туысқандары есіне түсті. 
Қыздар  институтының  жаратылыстану  факультетінде  оқып 
жүрген шақта, қолаң шашын қос бұрымдап өріп, жанынан өткен 
адамды  жалт  қаратар  сұлулығымен  талайды  таң  қалдырмап 
па  еді...  Құрбылары  шашын  қиып  күзеген  байталдай  болып 
жүргенде, хас маңдайдан қақ жарып тарап, бір талын шашау 
шығармай  өрген  шашын  жалау  ғып  жайнап,  жігіт  біткеннің 
аузының суын құртқан. Жас жігіттерді қойып, анау жағрапия 
пәнінен  сабақ  беретін  бурыл  шашты  ағайды  айтсаңшы... 
Сұғын қадап қырындап, сабақтың артынан алып қалып, зачет 
қоймай қиғылық салды емес пе. Қазақ мұғалімдерінің осы бір 
сүйеккесіңді сүйкімсіз әдеті, әсіресе, айнаның жынына тиетін. 
Әлгі бурыл шаш қыр соңынан қалмаған соң, институтты тастауға 
мәжбүр  болған.  аХБК-ға  жұмысқа  орналасты.  Сөйтіп  жүріп 
оқуға өте кеш түскен өзінен ересек Ерікпен танысты. айтып-
айтпай не керек, Ерік әдемі еді ғой: қара торы, сұңғақ, бәрінен 

29
де көзі – азиалық әлпетіне ойда-жоқта орналасқан европалық 
көгілдір тартқан көзі мен қара бұйра шашы... Екеуі қолтықтасып 
қатар келе жатқанда, көлде жүзген аққудай аса жарасатын, дос-
жарандарының бәрі қызыға да қызғана қарайтын. Ерік күресті 
қойған соң ғана, төртпақтанып толып кетті ғой... Оқу бітірген 
жылы  үйленді.  Ерік  аудан  орталығындағы  спорт  мектебіне 
орналасқанда, дипломы жоқ айна интернатта тәрбиеші болды. 
Осылайша  он  жыл  өмірлері  оңды-солды,  мән-мағынасыз  өте 
шыққан екен. мамандықтарын тастап ара бағып кеткендеріне 
де осы жазда бес жыл толған. Тәңірім-ау, сонда не қызық көрді? 
Көрер  қызығымыз  алда  дейін  десе,  өзі  отыздан  асып,  Ерік 
қырыққа толыпты. Баяғыда бір шал кемпіріне «кешке берген 
айраныңды  ұрайын»  деген  екен  ендеше,  ғұмырының  аяулы 
шағы ертеңге ауып, сарықарын тартар шақтағы қонған бақтың, 
қоңсыған байлықтың керегі бар ма өзі...
айна артына бұрылып еді. момақан өзеннің жағалауында 
бірігіп жайылып жүрген жылқы, сиыр, қойларды көрді. Таңғы 
салқынмен  шық  суына  малынған  шөпті  сонылап  кәперсіз 
оттайды.  «Әй,  осы  малдан  айырмам  шамалы-ау  менің» 
деп  ойлады.  Өзіне  бүгін  төтеден  ұялаған  азғырынды  ойдан 
арылғысы  келді  ме,  Қатын  суын  тізеге  дейін  кешіп  барып, 
мұздай суды бетіне шашты. алыстан, биіктеу тұстан қараған 
адамға жалаң аяғымен етегін түре су кешкен келіншек, қынарын 
қалың қайың, тал, толан-топшы, шырша-самырсын көмкерген 
өзен, анау кәперсіз жайылған төрт түлік, түтіні будақтаған ағаш 
үй, жыпырлаған араның ұясы – бәрі-бәрі ертектегідей ересен 
әдемі еді. Қатын суы қаншалықты қазымырлана бұлқынғанмен, 
соншалықты  сұлу  еді.  Сайқал...  Жек  көре  тұрып,  есіңнен 
жаңылып еріксіз ғашық боласың... жақындасаң ажал бүріккен 
ақ  жал  толқыннан  шошынасың  әрі  құмарпаз  құштарлықпен 
жақсы  көресің.  Сұп-суық  суынан  тісіңнің  сырқырағанына 
қарамай  қомағайлана  жұтасың.  Әлгінде  ғана  үнді  шайына 
қанғанына қарамастан, айна да уысын толтыра жұтып-жұтып 
жіберген. Әйелінің осы бір әдетін Ерік қойдыра алмай-ақ қойды. 
Не ішіп, не жесе де, өзенге қарай тура жүгірер еді, өзен суынан 
бір ұрттамай, шөлі де, құмары да қанбас-ты. Иә, бұл жерде бәрі 
таза барлығына бостандық, тек торға қамалған тауықтар ғана 
қыт-қыттап  кең  дүниенің  еркіндігін  сағынатын  тәрізді,  бірақ 
«ой-хой, дүниеде бостандықты сағынғандар тым көп еді. Бұл 

30
жалғандағы ең сорлы нәрсе – өзіңді өзің тұтқындау, өзіңнен өзің 
қашып құтыла алмау, бұған дейінгі жиіркенішті әрі жаныңды 
жарылқамай  жаралайтын  ойсыз  қылықтарың  мен  опасыз 
әрекеттеріңнен  құлан-таза  арыла  алмау  немесе  тазалықтың 
нарқын бағамдай отырып, рухыңа, болмысыңа, тіпті, тәңірім-
ау,  табиғатыңа  жат  оғаштықтың  ортасында  сүңгілесіп  жүру 
емес пе? рас, айнаның жан сарайы азанда жауған қардай таза, 
тұманың суындай мөлдір, балиғатқа толмаған баладай аңқау да 
адал, жақсы мен жаманның, сұлулық пен сұмдықтың аражігін 
ажыратып,  өмір  екеш  өмірдің  өміршеңдігі  мен  өшпенділігін 
де саналай алатын зейін бар; өзіндік көзқарас пен пайымы да 
жетерлік;  олай  болса  неге  ғана  арқандаулы  аттай  өзімшілдігі 
басым  өгей  өмірді  таңдады  екен;  неге  ғана  бұйығы  тірліктің 
бұйдасын үзіп, мынау бәрі бар, бірақ еш нәрсе жоқ шыңырауда 
шыңғыра бермей, шырқау биікке ұмтылмайды екен; неге ғана... 
неге  ғана...  Пенде  дегеніміз  –  жалғыз-ақ  адамның,  мысалы, 
Еріктің жалауын көтеріп, көнтері ғұмыр кешсе айып па? Қай-
да-а-аан білейін...
Үлкен  ойдың  жетегінде  жүріп  құлындарды  ноқталады; 
үлкен ойдың жетегінде жүріп сиыр сауды; үлкен ойдың жете- 
гінде  жүріп  самаурынға  су  құйып,  шоқ  салды;  үлкен  ойдың 
жетегінде  жүріп  барлық  шаруаны  тындырды...  күн  қыза, 
дестедегі  шөпті  жинай  бастады.  Әуелі  әр  дестені  бір  жерге 
шүйкелеп  үйді.  Содан  соң  биыл  қара  басып  қысыр  қалған 
кер  биені  жегіп,  әлгі  пішенді  сүйретпеге  салды.  Кеше  төбесі 
шықпай,  жапырайып  қалған  шөмелеге  тасымалдай  бастаған. 
Шық суынан әлі де арыла алмай дымқыл тартқан пішен тырма 
мен айырдың илеуіне түсіп, ары-бері аударыстыра келгенде өз-
өзінен дегдіп қалған. Осы қарекетпен түске дейін жан дәрмен 
қимылдаған  айна  шаруасын  іркіп,  үйге  барды.  Енесі  мұны 
жайдары  қарсы  алды.  Таңертең  шай  үстінде  оқыстан  айтып 
қалған  сөзінің  артын  жуып-шайғаны  емес,  мәймөңкесі  жоқ 
көңілімен шынайы жақсы көруі еді.
–  Шаршадың-ау,  айнажан.  Таудың  шөбі  ащы  ішектей 
шуатылған  қандай  ұзын,  әрі  ауыр  болады.  Білем  ғой  мен, 
білемін, айырлағамыз, арпалысып үйгенбіз.
– Шөлдеген шығарсыз, апа, қайыңның нәрін ішесіз бе, әлде 
қымыз әкелейін бе?
– Қайыңның суын қайтем, қымыз болса...

31
– Жалғыз өзім көтере алмаймын, сізді далаға шығарып күн- 
шуақтатсам  деп  едім...  Егер  ара  болсам  ғой...  Салмағы  он-
ақ  грамм,  бірақ  өзінен  жиырма  есе  ауыр  жүк  көтере  алатын 
күштілігіне таң қаламын.
– рахмет, айнаш. Жалғанның терезеден түскен жарығына 
жарылқансам да жетер. Деміңді алып, тамағыңды іш.
– Балық қуырайын ба, апа.
– Керек емес. Ерік тұзын көп салып жіберген бе, ащы екен, 
шөлдете береді.
– Ендеше, бастаңғымыз болсын, ет асайын.
– Өзің біл, қалқам. – айна шоланнан ет алып, тазалап жуып 
қазанға салды. 
Таудың  күні  қызық:  арқаңды  қыздырып,  алдыңды 
жауратады. Далада жүріп-жүріп үйге кірсең, мұздан жасалған 
үңгірге  енгендей  қалтыратып  жібереді.  Қарағай  дөңбектен 
қиып,  мүктеп  салған  үйдің  ерекшелігі  сол  –  жазда  салқын, 
қыста жылы болушы еді. Қазір бұл жерде не ыстық, не суық 
емес,  моншаның  табы  секілді  жайма-шуақ  маужыратып 
ұйқыңды  келтірер  жылылық  ұялаған.  аралар  әлемі  толассыз 
жұмыс  қамында.  Қаз-қатар  тізілген  қораптардың  танадай 
тесігінен дамылсыз кіріп-шығып, мәңгілік қозғалыстың ұясына 
айналған.  Осыны  алты  аяғы,  төрт  қанаты  бар  шыбынның 
жұмбақты  тірлігі  айнаны  біржола  өзіне  баурап,  сиқырлап 
алғандай еді. Қанша білдім, үйрендім, кітаптан оқып, көзіммен 
көрдім  дегенімен  әйтеуір,  бір  түйінін  шеше  алмай,  өмірінің 
сырына  қаныға  алмай,  семьясының  заңдылығын  түпкілікті 
ұға алмай қайран қалатын. міне, қазір де быжынаған араның 
арасында  тұрып  та,  ақылды  жәндіктің  асқан  ерлігіне  қайран 
қала сүйсінеді. «Өмір сүруді арадан үйренуіміз керек шығар» 
деп ойлады.
Биенің  сауыны  болып  қалған  екен,  ағаш  күбіні  білегіне 
іліп,  самырсынның  түбінде  үйездеп  тұрған  жылқыларға 
беттеді.  Әуелі  торқасқа  биенің  қосағын  ағытты.  Байлап 
отырған  екі  биенің  екеуі  де  жуас,  айнаның  жалғыз  өзіне-ақ 
сауғыза  беретін.  атбұршағы  аралас  тау  шалғынына  ыңырана 
тоятын биелер сүтті, әрі арқандап қойғандай осы маңнан ұзап 
шығандап  жайылмайтын.  Борбайына  жабысып  бір  тізелеп, 
тізесіне  шелек  қондырып,  қос  емшегін  созғылаған  әйелдің 
әдемі,  бірақ  қатқыл  тартқан  саусақтарына  сүйсінгендей  иіп, 

32
жатырқаған  емес.  Шелекке  тызақтаған  саумал  ақкөбіктеніп, 
иісі  бұрқырап  мұрын  жарады-ай.  Бие  сауыны  аяқталған  соң, 
күбідегі  сүтті  сабаға  құйып,  толқыта  пісті,  қазандағы  еттің 
көбігін  алып  қақпағын  ашыңқырап  қойды,  айырын  арқалап 
тағы да пішендікке аяңдады.
Іргеде  тыныш  тұрған  орманнан  шауқарғаның  тоқылы, 
күшігеннің  кісінегені  естіледі.  «Күшіген  көп  кісінесе,  күн 
жауады деуші еді, өзіне көрінсін».
Елік әупілдеді. анау бір самырсынның бұтағында қолында 
аппақ қып аршып алған балқарағайы бар тиін жүр, ал түбіндегі 
сала-сала боп адырайған тамырдың қуысынан барша тышқан 
жылтыңдайды.  Екі  ұрты  томпайған,  тегі,  балқарағай  дәнін 
толтырып алып, ініне асығыс тасып жүр-ау. «Барлығымыз да – 
жан-жануардың толайымы қыстың қамына дайындалудамыз», – 
деп жымиды айна, тер басқан бетіне жабысқан шөптің қоқымын 
жаулығымен сүртіп тұрып. – Шұқылап зерттеген адамға осы 
көріністің  қай-қайсысы  да  ғажап-ау.  «Табиғат  ешқашанда  өз 
құпиясын ашпайды» дегенді оқығаны бар еді, алайда тым-тым 
ашып тастасаң,тағы пәле. Пәле болатын себебі – табиғат-ана 
абыройдан айырылады, содан соң ашуланады. айталық, қазір 
жер бетінде табиғат апаты тым көбейіп кетті, түбі неге апарып 
соғарын  кім  білсін;  бекерден-бекер  мөңкитіндей  не  көрінді. 
ашуланады ғой жарықтық...
Иен таудың ішінде пішен үйіп жүрген келіншек екі колы 
жұмыста болғанымен, ойы алыста, бәлкім, біз түсіне бермейтін 
басқа-басқа,тек  бір  өзі  ғана  байыбына  баратын  өзге-өзгеше 
әлемі  бар  шығар-ау.  рас,  жалғыз  жүргенде  кісінің  ойына 
оралмайтын дүние жоқ, армандамайтын, қиял құсын құшырлана 
ұшырмайтын  биік  жоқ.  Сыңарынан  айырылған  аққудай, 
жаулығы  ағараңдап,  шөп  жинап  жүрген  келіншек  көбінесе 
өткенін, қайтып қайырылмастай қош-қошын әлдеқашан айтқан 
қыз кезін – қырмызы шағын есіне алар еді. Сол қызығы мол 
қыз  кезі  көлбеңдеп,  кей-кейде  көз  алдынан  өтіп  бара  жатар 
еді; жалқы сәт, аялдамашы, ежелгіні еске алып сырласайықшы 
дегендей ұмтылғысы, ұстағысы келер еді; боталаған жанарын 
жұмыстан  мүйізденген  қолымен  уқалап  қалғанында  буалдыр 
сағым,  бұрқыраған  Қатын  суын  ғана  көрер  еді.  айнаның 
жалғыз-ақ алданышы бар еді, ол – еңбек.

33
«мен ана ара емеспін, – деп ойлайтын ол. – мен – жұмыс 
арасымын.  Өмір  бақида  ұйқы  дегенді  білмейтін,  сеспей  қат- 
қанынша  шырын  жинап,  ызыңдап  өтер  байғұс  аралар  сол 
толассыз  еңбегін  өзгелер  жеп  жатқанын  қайдан  сезінсін.  ал 
адамның айырмашылығы еңбек – егіннің жемісін теріп жеуінде, 
ертеңгі мұрат-мақсаттарға талпынушы емес пе? Олай болса... 
мен  кім  үшін  жан  ұшыра  жанталасамын.  Орысша  айтқанда: 
«во имя чего?»
Осы бір азғынды ой соңғы кезде айнаның миын шіркейдей 
айналдырып алды.
«Сонда не істеу керек?»
Білмейді, білсе өстіп өгей өмір кешіп жүрер ме еді. Тағы да 
бие сауымы болды.
Күн сабалақ-сабалақ самырсын бөктерген таудың ар жағына 
түсіп кетті. Көз байланып, қас қарайды. Жынысты орманның 
салқын  кеші  басталысымен,  аралар  да  арпалысқан  тірлігін 
байырқалатып, жым-жырт ұясына кіріп кеткен. Тек айна ғана 
дамыл табар емес. «Көресіңді көрмей, көрге кірмейсің» деген 
сөзді  дәлелдегісі  келгендей,  міне,  таң  бозынан  аяқ  суытып, 
дамылдаған жоқ.. Даладағы шаруаны тәмамдап тастаған соң, 
енесінің  асты-үстін  тазалады,  арқасынан  демеп  отырғызды. 
Ұн  илеп,  кеспе  жасады.  Нүрке  кемпір  әсіресе  ұсақ  кескен 
созылмалы  кеспе  көжені  ұнатушы  еді.  Табаққа  ет  түсіріп 
әкеліп,  оны  бипаздап  турады,  тау  сарымсағын  қосып  тұздық 
жасады.  Дәмі  келіскен  асты  енесінің  алдына  қойып,  шыға 
берген келініне: – Өзің де отырсаңшы, айнаш, – деді кемпір.
–  Қазір,  апа,  жей  беріңіз,  мен  кеспе  көжені  пісіріп  әкеле 
қояйын, – деді.
Ене  мен  келін  керосин  шамның  жарығымен  ауқаттанып 
отырған  қоңыр  тыныштықты  аламойнақ  иттің  үргені  бұзды. 
Күні бойы тышқан аулап қаңғып кеткен ит шабаланып қатты 
үрген соң, айна тысқа шыққан. «аламойнақ, жат!» – деп еді, 
бәрібір  тынышталмай,  орманға  қарап  арсылдады-ай.  ай  әлі 
туа қойған жоқ, таудың қалқасында қамалып жатыр, оңтүстік 
шығыста  жұқалақ  жарық  бар.  Сап  түзеген  самырсындар 
тұңғиық ойда, мылқау мүлгиді. Қатын суының бұлқынғанмен 
арнасын  бұзып  кете  алмасын  сезе  ме  екен,  әсіресе,  түн 
баласында күркіреп-сарқырап қатты ашуланатындай үні өктем 
естілетін. Басқышта тұрып байқағанмен, көзге еш нәрсе көріне 

34
қойған жоқ. алғашында ауылдан оралған Ерік пе екен деген 
дәмесінен қайтты, ит иесін күншілік жерден сезеді, сондықтан 
да өңешін жыртып үрмейтін.
«Қой, аламойнақ, мазамызды алма».
Қора жақтан жүгіріп келген ит айнаға бірер еркелеп алды 
да, тағы да қарауытқан теріске қарап саңқылдады.
«мынаған бірдеңе көрінген шығар».
Сиыр мөңіреді. Жылқылар осқырынды. малдың тынышы 
бұзылған  секілді.  Келіншек  жүрексінейін  деді.  Үйге  қайта 
кірді.
– апа, маңайда бір нәрсе жүрген тәрізді.
– Әнегүні қонжығын ерткен аю көрдім деп едің, сол шығар 
омартаны торып жүрген, шықпай-ақ қой.
– араның ұясын қиратып кетеді ғой, – деп, күпәйкесін киіп, 
қосауыз мылтықты қолына алды.
– Қиратпақ түгіл, түк қалдырмай жеп кетсе екен, аманымызда 
ауылға қайтатын, – деп күңкілдеді енесі.
– Өзімізді де асап қойса қайтеміз, апа,− деп күлді.
–  Бүйтіп  тобанаяқ  болып  жатқанша,  аюдың  қорегіне 
жарасам арман жоқ. алтайдың аюы кісі жеп дәндемеген.
айна  сайланып  далаға  қайта  шыққанда,  ағаш-жалды 
алып  таудың  артындағы  ай  шапшаң  көтеріліп  қалған  екен, 
маңай  сүттене  бастапты.  Бір  шетін  әлдекім  кесіп  алған 
секілді  кетіңкі.  Қолында  қосауыз  мылтығы  бар  келіншек 
жасқаншақтана  басып  үйдің  сыртын  айналды.  аламойнақ  та 
етегіне оратыла үріп, айнаға демеу беріп келе жатыр. Оған да 
жан керек-ау, алдына түсіп арсылдамайды және бір елі соңда 
қалмайды  да.  араның  ұялары  ағараңдап  орнында  тұр,  қора 
жақта тыныштық. Жайшылықта алаңқайда жусап жатар сиыр, 
түнгі салқында күрт-күрт шайнап, барлық шөпті жеп тауысып 
қоярдай,  қомағайлана  жайылатын  жылқылар  да  үрке  қашып, 
үйдің іргесіне жиналып тұр. «аюдың келгені анық» деп ойлады 
айна. Жүрегі кеудесін балғалай жөнелді. Қаттырақ дем алса, 
аузынан ыршып шығып кетердей, іштей тынып алға жылжыды. 
Тас  байлап  алғандай  табаны  әрең  көтеріледі.  «Қолымда  қос 
оғы бар мылтық, несіне қорқам» деп, өз-өзіне қайрат берді де, 
ұзаңқырап  шығып,  баспалап  төңіректі  шолды.  Жартысы  жоқ 
айдың сәулесі титтей заттың нобайын дабырайтып, үңірейтіп, 
абажадай  үлкейтіп,  албастыдай  әжуалап,  құбыжықтай  құ- 

35
былтып  көрсетеді.  Қимылдап,  қыбырлап  өзіңе  жақындаған 
сияқтанады  немесе  атып  тұрып  бас  салатындай.  айнаның 
түн ішінде далаға жалғыз шығуы бір бұл емес болса да, осы 
жолғыдай осқырына қорықпаған. Тіпті бұл қорқыныш та емес, 
осындайда  қорған  болар  азаматыңды  сағыну  шығар...  «Өзі 
берген  жанды  өзі  алар,  не  көрінді  соншама»  деп  дауыстай 
адымдап,  қараңғылыққа  мелдеген  орманға  беттеді.  адамның 
айдынын сезген аламойнақ та алдына түсіп, саңқылдай үріп 
енді ғана ұзай беріп еді, күндіз үйездеген жылқылар тұратын 
бай самырсынның, түбінен қыңсылай шәңкілдеп кері қашты. 
Сол самырсынның түбінен екі аяғына тік тұрып, ақырған аюды 
көргенде,  айнаның,  мылтығы  қолынан  түсіп-ақ  кеткені.  аю 
мен адам есік пен төрдей қашықтықта бетпе-бет келіп қалған. 
Әйелдің, өне бойы ток соғып өткендей, жұлынын қуалап ып-
ыстық  бір  нәрсе  ағып  өтті.  Құдіретті  күш  бір  секундта  қара 
жерге қаға салғандай сілейтіп, кірпік қақпастан мелшиіп тұр. 
Әрине, аю сасқан жоқ, неге екені белгісіз, ол да қозғалмаған. 
айнаның пыр етіп ұшып кеткен жаны қайта айналып қонған 
сәтте,  еңкейіп  мылтықты  алғысы  келді-ақ,  амал  не,  сіресіп 
қалған  денесі  бағынбайды.  аю  ақылды  болып  шықты. 
Жанында шоқайып-шоқайып, енесі не істесе соны қайталаған 
екі қонжығын томпаңдата ертіп, бұрылып жүре берді.
«Уһ, зәрем қалмады-ау, – деп күліп жіберді айна. – мені 
кісіге  санап  менсінбей  кетті-ау».  Қысылтаяң  шақта  түкке 
аспай қалған мылтықты жерден көтеріп алып, мүлдем кәперсіз 
әрі асықпай борсаңдап бара жатқан аюды көздеді; шүріппені 
бармағымен  басып-ақ  қалғысы  келді;  батылы  жетпеді  білем, 
батылы  жеткен,  тіпті  оқтың  дәл  тиюі  де  мүмкін  еді,  атпады, 
бәлкім, аяды, ол мақұлық та бұған тиіскен жоқ қой; «ендеше, 
қашқан  жауға  қатын  да  батырдың  керін  істеп  қайтем»  деп, 
кері бұрылған. ал аламойнақ өршелене жер тырнап, «мен де 
қарап қалғам жоқ» деген бопсамен ұзақ үрген. Иесіне итінің 
бұл ынжықтығы ұнамады білем: «Жаман ит үрумен жағады» 
деп,  «кетші  ары  құлағымды  сарсытпай»  деп,  мылтығымен 
жасқап  зекіген-ді.  айнадан  алғаш  естіген  ұрысына  қайран 
қалған  аламойнақ  құйрығын  бұлғақтата  ырбаңдап,  жағын 
қарыстырды.
–  Ол  не  екен,  айнаш?  –  Үйге  кіріп,  күпәйкесін  шешіп 
тұрған келіні: «аю екен» деген сөзді, «сиыр екен» дегендей аса 
жайбарақат айтты.

36
– айттым ғой, алтайдың аюы адамға шаппайды.
– рас айтасыз, апа, біз тиіспесек, олар тиіспейді екен... Түу, 
тамағымыз суып қалды-ау.
– Баяғыда Қандауыр жарықтық айтып отырушы еді,− деп 
Нүрке кемпір бір әнгіменің ұшығын шығарды, – осы Шашты- 
ның асуындағы жыланша ирелеңдеген жалғыз аяқ сүрлеумен 
түнделетіп келе жатқанында, алдынан екі аю қарсы шығады. 
астындағы аты бір орнынан қозғалмай арбалғандай осқырып, 
қаққан  қазықтай  қатып  қалған  да,  жануар  шошығанынан 
тыздақтата сиіп жіберген екен...
–  менде  ондай  болған  жоқ,  апа,−  деп  келіні  сықылықтай 
күлді.
–  Содан  не  істерін  білмеген  Қандауыр  өтірік  тебінген 
болып атын шу-шулейді. Бұрыла қашатын жер жоқ: ар жағы ит 
тұмсығы өтпейтін жыныс орман, аяқ жағы терең құз... аюлар 
мұрнын  шүйіре  марқайып  қарапты  да,  «ендеше,  жолды  біз 
берейік» дегендей, бұрылып орманға кіріп кеткен екен. аюдан 
ақылды хайуан жоқ деп сүйсініп отырушы еді жарықтық.
– Сіз ол кісіні шын жақсы көріп қосылдыңыз ба?− деп айна 
оқыстау сұрақ қойған.
–  Ой,  ол  бір  таусылмас  хикая,  –  деді  енесі  жастығына 
жайғаса жантайып.
– айтып беріңізші, апатай. Сіздердің өмір тарихтарыңызды 
мен білмеймін. Еріктен қанша рет қадалып сұрасам да... айтпай 
қойды. Түріңіз болмаса сізді орыстың қызы деуге кісінің сенгісі 
келмейді.  мен  осы  үйге  келін  болып  түскеннен  бастап,  өз 
тіліңізде ләм деп сөйлегеніңізді естіген емеспін, әлде ұмытып 
қалдыңыз ба?
– Соны өзім де білмеймін, – деп жымиған кемпір әдемі де 
әсерлі әлдене есіне түскендей жадырап сала берді. Нюра, яғни 
қазақтар  Фадейдің  қызы  Нүрке  деп  атап  кеткен  бұл  кісі  жас 
кезінде сұлу да сұңғақ болғаны осылай оқта-текте көңілденіп 
көзінде ұшқын ұялағанда, әйгіленіп қалатын. Әсіресе, үлкен де 
ұялы көк көзі қартаймай, жалт етіп қарағанда, жанарынан нұр 
төгіліп, жаныңды шуаққа бөлейтін. Сөйлеген сөзі орнықты әрі 
байсалды.  Жүріс-тұрысынан  да  бекзаттық  пен  абзал  аналық 
сезілуші  еді.  алғаш  осы  үйдің  табалдырығын  аттаған  күні 
айна жерге кірердей ұялып еді. Оған кінәлі – Ерік, анасының 
ұлты  орыс  екенін  айтпаған.  Оны  жаңа  түскен  келін  қайдан 

37
білсін алдынан шыққан орыс әйеліне «здравствуйте» деп, сәлем 
берген. Сонда енесі таза қазақ тілінде: «Қадамың құтты болсын, 
қарағым! Қосағыңмен қоса ағарып, бақытты ғұмыр кешіңдер» 
– деп, алақанын жайып заулатып бата беріп, құшақтап бетінен 
сүйіп еді. Одан бері де он жыл уақыт өткен екен-ау... уақытты 
уысына ұстап тұрар кім бар.
– мен Еріктің әкесі Қандауырға тұрмысқа шыққан жылы, 
жарықтық  атамыз,  атын  атау  әдепсіз  болар,  қайын  атамды 
айтамын, – деп пысықтай түсіндірді, – меккеден оралып, қажы 
атанып қайтқан. Үркердей үш келінін бірдей, оның ішінде мен 
де  бар,  мұсылманша  оқытып,  хат  танытты.  мен  сол  күннен 
бастап  бес  уақ  намаз  оқып,  шариғаттың  шәлісін  жамылдым. 
Оны өзің де білесің, айнажан, екі аяқтан айырылғанша ораза-
намазды  қаза  қылғаным  жоқ.  Қайын  атамыздың  ісләм  діні 
жайында,  пайғамбарлар  мен  сақабалар  туралы  әңгімесі  бізді 
ешқашан жалықтырмайтын және біз күмән-күдіксіз сенетінбіз. 
алғашында  мен  қазақ  тілін  жарытып  білмейтінмін,  мұқым 
ауыл  балалары  шүлдірлегенімді  қызық  көріп,  сөйлете  беруге 
әуес еді... Иә, ол да бір дәурен, қимас шақ еді-ау.
...Әке-шешем және бүкіл Фадеевтер әулеті қазаққа тұрмыс- 
қа  шығатынымды  естігенде  үзілді-кесілді  қарсы  болды,  әкем 
мен ағайым тіпті өлтіреміз деп те қорқытты. Біздің кержақтар 
орыстың  ішіндегі  төменгі  жақтан  ауып  келген  аса  діншілі. 
Естуімше,  патша  ағзамның  өзі  ішкері  жаққа  жер  аударыпты, 
неге екенін білмеймін, «кержақтар» атанғанбыз.
–  Үйінен  су  бермейді  екен,  ал  алда-жалда  су  сұрап  іше 
қалсаң, сол ыдысты қайтып пайдаланбайды екен, бөтен біреу 
ұстаған есіктің тұтқасын ыстық сумен жуады екен деуші еді, 
рас па?− деп сұрады енесінің әңгімесін ұйып тыңдаған айна.
– Баяғыда одан да сорақы әдеттері бар еді, қазір оның жұр- 
нағы да қалмай, жергілікті елмен сіңісіп кетті ғой... Әкемнен  
гөрі шешем қатал болды. мені Қандауыр бір-ақ күннің ішінде 
алып қашып ауылына алып барған күннің ертеңінде, артымызд- 
ан шешемнің өзі бастаған қуғыншылар келді, түрлерінен адам 
шошырлық ашулы, бәрінің қолында мылтық. Төбелес, барымта 
десе қолы қышып, ереуілдеп кетер қазақтар қарап қалсын ба, 
барында шиті мылтық, жоғында шоқпар, сойылдарын қоқайтып 
олар да «мен атайын, сен тұр» деп қаптады. Сонымен не керек, 
екі жақ бітімге келісе алмай «тұрысатын жерін» белгілеп, Бек-

38
алқаның ағаштан ада беткейіне қарай бет алған. Кержақтардың 
оқтаулы  мылтығына  қарсы  төтеп  берер  қару  қазақтарда  жоқ 
еді,  тек  бірен-саран  аңшылары  ғана  қолдарына  шиті  мылты- 
ғын ұстап, намыстың айдауымен қиқулап жөнелген. Екі ауыл 
қанды  шайқасқа  қас-қағым  сәтте  әзір  болды.  Құлынды  бие 
беріп  сатып  алған  бесатарын  мойнына  асып  Қандауырда 
аттанып кетті. Торғын шымылдықтың ар жағында толған айдай 
толысып мен отырмын. «Қанды аяқ болды-ау, шоқынды» деп, 
мені  қарғап-сілеп  абысын-ажындарым  жүр.  Шымылдықты 
ашпаған күйі атам тіл қатты:
–  «Келінжан,  өзің  бәтуаға  келтірмесең,  екі  елдің  арасы 
ашылып, азаматымыздан айырылғалы тұрмыз. Сені ықылассыз 
алып  кетті  деп,  күш  бермей  тұр...  менің  қазақша  сөзімді 
түсіндің бе?»
– «Ұқтым, ата, өзім барайын» деп, шымылдықты сыдыра 
атып  шыққаным.  Бұл  оқыс  қимылдан  шошына  шалқалап, 
«астапыраллалап» шегіншектеген атама қараған қайда, керме- 
дегі кербестіге міне шаптым. Үстімдегі қазақша кигізген бүр- 
мелі  етек  көйлек  желбіреп,  басымдағы  үкілі  тақияны  жел 
ұшырып  әкетті.  Екі  жақтың  жігіттері  сақадай-сай,  бетпе-бет  
келіп  тұр  екен,  тура  орталарына  ағызып  шықтым.  Өз  туған- 
дарыма: «мен – өз еркіммен келген адаммын. мен Қандауырды 
сүйемін! Тоқтатыңдар шайқасты!» – деп, орысша да, қазақша 
да үш рет қайталап, дәл орталарында атымды ойнатып тұрып 
алдым. Не істерлерін білмеді. атыса жөнелейін десе – оқ маған 
тиюі мүмкін. Осы кезде шешем келді жаныма: «ақымақ қыз, 
қайт үйге! Дінімізді қорлама!» – деді мені қамшымен тартып 
жіберуге  ыңғайланып.  «айналайын,  анашым,  бер  батаңды, 
амалым  жоқ,  екіқабатпын»  дегенімде  ғана,  жібіп,  зар  еңіреп 
жылады-ай. ал мен бұл сөзді өтірік айтып едім. «Қор болғаның 
осы... қызым... енді қайтып сенің қара жүзіңді, қазақ жалаған 
бетіңді көрмеймін, лағнет, лағнет» деп, аттарын ойнақшытып, 
көздері  қанталаған  туыстарымды  ертіп,  кері  шаба  жөнелді. 
ат  шаптырып  той  жасады,  қазақтардың  барлық  ырымымен 
Қандауыр  екеуміздің  некемізді  қиды.  Құдай-ау,  әлі  есімде: 
басымда кимешек, шылауыш киіп, ақ шатырдай боп бие саууға 
шыққанымда, бүкіл ауыл мәз-мейрам боп қарап еді-ау. Әсіресе, 
бір  тізелеп,  биенің  борбайына  жабыса  қалғанымды  кержақ 
қызынан  мұндай  өнер  күтпеген  атам:  «Көресіңдер  әлі,  бұл 

39
келінім  барлығыңнан  озады»  деп  масаттанған.  ал  Қандауыр 
екеуіміз  қосылмай  тұрып-ақ,  қазақтардың  бүкіл  тұрмыс-
тіршілігіне  жасырын  дайындалғанбыз,  ана  тілін  үйреткен  де 
Қандауыр.
– Қандауыр деген не сөз? – деді айна енесін қымтаңқырап 
қойып.
– Тек, о несі-ай, атасының атын атағаны несі...
– Кешіріңіз, – деді қызара ұялған келіні. – Байқамай қалдым, 
әншейін сөз төркінін білгім келіп еді...
– Қандауыр деген ұстараның бір түрі, кіп-кішкене айбалта 
секілді,  асыл  темірден  соғады.  Басының  қаны  тасығанда, 
төбе  шашты  дөңгелете  қырып,  қандауырмен  шетіп,  лоңқа 
төңкеретін.  Ішінде  ауасы  жоқ  стақан  артық  қанды  сорып, 
өзіне  жинап  алады.  Бізде  көрші  Сарқыт  деген  кемпір  болды, 
төбені қойып маңдайдан, мұрынның ұшынан қан ала беретін, 
жарықтық жақсы адам еді, жатқан жерің жаннат болсын (Нүрке 
бетін сипады). Сол кісі айтатын, бұл қан алудың ең қиындығы 
– емші кісінің қандауырды тамырға көлденең салмай, жарып 
салуында деп. Ол кемпір бұл дүниеден аттанған соң, басының 
қаны тасыған талай адам аттанып кетті соңынан... Иә, ол кісі 
бетімдегі жараны да жазып еді, сондықтан да есімнен, бес уақ 
намазымнан қалдырмай атап отыратынмын. алғашында маған 
бала  тоқтамады,  не  түсік  тастаймын,  не  болмаса  қырқынан 
шыққан  соң,  қызылша  шығып  өліп  қалады,  не  керек,  бұл 
қорлықтан  өз  анам  қайтыс  болған  соң  ғана  көзім  ашылды... 
қатал  кісі  еді-ау,  жарықтық.  Қатал  еді...  оның  да  топырағы 
торқа болсын, ғайбаттап қайтейін аруақты, емшек сүтін емізген 
шешем ғой...
Енесінің бұл жұмбақты сөзіне түсіне алмаған айна сұрақ 
қоймаққа  оқталды  да,  көптен  бері  ашыла  айтқан  әңгімесінің 
арқауын  үзем  бе  деп  үндемеді.  Оны  Нүрке  кемпір  де  сез- 
гендей.
–  Шешем  марқұм,  күйеуі  Фадей  өлген  соң,  бүкіл  шаруа- 
шылықты өз қолына алған өжет те өркөкірек кісі еді. Қазіргі 
қазақтар  Бек-алқа,  орыстар  Фадиха  деп  атайтын  село  сол 
менің  шешемнің  иелігінде  болатын.  Кержақтардың  ішіндегі 
ең  шонжарлысы,  мыңдап  марал  өсіріп,  пантысын  Қытайға 
сататын. Жас кезімнен мен де тағы маралды тау-тастан қуып, 
ат  құлағында  ойнап  өстім.  Шіркін-ай,  омартамыз  қандай 

40
көп еді... Еріктің анау ербиген отыз шақты ұясы ширегіне де 
келмейді. Бүкіл орыстар, тіпті қоңсылас қазақтар да шешемнен 
зәресі  қалмай  қорқатын.  Қандауыр  екеуіміз  ғана  айбынынан 
жасқанбаған  (кемпір  күлімсіреді).  Қорқатын  себебі:  анна 
Филомоновнаның  кісіні  жадылайтын  сұңғыла  өнері  бар-тын. 
Сен,  айнашжан,  сенбе,  алла  атынан  айтайын,  оқып-оқып 
қара  суды  теріс  ағызатын.  Талайға  қас  қылып  қан  қақсатты-
ау,  жарықтық.  Сол  сиқыршылық  өнерін  маған  үйретемін  деп 
жүргенде,  қазаққа  қатындыққа  қашып,  айырылып  қалдым, 
сырын  ешкімге  ашпаған  күйінде  көз  жұмды.  Үйренбегеніме 
өкінбеймін де, бұл жалғанда адам баласына, мейлі ол жақсы, 
мейлі жаман болсын, қастандық жасағаннан қасіретті не бар, 
дұшпаныңнан  кек  алам  деп  күнәға  бату,  күпіршілік  жасау 
қайсыбір дінде де иманды жол емес қой.
– Сіз, апа, анаңызға тартпаған екенсіз...
«Бір биеден ала да, құла да туады» демей ме қазақ, туыста- 
рым  әжесіне  тартқан  десетін.  Қандауырмен  қосылғанымызға  
бір жыл толып, аузы-мұрнымнан шығып екіқабат болып отыр- 
ған  шағымда,  шешемнен  сәлемдеме  келді.  «Нюра  кешірсін 
мені,  өзім  үйінің  есігін  ашпауға  бекіндім,  мойныма  қарыз 
болар,  жасауын  алсын»  деп,  төсек-орын,  көрпе-жастығымды 
беріп  жіберген  екен.  «айналайын,  анашым!»  деп  есім 
шыға  қатты  қуандым.  Өзің  білесің,  келін,  жасаусыз  қыздың 
қазақтар  үшін  қадірі  болмайтынын,  әсіресе,  абысындарым 
бетін шымшып сайқымазақ қылып жүрген. Құс жастығымды 
жастанып, құс көрпемді жамылып, өсек-аяңнан құтылған күні 
бір  түшіркеніп  ұйықтадым-ау.  Ертеңінде...  ертеңінде  бүкіл 
бетім, тамағым, омырауым – барлығы көнектей боп ісіп шыға 
келді. артынша іріңдеп, тесіле бастады. міне, осылайша өмір 
мен өлімнің екі ортасында жатып, шешеме ат шаптырып, кісі 
жіберіп «ішім сезеді, жадылағанын қайтарсын» деп, зар еңіреп, 
зар жұтып Қандауырды да жібердім. «мен емес жадыгөйлеген, 
қайын  атасы  қажыға  барған  молла  ғой,  үшкіріп  жазсын  діні 
мықты  болса»,−  деп  міз  бақпаған.  атамның  ондай  құдіреті 
жоқ, аллаға жалбарынғанға жазыла ма... Сиқыршылық та және 
одан науқастанған адамды емдеу де ешбір құдайдың ісі емес, 
дәрі-дәрмектің  ғана  күші  келерін  Сарқыт  кемпір  дәлелдеді. 
Халық  емімен-ақ  асқынған  аурудың  бетін  қайтарды.  мынау 
тамағымдағы дақ содан қалған, қарағым, әйтпесе екі аяқтының 
аруы едім. Енесі өз сөзіне өзі күлді.

41
– Сіз қазір де сұлусыз, апа. – айна енесінің бетінен сүйді.
–  Сұлулық  бізден  қалғалы  қа-ша-а-ан.  –  Кемпір  үйдің 
босағасына  қарап  әлдебір  ойға  берілгендей,  әлдене  ойына 
оралғандай  үнсіз  жатты.  –  Әйел  адамның  әдемі  болғаны 
жақсы ғой, – деді бұдан соң, – бірақ ақыл мен көрік анда-санда 
тоқайласып,  жұптасып  өмір  сүре  алады.  менің  шешем  де 
келбетті кісі еді, амал не, мінез-құлқы қатты болатын. Байлар 
тәркіге ұшырап, жер аударыла бастағанда, барлық бұғыларды 
сатыдан  шығарып,  өз  үйін  өзі  өртеп,  арғы  бетке  қашты. 
Пахомов дегеннің партизан отрядымен болған арадағы атыста 
ағайым александр оққа ұшады, қызылдардың қолына түспеуге 
бекінген анам улы шөп қайнатып ішіп өлген екен. Сөйтіп, бергі 
бетте  бір  әулеттен  жалғыз  қалдым,  ал  ауылдың  аты  Фадиха 
атанып кетті.
Жарықтық  күйеуім  балажанды  кісі  еді  ғой...  амал  не! 
Еріктің ер жеткенін көре алмады... Көзі тірі кезіндегі сәбидің 
бірде-біреуі тоқтамады. айтып-айтпай не керек, не көрмедік, 
неге  көнбедік!..  Ерігім  біртоға,  тұйық,  сенер  кісісі  болмаған 
соң, шаруақой болып өсті. мектеп бітірген соң да, мені жалғыз 
тастап кетуге қимай, оқуға кешеуілдеп барды ғой.  алматыда 
жүргенде,  көп  қиыншылық  көрген  секілді.  Өйткені,  колхоз 
совхозға  ауысып,  апалас-төпелеске  ұшыраған  кезеңде,  мен 
пенсиясыз қалдым, кейін ғой кемпір бас сайын 28 сом «айлық» 
тағайындағаны, әйтеуір, елде бардың ерні қимылдап жұтамадық, 
халықтан  айналайын,  қарнымызды  ашырмады.  Жалғыз  бала 
қатты  болады  деуші  еді,  содан  ба,  Ерігім  өсе  келе  жұртқа 
жұғымы жоқ, даланың тағысы секілді тәкаппарлау болып кетті. 
Саған да обал, келін шырақ, ішім сезеді, құсалық бар, қайтейін, 
алтайдың аңғарына қамап ұстайтын аң емессің...
–  Қойыңызшы,  апа,  мен  тіпті  де  жалғызсырап  жүргенім 
жоқ.  Тағдырымды  Ерікке  тапсырғанмын,  мұзтауды  асамын 
десе де, қалармын ба соңынан.
– рақмет, айнам, Еріктен артық көрмесем, кем көрмейтінім 
бір  құдайға  хақ.  Екеуіңнің  жамандықтарыңды  көрмей,  бір 
күрек топырақ бұйырып, алдарыңда кеткеннен озық мұрат бар 
ма мен үшін.
– Сіз... апа, сіз орыс та, қазақ та емессіз... сіз басқа бір... 
ұлтсыз...  жер  бетінде  жоқ  ұлттың  өкілісіз.  Ол  ұлттың  аты  – 
аяулы ана. Әттең, сіздей адам жалғыз-ақ па деп қорқамын...

42
айнаның шамның сәулесімен боталаған жанары жасаурай, 
енесін  қатты  қысып  құшақтады.  Неге  екенін  өзі  де  білмеді, 
екі  иығы  селкілдеп,  ағыл-тегіл  жылаған.  Байтақ  ел,  бақытты 
күндерін  аңсады  ма,  өз  анасының  жұпар  иісін  сағынып,  кең 
кеудесіне  басын  қойғысы  келген  шығар,  бәлкім,  бұған  дейін 
көкірегінде  бұғып  жатып,  әбден  қысылып,  әбден  сыздаған 
мұңның ененің еміренісінен кейін иіп, бұлақ боп, көздің жасы 
боп, сарқырап аққаны ма екен... Кім білсін, кімнің ішіне кім 
кіріп шыққан... бәрімізде де ашылмаған сыр, айтылмаған сөз 
бар-ау...
3
Қазақтар  Бек-алқа,  орыстар  Фадиха  деп  атап  кеткен 
ауылдан  шыққан  қос  жолаушының  жүрістері  мандымады: 
астында елпек аты бар Еріктің бір өзі ғана болса ба-я-ғы-да-а-
ақ сау желіп, соза тартып ұзап кетер еді.
Әттең... не керек, соңында ілбіген «сапарласы» бар, жүруінен 
отыруы көп, әрең-ақ еріп келеді байғұс. Қазақтар «мың жолды- 
ны бір сорлы байлайды» деп бекер айтпаған. Тастап-ақ кетейін 
десе,  даяр  тұрған  «құлдан»  аяқ  астынан  айырылып  қалғысы 
жоқ, ал атының артына мінгестіріп алайын десе – көкбестіні 
аяйды. Сондықтан да асықпай, асқан шыдамдылыққа басып, өгіз 
аяңмен келе жатқан. Әлгі бір әзірде бір шөлмек арақтың ақырын 
сарқып тұрып ішіп алған Таған жүруге шамасы әбден келмеген 
соң, таудың құлын жоғалып кетер шалғынына етпетінен түсіп, 
тырп  етпей  жатып  алған.  Тәлтіректеп  келе  жатқан  шығар 
деген оймен омарташы көпке дейін артына бұрылмап еді, жалт 
қарағанында  –  жоқ  болып  шықты.  алғашында,  қашып  кетті 
ме  деп,  сасып-ақ  қалғаны.  Көкбестіге  қамшы  басып,  келген 
жолымен кері құйын-перен шапқылай жөнелді: зым-зия, жер 
жұтқандай...  «Сайтан  ба,  сағым  ба?  атаңа  нәлет,  пияншік, 
басыма  бәле  болып  тимесін...  Әй,  бірақ  осы  қуыс  қурайды 
іздеуші, сұраушысы жоқ та шығар-ау» деген оймен ойқастап 
ары да шапқылады, бері де шапқылады. Таудың бұта-қараған, 
қалың  ағаш,  жайқалған  шалғынына  адам  түгіл  түйе  жоғалса 
табуың екіталай. Үзеңгісін шөптің басы қағып, бойлап өскен 
шалғынды қақ жара көп іздеді, амалы таусылған соң: «Таған, 
әй, Қарабура, қайдасың?» – деп дауыстады. Тура алдына алып 
самолеттей ауыр көтеріліп, дүрілдеп ұшқан ұлардан астындағы 

43
көкбесті қорс етіп үрке жөнелгенде, Ерік ердің қасынан ұстап 
әрең қалды. «Қап, әкеңді...» деп, тақымына қысқан мылтықты 
алып  оқтағанша,  таудың  алып  құсы  көзден  таса  ұзап  кеткен. 
ашу  қысқан  омарташы  сонда  да  ентігін  баса  алмай,  ұлар 
ұшқан  жақты  көздеп,  шүріппені  басып  қалған.  мылтық 
үнінен әбден үйренген ат мыңқ еткен жоқ, тек қамшылар жақ 
қапталдағы  шөптің  арасынан  «ой-бай»  деп,  бажылдай  атып 
тұрған маскүнемнің үнінен ғана көкбесті және жалт ете түскен 
– Ерік бұл жолы да ердің қасынан ұстап құламай қалды. «алла, 
әкең-ай...»  деп  барып,  ербиген  Тағанның  жонарқасынан  ала 
қамшысымен осып өтті... Шынжырдай болып өрілген қамшы 
күн жеп, кір жеп онсыз да әбден тозған помази көйлекті қақ 
айырды, бірақ Таған өзіне емес тулаққа тигендей, ауырсынған 
да  жоқ,  тіпті  кірпігін  де  қақпады.  Әлі  де  болса  әлінжоғалта 
қоймаған ұзын кірпіктерін көтере, сүзіле қарап тұра берген. Ол 
Ерікті мүлдем көріп тұрмағандай, меңіреу күйде еді. Омарташы 
таң  қалды,  алайда  таң  қалғанын  білдірмеді.  «Жүр,  кетейік» 
деп,  атын  тебініп  алға  түсе  берді.  Таған  жақ  ашпаған  қалпы 
соңынан ерген.
Екі  жігіт  алдарында  бір  шынтақтай  сұлап  жатқан  белден 
асып, жалғыз аяқ жолмен қабырғалай құлдағанда, сонау етек- 
тен  ымырт-айдаһардың  жалғыз  көзіндей  от  жылтырады. 
Жүрістерін жеделдетіп, тезірек жетпесе сол үміт жұлдызындай 
болып елестеген жарық тұра қашатындай-ақ, шаршағандарын 
ұмытып  асыға  түсті.  Еріктің  астындағы  көкбесті  де  құлағын 
қайшылай елпек аяңдады. Ең әуелі сай табанындағы үйдің иті 
үрді де, көп ұзамай арсылдап алдарынан шықты. ат үстіндегі 
Ерікке  ештеңе  емес-ау,  соңында  ербеңдеп  жаяу  келе  жатқан 
Тағанның  дал-дұлын  шығаруы  мүмкін  еді.  Қосамжарлана 
үрген қос ит алдымен атты кісінің алды-артын орап байқастап 
көрді де, одан еш нәрсе шықпасын сезгендей Тағанға ұмтылған. 
Қайқы құйрық екі иттің екпіні асап қоятындай-ақ қорқынышты 
еді,  бойында  жаны  бар  адам  шыдап  тұра  алмас  аянышты 
оқиға басталуы мүмкін еді, қанша қатыгез десек те Еріктің өзі 
сескене,  көкбестіні  кері  бұрған.  Тағанға  көмекке  ұмтылған. 
Жағаласа  жарысқан  иттер  ойқастаған  күйі  Тағанға  жетті  де, 
алба-жұлба  албастыдан  ала  түсуге  жасқанғандай,  жалтарып 
тайсақтады. маскүнем сасар емес. Тіпті бұрылып қарамады да. 
«мені қауып жарымассыңдар» дегендей. Екі ит үруін пышақ 

44
кескендей тыйып, шоқиып екеуі екі жерде отырып қалған. Бұл 
ғажап  көрініс  Ерікті  және  бір  қайран  қалдырған.  «мынаның 
сиқыры бар шығар» деп ойлады да, атын қайта бұрып, борт-
борт желе жөнелді.
Сайға жасырына орналасқан жалғыз үйге Таған жеткенде, 
Ерік атын байлап кіріп кеткен екен. Неге екені белгісіз, Таған 
үйге  бірден  кіріп  бармай;  қашаға  сүйеніп  тұрып  қалды. 
Күндізгі  қарбалас  тіршілік  тырапай  асып,  іңірмен  бірге  іріп, 
таусылғандай тыныштық. аспан ашық еді. Самсап жұлдыздар 
туа  бастаған.  алғашқы  болып  қарсы  алған  иттер  де  желе-
жортып келді де, қашаға сүйеніп құр сүлдері тұрған бейбақты 
аяғандай иіскелеп, біраз айналсоқтады: жігіт міз баққан жоқ, 
біреу  өлтіріп  сүйеп  кеткендей,  қыбырсыз.  Сығырайыңқы 
терезеден  түскен  болымсыз  жарық  қана  тау  ішіндегі  өмірдің 
жалқы шырақшысындай-тын. мең-зең, дел-сал бейуақтың күнә, 
пәле-жала, айқай-шудан таза мұнтаздай мұңы бар еді. Таудың 
түнгі салқыны да ептеп сыз татып, «и-щ-ай» дегізіп жауратады. 
Күні бойғы сүргіннен аяқ-қолы сал болып шаршаған Таған ес-
ақылын енді ғана жинағандай, өз-өзіне келе бастады, өз-өзінен 
есеп ала бастады. Қаншаға ұзарын кім білсін, әйтеуір, қайдан 
келіп, қайда тұрғанын ажыратар халдің қалтқысы дір еткендей 
болған.
Сайдың іші салқын, өзекті қуалай сылдырап бұлақ ағады. 
Жас баланың тіліндей былдырлаған үні қазіргі қаймақшыған 
тыныштықты  бұзбай,  қайта  әдемі  бір  жарасыммен  жуастау 
қыздың  шашбауындай  сылдырлайды.  арақтан  аузы  құрға- 
маған соңғы он жылында басы зеңгіп, ауырмаған, не болмаса 
жүрегі айнып лоқсып көрмеген Тағанның алғаш рет асқазаны 
астаң-кестеңі  шықты.  Бәлкім,  бұл  ауру  бұрыннан-ақ  бар 
шығар;  сол  қыжылды  сезуге  мұршасы  жетпей,  ақыл-естен 
айырылып  қалатын  шығар;  мүмкін,  таңғы  тәбетін  өңкей  бір 
«барматухамен»  ашып,  сол  «жарықтыққа»  үйреніп  кеткен 
ағзасы күні бойы үздіксіз ішкен ақ арақты жатырқап, ауырсы- 
нып тұр ма екен? Қалай десек те Тағанның бұған дейінгі өлексе 
өміріне зәуде «зауалдың» сыналап кіргені – сынай кіргені рас 
еді.  Ол  оған  таңғалған  жоқ.  Оның  қайран  қалып  тұрғаны: 
ішімдік шіркіннің жақпағанын, немесе жақпайтынын өзгенің 
үгітімен емес, тұңғыш рет өзінің – өзекті жанының сезінуі әрі 
«осының  түбі  немен  аяқталар  екен»  деп  сескене  сезіктенуі-

45
тін. «Ішпесе қайтер еді?» – Он жылдан соң ойына оралған осы 
сөз  арақпен  арадағы  айқастың  тұңғыш  жеңісін  әпергендей... 
«Ішсеңші,  бірақ  ақылыңды  ішпе»  дейтіндерді  иттің  етінен 
ары жек көретін Таған: «лажы, мүлдем ішпеу керек екен-ау» 
деген түйсігін түйіндей бергенде және осы тұжырымына айды 
аспанға  шығара  қуана  берген  кезінде,  ағаш  үйдің  есігі  арс 
етіп  ашылған.  ашылғанда:  «Ей,  қайдасың,  кірсеңші  үйге!» 
– деген Еріктің өгіздей өкірген даусы күл-паршасын шығарды, 
шығарды да мүлдемге ұмыттырды.
Ол  сыңсып  ашылатын  тақтай  есіктің  тұтқасын  ұстап 
түрмеге  кіретіндей  сұмдық  қорқынышпен  состиып  тұрып 
қалған.  Өздері  әзірде  ғана  асып  түскен  жотаның  ар  жағынан 
жартыкеш  айдың  беті  қылтиды.  «ай  әлі  бар  екен-ау».  Он 
жылдан  бері  айдың  жоғалып  кетпей  әлі  күнге  аспанда  жүзіп 
жүргеніне таңырқағандай бағжырая қараған.
Үй ұядай жылы екен. Табада қуырылып жатқан балықтың 
иісі мұрынды жарып барады. Таған жұтынып, қарны ашқанын 
сезді.  Үйдің  иесі  өзін  Захар,  әйелін  марфа  деп  таныстырды. 
Ерік  етігін  шешіп  тастап,  пеш  түбіндегі  орындықта  арқасын 
қыздырып  маужырап  отыр.  Көзі  тас  жұмулы,  рақатқа  батқан 
сыңайы байқалады. Жасқаншақтана кіріп, босағада ебедейсіз 
тұрып қалған Тағанға әйел: «Проходите, садитесь», – деді. Бір 
аттап барып тақтай орындыққа жайғасты. Дастарқан жасады. 
Захар темекісін бұрқыратып шұлық тоқып отыр. Көрден жаңа 
ғана  шыққандай,  мыж-мыж  боп  тұрған  бөтен  жігітке  көзінің 
астымен қарап  қояды.  Еріктің  екі  беті,  бал-бұл  жанып,  жып-
жылы үйдің шуағына масайғандай қалғи бастады.
– Дастарқанға келіңдер, – деген әйелдің оқыс даусынан селк 
етіп, салбырап, енді болмаса иығынан домалап түсіп кетердей 
болған  басын  жұлқа  көтеріп  алды.  Дастарқанға  мөп-мөлдір 
бал,  қолдан  пісірген  нан,  таудың  сарымсағы  қойылған.  Осы 
тағамдардың  дәл  ортасындағы  табада  әлі  де  шыжғырылғаны 
басылмаған  балық  былқып  жатыр.  Көзі  ақиған  ақ  шабақтың 
бірін енді ала берген Тағанға алая қараған Ерік:
– Қолыңды жусаңшы, бес баттам қылмай, – деп күңк етті. 
Таған сасып қалды. Әкесі зекіген жас балаша жаутаңдап кейін 
шегінді де, ләм деместен шыға жөнелді:
– Ұят болды-ау,− деді марфа. – Дардай жігітке даусыңды 
көтергенің не?

46
– Бал сырадан бір стақан берсең, атасының құнын кешеді, – 
деді Ерік балықтың ең үлкенін өзіне қарай мысықша сүйреген 
күйі.
– мұны қайдан қазып тауып алдың? – деді Захар. – Өзінің 
есі дұрыс па?
–  Есі  дұрыс  болса,  осынау  ит  арқасы  қиянға  аттыға  еріп 
таңы айырылар ма еді? маскүнем деген рудың елшісі. Қолбала 
ретінде  ұстауға  ертіп  келемін.  Қыстай  бағып-қағып,  егер 
жақпай жатса, келесі жылы жазда тауып алған жеріме апарып 
тастармын.
– азып-тозып кеткені болмаса, түбі жаман кісіге ұқсамайды. 
Кірпіктері  қандай  ұзын,  еркектердің  көзі  осыншалық  әдемі 
боларын бірінші көруім, – деді марфа. Әйелінің сезімталдығы 
Захарға ұнамады білем, қызбалықсыз қызғанышпен:
– Біздің қатынның қолына түссе, жуып-шайып, қарағайдай 
азамат қылып алар еді. мені де түрмеде отырғанымда ғашық 
болып, кісі жасаған...
– Әй, сені қайдам (есік жақты нұсқап), анау алпыс әйел бақса 
да, адам болмас. Қаны араққа айналып кеткен, винокровьемен 
ауырады.
– рас, иісі жаман екен, – деді марфа. Онысы екі омарташы- 
ның  қытымыр  сезімінен  құтылғысы  келгені  сияқтанды.  Осы 
  кезде  Таған  қайта  кірді.  Бағанағы  өзі  ұстаған  балық  сол 
қалпында жатыр екен, құйрығынан тартып алдындағы тарел- 
каға  түсіріп  алды.  марфаның  екі  көзі  Тағанның  тоттанып 
кеткен кір-кір дірілдеген қолына түсті, жүрегі сазып аяды да, 
жеңіл күрсінді. Орнынан тұрған Захар пештің үстіндегі ашуы 
жетіп, тығынын атқылаған сырадан құманға құйып әкелді. Иісі 
мұрынды жарады. Төрт стақан қойып, толтыра құйды. Таған 
аузына енді апара берген балықтың бір кесегін тастай салып, 
сыраға ұмтылған. Көз ілеспейтін шапшаңдықпен қылғып салды 
да, бос стақанды Захарға қайта ұсынды. Келесісін де жалғыз-ақ 
деммен жұтып жіберіп:
–  Уһ,  жанымды  бойыма  әрең  шақырдым-ау,  күні  бойы 
сасық арақ ішіп, ішім күйіп қалып еді, – деді бітеу жарасының 
аузы ашылғандай, қырыстары жазыла жайраңдап.
– ал енді бұл тегін концертін бастайды, – деді Ерік жақ- 
тырмай. – Көбірек беріп сілейтіп тастағаннан басқа лаж жоқ.

47
– Ендеше, енді бірді құй, – деді Таған ыдысын тосып. Захар 
пеш үстіндегі ағаш күбіде ақырып тұрған отыз литр сырасын 
аясын  ба,  ықыластана  құйды.  Таған  да  тартынған  жоқ,  тағы 
ішті.
–  Тамақ  жесеңізші,  –  деді  марфа  жалынғандай.  –  аш 
қарынға қалай іше бересіз.
– мастығым тарқап кетеді, – деді ырсия күліп, – Сыра да 
тамақ. Әйтпесе баяғыда аштан өліп қалмас па едім. Сыраңыз 
зәмзәм екен.
–  Сен...  енді  доғар,  Қарабура.  Ертең  ере  алмай  қаласың, 
– деді Ерік.
–  маған  осы  үй  де  жетеді.  Кімнің  жұмысын  істесем  де 
бәрібір, құтырған бурадай бұрқыраған бал сырасы ашып тұрса 
болды емес пе.
–  Біз  жалшы  ұстамаймыз,−  деді  марфа.  –  Жалғыз  сиыр, 
жалғыз атты өзіміз-ақ бағып-қағып аламыз.
–  Еркектердің  сөзіне  араласып  нең  бар,  ыдыс-аяғынды 
жина, − деді Захар езуінен тек ұйықтарда ғана түсетін темекісін 
қайта тұтатып. Ерік пеш түбіндегі орындыққа қайта жайғасты. 
Стол басында жалғыз қалған Таған өз қолымен сырадан құйып 
алды.
–  мен  осы  бір  нәрсеге  таң  қаламын,  –  деді  сұқ  саусағын 
шошайта.  –  Неге  біз  осы  өтірік  сөйлейміз,  өтірік  күлеміз, 
қысқасы – өтірік өмір сүреміз, а? Неге біз осы өзіміздің бұл 
әлемге артық, түкке де керегіміз жоқ бейшара мүскін екенімізді 
мойындамаймыз?  Қазір  жоқ  болып  кеттік  делік.  Сен  де,  ей, 
орыс,  сен  де,  ей,қазақ...  Жоқпыз...  дүниенің  қылшығы  қисая 
ма? Қайта ұлы мәртебелі табиғат-ананың организмі тазарар еді, 
көк жөтелден сауығар еді... Білем-білем, «сен неге тірі жүрсің?» 
деп  сұрағалы  отырсыңдар.  мен...  мен...  осы  қарапайым  ғана 
қағиданы сендерге түсіндіру үшін жүрмін... Осы күйкі тірлікке 
душар  қылған  мына  мені  атарға  оқтары  жоқ  сеңдер,  мен... 
сендерге ерегесіп, ыза болған соң амалсыз ішем...
– мына философқа жатар орын тауып беріңдер, – деген Ерік 
орнынан  шапшаң  тұрып  далаға  шығып  кетті.  Таған  сырадан 
тағы  бір  стақан  сылқитып  алды.  Темекісін  бықсытқан  Захар 
Тағанның арқасына қағып:
–  Дегенмен,  сөзіңнің  жаны  бар.  Жүр,  братан,  ұйықтар 
орныңды көрсетейін,– деді.

48
– маған төсек салып әуре болмай-ақ қойыңдар. Қай тұсқа 
құлаймын – сол төсек... анаңда – қара жер, атаңда – қара жер... 
ла-лау...
Тұра  беріп  тәлтіректеген  жігіттің  қолтығынан  демеген 
Захар тысқа беттеді. 
«НЕГЕ  БІЗ  ОСы  ҚаТыГЕЗ  ДЕ  ҚаСИЕТСІЗ  БОлыП 
КЕТТІК... НЕГЕ БІЗ ОСы...»
Тағанның әлдекімге ашулы, әлдекімге наразы да азалы үні 
бәсеңдемеген  қалпы,  есік  жабылғанша  марфаның  құлағын 
жаңғырта сарсытып еді. 
– адамды осыншама аздыратыны бар, неге ғана шығарады 
екен  арақты,  –  деді  өз-өзінен  сөйлеген  әйел  нәумез  үнмен. 
–  Бәлкім,  қалай  ішуді  білмейтін  шығармыз...  Әйтпесе,  шет 
елдегілер  мен  кавказдықтар  баяғыда  маскүнем  болып  кетпес 
пе еді...
Есік  алдына  шыққан  соң,  Таған  жаңа  танысқан  орыс 
досының мойнынан тас қылып құшақтап алды:
–  мен  орыс  халқын  шексіз  сүйем,  Захар.  Өйткені,  олар 
қазақ мінездес, әрі тағдырлас – ашуының алды бар, арты жоқ, 
аңқау  да  адал.  Әрі  еңбекқор.  Әйтсе  де,  россияда  –  орыстар, 
Қазақстанда  –  қазақтар  нашар  тұрады.  Саудаласуды  да, 
жауласуды  да,  дауласуды  да  білмейді.  Құшақтары  кең,  кімді 
болсын  аймалай  береді...  бірақ  сол  құшағында  тұрғанның 
пышағын байқамайды... Бірақ, Захарчик, сен мені тым жақсы 
көрмейсің-ау... біле-білсең екеуміз бір ұлтпыз, өйткені, екеуіміз 
де ішеміз. ал анау Ерік басқа. Басқа ол... оның ұлты жоқ. Сонда 
деймін-ау, қайсымыз қауіптіміз... мәселе осында... Баяғы өткен 
заманда  біреу  айтқан  екен:  «Заман-заман,  заман-ай,  жылдан-
жылға заманы жұмбақ болған заман-ай; сарқыраған өзені бұлақ 
болған  за-ман-ай...  ақылы  азып  сенері  пышақ  болған  заман-
ай...». Захаржан, салқын сыраңнан тағы бір стақан жұтқызып 
жіберші, сынық сүйем жетпей тұр.
–  Бүгінге  жетер...  жоқ-жоқ,  сен  ойлап  қалма,  сырасын 
аяды деп, шомылам десең де құйып берер едім. Әй, қазағым-
ай,  неге  осыншама  жаныңды  жаралап  ішеді  екенсің.  Несін 
жасырайын,  ішу  жағынан  саған  күлер  түрім  жоқ,  әйткенмен 
«аюдың  жанында  шошқа  жылмақтай»  деген  емес  пе...  Жүр, 
жатқызайын...
– Екеуіміз бірге құшақтасып тұрып ұйықтайық. 

49
–  Кешір,  досым,  әйелімнің  білегі  кеудемде  жатпаса,  көз 
іле алмаймын. Сен батқан батпаққа мен де батқанмын, жуып-
шайып адам қатарына қосқан – марфа.
– ал менің әйелім,− деді Таған Захардың мойнынан қыса 
түсіп,  –  құй,  батпаққа  итеріп  жіберген.  Содан  бері  әлі  шыға 
алмай тырбанып жүрмін.
Тұрғын  үйдің  аяқ  жағындағы  сарайға  қолтықтап  апарды. 
мұнда  қыстыгүні  бал  арасының  ұясын  қоятын  да,  жаз  шыға 
қаңырап бос тұратын. Әлі де ауылға алып кете қоймаған төрт-
бес флягі балдың аузы тас бекітулі. Сарайға кірген соң, Захар 
сіріңке тұтатып, шынысы жоқ жайдақ шамды жақты. мұрынды 
балдың иісі жарады. Кіреберіс ірге жақта ағаш нар бар екен, 
үстінде жүні шыққан ескілеу көрпе мен жағасы жоқ көнетоз 
тон жатыр.
– Сен, братан, ренжіме, өзің де көрдің, үй жалғыз, бөлме 
тар, бізбен бірге пысынағанша, ауасы таза кең сарайда жалғыз 
демалғаның  дұрыс  болар.  Кейде  өзім  де  әйелімнен  қашып 
осында ұйықтаймын. рақат.
− мұнда сыра жоқ па? – деді нарға сұлай кеткен Таған.
− Бүгіндікке жетер. Ертең де күн бар ғой.
– Салынып ішетіндердің ептеп қана тататындардан жалғыз-
ақ айырмашылығы бар, ағайын. Олар ешқашан да ертең де күн 
бар-ау  деп  ойламайды.  ақырзаман  орнайтындай  барлығын 
бүгін сарқа ішіп тауысып тастағысы келеді.
−  Білем-білем,  –  деді  Захар,  –  баяғыда  мен  де  солай 
ойлайтынмын. ал енді жақсы жатып жайлы тұр.
− Дегенмен, бір стақан әкеліп берсең қайтеді... ақырғысы 
болсын, құдай үшін, ертеңнің есебінен.
−  мақұл,  –  деген  Захар  шығып  кетті  де, аз-кем уақыттан 
соң  бір  стақан  сыра  әкеліп  берді.  Орнынан  қарғып  тұрған 
Таған қолы қалтақтап сіміріп жіберді де, нарға жалп етіп құлап 
түсті.  Жатқан  қалпында  сұқ  саусағын  шошайтты:  –  Неге  біз 
осы... жанымызда жанып тұрған отты не су құйып өшіреміз, не 
болмаса май құйып лаулата өртеп жібереміз. НЕГЕ БІЗ ОСы 
бұл дүниенің барлық мүлкін арғы дүниеге арқалап кетердей, 
мұрнымыздан қан аққанша дүние-боқ жиямыз, а? айтыңдаршы, 
ағайын, салт басым, сабау қамшымнан басқа түгім жоқ менің 
сендерден  қай  жерім  кем?  Кімнің  тұнығын  шайқаппын, 
кімдердің  ырысын  ішіп  тауысыппын?  Соншалықты  неге  жек 

50
көресіңдер?  мен  –  талантпын.  менің  білетінімнің,  тәңірім-
ау,  бес  процентін  игерсеңдер,  әлдеқашан  данышпан  болып 
әлемнің  билігін  қолдарыңа  алмайсыңдар  ма?  Ей,  Захар,  сен 
жақсы орыссың, түрің таныс, бір жерден көрген сияқтымын. 
Қайдан? мүмкін, айықтырғыштан, бәлкім, лТП-дан...
Бұл  кезде  Захар  жоқ  еді,  Тағанның  «НЕГЕ  БІЗ  ОСы...» 
деп  басталар  лекциясы  тұтана  бергенде-ақ,  сарайдың  есігін 
нығыздап жауып, ептеп басып шығып кеткен. Тағанға бәрібір 
еді. Соңғы он жылда жағы сембей айтып келе жатқан жалғыз 
ауыз өлеңін бастап жіберді. Қарлыққан даусы – тек өзіне ғана 
сүйкімді  естілер  үні  алакөлеңке  сәулемен  меңірейіп  тұрған 
ағаш  бөренелерге  тарс-тарс  соғылып,  кейін  шегініп  жатты. 
Бұл сарайда жалғыз тесік – есік болмаса, саңылаусыз бітеу еді, 
сондықтан да Тағанның әні құмығып, ешкімнің мазасын алмай 
іште өліп, іште тыпырлаған.
Жігітіңде мін жоқ,
Қалтасында дым жоқ,
Ішейін деп ішпеймін
Ерегесіп ішемін, хала-лау, әлау-лау...
мені маскүнем қылған сендер... НЕГЕ БІЗ ОСы...
Тау  ішінде  бозғылт  сәуле  бар.  Әр  заттың  ажарын  анық 
танытпаса да, нобайын болжататын. айдың шығуы қандай тез 
болса,  омырауын  жұлдыздар  көп  нүктелеп,  тастаған  аспанға 
өрледі де соншалық шапшаң шабыспен зытып барады. Күндізгі 
қолқылдақ жүрістен шалдыққан көкбестінің ер-тоқымын алып, 
қақтанған арқасын шапалақтаған Ерік балта мен қазық алып 
қырға  жетелеп  кетті.  айрандай  ұйыған  тыныштық  қазық 
қаққанда дір-дір етіп, түн баласында шаңқылдап қатты естіледі 
екен.  Захар  омарташының  қасқыр  алатындай  қақсап  тыным 
таппайтын қос иті шәу етіп үрудің ырымын жасады да, қайтып 
үн  шығарған  жоқ.  Қыр  жайлап,  шет  қонып  жүретін  шопан, 
омарташы атаулының иттері адамдай ақылды болушы еді, үйге 
келерінде аттан аударып алардай арпылдайды да, иесіне бөтен 
емес екенін сезген соң, қайтып жақ ашпайтын. Қанжығасынан 
өмір  бақида  тастамайтын  қыл  арқанмен  көкбестінің  аяғын 
қазық бау шалып арқандады. Әлгінде бұлақ суынан сыңғыта 
ішкен  жануар  таудың  бұршақты  отына  бас  қойды.  Балтаны 
білемдей  ұстап  кері  оралған  Еріктің  есіне  Қатын  суының  ар 
жағынан  аптасына  жалғыз  рет,  тек  жұма  күні  ғана  көрінер 

51
қызыл  орамалды  Қыз  түсті.  міне,  осынау  алтайдың  қыз 
көктемінен  бері  көз  алдынан  көлеңдеп,  бейне  бір  қол 
жетпес  армандай,  күндіз-түні  қиялынан,  не  түсінен  шықпай 
қойды. Ол күні бүгінге дейін оның кім екенін, нендей кәсіп- 
пен  шұғылданатынын  білмейді,  тым  болмағанда  жалғыз  рет 
тілдесіп,  аты-жөндерін  де  сұраған  емес.  ал  Қатын  суын  қақ 
жарып  өте  шығар  қауқар  Ерікте  жоқ,  тіпті  Ерік  қана  емес, 
әзірге  бірде-бір  адамның  күш-қуаты  мен  тас  жұтар  тәуекелі 
жете қоймаған. Тек қоңыр күздің аяғында ғана ашуы қайтып, 
сабасына  түскенде,  жоғары  сағасынан  кеудесі  мықты  атпен 
өтуге болатын. Әйтпесе өткел жоқ. Ерік ақ боз атқа мініп арғы 
жағаға жақындаған Қызға өңеш жырта айқайлап, сан рет атын 
сұраған. Әлде мұның даусын өзеннің күркірі бұзып естіртпейді, 
әлде жұмбақты Қыз қырсығып айтпайды, неге екені белгісіз, 
ала жаздай атын сұрап біле алмады. Біржола түңіліп, аптаның 
аяғында барғысы келмей қасарысқанымен, дәт шіркін шыдамай 
солай қарай – жағаға қарай жетелейтін. Қызыл жаулықты Қызда 
келуін  қоймайды,  намазы  қаза  болатындай,  тау  асып  асығыс 
құлдайды, өзеннің жиегінде жарты сағаттай аялдайды, содан 
соң  атына  қарғып  мініп,  тау  асып  ғайып  болады.  «алыстан 
қарағанда әдемі, әттең, жақыннан көрер ме еді» деген ой бірте-
бірте көкіректің көксеуіне айналып, бұған дейінгі жайма-шуақ 
тірлігінің айдынына тас лақтырған; осыған дейін әйел атаулыға 
шын  ғашық  болып,  аһ  ұрар  арманмен  құлай  сүйіп  көрмеген 
қасаң  да  қатыгез  жаны  қазан  түбіндегі  майдай  еріп,  тоңы 
жібіген,  тіпті  шымырлап  қайнағандай  ма-ау.  Бұл  не  сонда? 
Бәлкім, кітаптан оқып, кинодан көретін махаббат осы шығар; 
бұған  дейін  сенгенді  қойып,  өзгелер  өзеуреп  дәлелдегенде, 
селкілдеп  күлетін  басы  енді  сол  махаббат  машақатына 
байланып,  әңкі-тәңкі.  «Жоқ,  бұл  ғашықтық  емес»,−  деп  өз-
өзін  жұбататын.  –  Өткел  бермес  өзеннен  өте  алмаған  соң, 
пайда  болған  әншейін  әуестік  қой;  пенде  дегенің  не  нәрсеге 
қолы  жетпесе,  соған  құштар  келмей  ме;  әйтпесе  сол  қыздың 
қойнына бір түн жатайыншы, ертеңінде айнып шыға келмесіме 
бәс  тігемін.  «Ол  сенің  ғана  түсінігің»  деп  іштей  бір  үн  бас 
көтеретін. Қалай десек те сол қызды жақыннан бір көру – бұл 
жалғандағы  жалғыз  арманы.  Біздің  жігітте  бәрі  бар.  Бірақ 
түк жоқ екен, иә, ең керектісін таба алмай жүруі мүмкін ғой. 
Сонда маскүнем Тағаннан айырмасы бар ма, бар болса ол не? 

52
Баспанасы, байлығы, ішпейтіні, жары... Жары демекші, оны да 
жас  кезінде  жақсы  көріп  үйленген-ді...  алайда  жас  шағында 
кісі қателікке көп ұрынады; тегінде, адамға ақыл қартайғанда 
керек-ау, алжымас үшін, алжаспас үшін... Ендеше, сол жасқа 
тән  көп-көп  қателіктің  бірі  –  айнаға  қосылуы  шығар.  Шын 
махаббат  қырықтың  қырқасына  шыққанда  оянары  ойымызға 
келмей жүр ме?
Қашаға,  бағана  Таған  сүйеніп  тұрған  қашаға  екі  білегін 
артып  ойға  батқан  Ерік  алғаш  рет:  «ОСы  мЕНІҢ  Балам 
НЕГЕ ЖОҚ?» – деп күбірлеп қалды. Өз үнінен өзі шошыды да, 
бұл сұрақты тезірек ұмытуға тырысқандай үйге беттеді.
Ертеңінде Тағанды әрең тұрғызып алды. Өмір бақида көз 
алдынан  кетпейтін,  әсіресе,  ес-ақылдан  айырыла  ішкенде, 
жыйылған жүздеген адамға айналып кетер аудитория, яғни бұдан 
лекция тыңдауға жиналған елестерге дәрісін беріп, аузынан ақ 
көбік  аға  сөйлеп,  түсіндіріп,  әбден  талыққанда  ғана  барып, 
көз шырымын алған. Әсіресе, бүгін «студенттері» көп болды. 
Ерте  дүние  тарихынан  қойылған  барлық  сұрақтарға  жауап 
беріп  болған  соң,  бүгінгі  заманның  көкейкесті  мәселелеріне 
көшкен.  Халықаралық  жағдайдың  шиеленісіп  тұрғанын, 
әсіресе, адамзат басына ядролық апаттың төніп тұрғанын, ал 
адамзат бұл қауіпті жағдайға тек қана тым-тым милылығынан 
душар  болғанын,  ақылдан  азап  шегіп  отырғанын  шегелей 
ұғындырды. Бірақ ол осыншалық ақ тер, қара тері шып-шып 
шыға  айтқан  сөзін  бірде-бір  аяқты  тыңдай  алмағанын  сезген 
жоқ-ты, жазған-ай. Егер әлем саясаткерлері мен тарихшылары 
Тағанға ізгілік, ақиқат, болашақ туралы болжамдар мен өмірлік 
проблемалардан  емтихан  тапсырса,  ешқайсысы  да  зачет  ала 
алмас еді. Оңдай атты күн қа-й-да-а... «НЕГЕ БІЗ ОСы...»
Жұлқылағанға оянбайтынын білетін Ерік жарты шелек су 
әкеліп басына құя салды.
–  Төсек-орнымды  сулайсың,  –  деп  Захар  ара  түсіп  еді, 
«кептіріп  аласың»  деп,  оның  сөзін  тыңдаған  жоқ.  Орнынан 
атып  тұрар  қуат  Тағанда  жоқ  еді.  алғашында  не  болғанын 
білмей, нар үстінде мең-зең отырып қалған. ауыр түстен айыға 
алмаған  адамша  сәл  қозғалса  жарылып  кетейін  деп  тұрған 
басын қос қолдап сығымдаған күйі: «Өлтірмесеңдер бір стақан 
сыра беріңдер», – деп ышқынды. Захардың бұл бас «мәселесі» 
жөнінен тәжірибесі бұрыннан бар еді, «салқын сыраны» ұсына 
берді. Бір деммен қағып салғанТаған:

53
− Бұл дүниеде бас жазғаннан рақат не бар, – деп орнынан 
тұрды.
− Беті-қолыңды жу, аттанамыз, – деді екі қолын қусырынып, 
талтайып тұрған Ерік.
– мен сені гестапо екен деп қалдым, – деп қыршаңқыланды 
Таған.− Бетімді бір шелек сумен өзің жуып бердің емес пе.
Захар мырс етіп күлді. Күлді де: – мынаның тілі удай екен, 
– деді.
Ерік ашуланған жоқ. Сол салмақты қалпын сақтаған күйі: – 
Тілінен басқа не қалды дейсің. Бүйте берсе одан да айырылар, 
– деп, сарайдың тақтай еденін сарт-сарт басып шығып кеткен.
– Иә, – деді Таған. – Иә, эс-эс-тің офицерлері біздің ортамыз-
да да бар, киімі басқа болған соң, байқамаймыз. – Захар бұл 
жолы күлген жоқ.
− Сен онымен тәжікелесе берме, жым-жырт болып кетуің 
ғажап емес.
− мен қазір де жым-жыртпын, жоқпын, сондықтан да еш 
нәрсе  қорқыныш  емес...  Тамыр,  одан  да  андағы  сыраңнан 
қайталап жібер.
Күн  бүгін  де  ашық  еді.  Қараңғыдан  шыққан  Таған  көзі 
жыпылықтап,  жарықты  жатырқағандай  күн  көзіне  қарай 
алмады.  Басқыштан  тәлтіректей  түсіп  омарта  жәшіктері 
қойылған тұсқа беттей беріп еді, оның қолтығынан Захар ұстай 
алды.
− Ол жаққа барма, ара шағып алады.
− Патшалар жаяу баратын үй қайда?
– Жүр көрсетейін, – деп ерте жөнелді. – Көрінген бұтаның 
түбіне  сари  салмай,  әжетхана  іздегеніңе  қарағанда,  кезінде 
мәдениетті жігіт болғансың-ау, тегі... 
−  Үлкені  келіп  қалды...  Кішісіне  дәретхана  іздемеймін, 
шалбарым бар ғой...
− мен саған таң қаламын, Тағанщик, – деді Захар. – Ойыңмен 
сөзің керемет-ақ секілді, ал іс-әрекетің... нағыз маскүнемдікі.
Сонда деймін-ау, ішпей қоюға неужели ақылың жетпейді.
− Егер мен секілді адамдар арақты қойса, онда біраз бастық- 
тар  тағын  тапсырып,  жан  сақтай  алмай  қалар  еді.  Қазір, 
тамыр,  жетесіздер  жетіскен  заман,  олар  біз  секілді  ішпейді, 
сауысқаннан  сақ,түлкідей  айлалы,  қасқырдай  қорқау.  Егер 
Олар ішсе, ақымақтығы ашылып қалады, сондықтан да өзінен 

54
гөрі ақылды әрі қауіпті басы істейтіндерді есебін тауып іштіріп 
жібереді. мен СОларДыҢ құрбанымын. 
− Да-а-а, – деді ойланғандай Захар. – Сөзіңнің жаны бар. 
Дегенмен, адам өз кемшілігін өзгеден көруі қате. 
Көкбестіні ерттеп тұрған Ерік: 
– Захар, өу, Захар, – деді дауыстап. – Бал жоспары қалай 
болып тұр. Орындай аласың ба?
− Әрең-әрең. Сенікі секілді асыл тұқымды араларым жоқ...
− Қант алдырған шығарсың... Қысқа дайындық бар ма?
− Қыста араның өз балын өзіне беремін-ау деймін.
− Нағыз большевик екенсің, қант жесе ішіне жақпай ма?
− ара да адам ғой, өз еңбегін өзінен аяғым келмейді.
−  Жөн-жөн,  –  деді  Ерік.  –  Ендеше,  бала-шағаңды  да  тек 
балмен асыра, ақшаны не қыласың.
−  ақша  мен  ақылдың  артығы  бар  ма,  коллега.  Тек  арам 
болмаса жарады ма...
Шай ішкен соң, жолға шықты: Ерік – атта, Таған – жаяу. 
Олардың артынан қарап қалған марфа күйеуінің әдетіне салып, 
даусын соза: – Да-а-а-а, – деді,– анау жігітке обал-ақ... кірпігі 
қандай ұзын...
– Ұзын кірпікті үлкен көз жасты болады дейді қазақтар, – 
деді Захар. Содан соң қалай ғана есінде қалып қойғаны белгісіз, 
маскүнем  жігіт  –  Тағанның  «Неге  біз  осы...»  деген  сөзін  өз-
өзінен қайталаған.
алдарындағы  белеске  шыққанда,  аумақты  жазық  көрінді. 
Сол  жазықты  сары  жұрттап  тастаған  қалың  жылқы  жан-
жағынан  бұлақ  саулап  шалшықтаған  саздауды  омыраулай 
кешіп,  сонылап  жайылады.  Шұрқыраған  жануарлардың  да 
өз  дүрдараздығы  бар:  оқта-текте  кісінеп,  шабысып  қалған 
айғырлардың  үні  шығады.  Әрқайсысы  өз  үйірін  құлағын 
жымыра, басын жерге сала қайырарда, байқаусызда маңайлап 
қалған  сәуріктердің  сауырынан  тістеп,  жаралап,  тырқырата 
қуып тастайды. Бұл – Жалпақсаз деп аталар жайлау, жылқылы 
ауыл  ала  жаздай  осынау  мыңғырған  мал  жайылса  да,  ырық 
бермес  жаннаты  жерді  жайлап,  совхоз  орталығына  саба-саба 
қымыз сауып жөнелтетін. Биіктен қарағанда анау Жалпақсаздың 
жағасына қадалған қос танадай екі киіз үй, оның алдында ойнап 
жүрген балалар, кермеде байлаулы тұрған жылқышының аты, 
жерошақтың басында көк түтінді көлбей ұшырып, ас қамымен 


күйбеңдеп жүрген ақ жаулықты әйел – бәр-бәрі көз қуантып, 
көңіліңді қытықтар бояуы қанық әдемі сурет секілді еді. мынау 
жалпақ жаһанда атом бомбасы бар-ау, жұлдызды соғыс деген 
жалмауыз пайда болыпты-ау деген сияқты миыңды құрт қылар 
мазасыз  сұрақтардан  ада,  ата-бабасының  ерте-ерте  ертедегі 
мәңгі бейбіт әрі берекелі де баянды кәсібінің қордасын үзбей, 
қорғап-қоршап отырған өркені өскір жылқышылар бейбіт өмір, 
тыныш өңірдің ендігі қалған жалғыз жанашырындай қәперсіз 
тірліктің  түтінін  шығарады-ай. Бәлкім, біз –  технократияның 
өкілдері,  осынау  жылқының  жусағанындай  мамыражай 
тіршіліктен  тым-тым  ертерек  қол  үзіп,  албасты  ажалымызға 
қарай  асығып  бара  жатқан  шығармыз;  бәлкім,  осы  бейбіт 
ғұмырдың  бейкүнә  адамдарының  обалына  қаларымызды 
ойламайтын шығармыз; бәлкім, адамдар да азамат соғысының 
аттарындай арбада ажал бүркіп, пулемет сүйреп келе жатқанын 
сезбей,  мақсатты  жорықтың  жол  ортасында  қанға  бөгіп, 
ұрпақсыз-ұрансыз  қалар...  Жер  бетінде  өткен  соғыстан  соң 
да  жетіліп  кеткен  адамзат  болашағы  өздері  байыбына  бара 
қоймаған айқастың құрбаны боларын аспансығандар сезе ме – 
сезеді, бірақ өлермендікпен өшігеді өмірге. Неге? Бұл сұрақтың 
жауабын мал баққан қаймана ел бере алмақ емес. Сондықтан 
да аяйсың әрі осы бір әз жанында әмір жоқ бейнетқорлардың 
кәперсіз  кәсібіне  қызығасың.  Ең  бастысы  –  олар  –  қару 
жасамайды екен.
«НЕГЕ БІЗ ОСы?..»
Жылқылы  ауылдан  таудан  құлдилаған  қос  жолаушыға  
қарай үш бірдей ит оқтай зулаған. Саңқылдай үріп жандарына 
келді,  бірі  ат  үстіндегі  Ерікті  аударып  тастардай  қатты 
өршеленеді, ал қалған екеуі Тағанды иіскелей еріп келеді. «Ит 
қаппайтын кісі болады деген, тегі, рас екен» деп ойлаған Ерік 
құлақ етін жеп, алды-артын ораған аламойнаққа қамшы сілтеп 
еді,  ит  одан  ары  жінікті.  Осы  кезде  жаяу  салпақтаған  Таған: 
«Қой енді!» – деп еді, жағы семді. Енді ол үш иттің қоршауында 
ежелгі таныстарындай тайраңдай басып келе жатты. Үйлеріне 
өре шыға, осы көріністі бақылап тұрған жұрт қайран қалып еді. 
Әсіресе, балалар мәз.
– Тамақ берген шығар, – деді бірі.
–  Кет  әрі,  біздің  ит  ешқашан  тамаққа  алданбайды,  –  деді 
екіншісі.


− Дуалайтыны бар шығар, – деді үшіншісі.
− атама да ит үрмейді, – деді төртіншісі.
− Ондайлар ұры болады, – деді бесіншісі:
− Сонда... атам ұры ма? – деді алтыншысы.
–  атамды  білмеймін,  ал  анау  келе  жатқан  –  ұры,  –  деді 
жетіншісі. Қалған үш бала әңгімеге араласа қойған жоқ, ал бесікте 
жатқан және тәй-тәй басып жүрген сәбилерді қоспағандағы он 
екі бала да Жалпақсазда отырған жылқышының кіндігінен еді. 
Байлық басы бала дейтініміз – осы шығар-ау...
«НЕГЕ БІЗ ОСы?..»
Таудан төмен қарай домалаңдап келе жатқан адамның ұры да,  
қары  да  емес,  әншейін  диуанаға  айналып  кеткен  маскүнем 
Таған  екенін  жас  балаларды  қойып,  жылқышылардың  өздері 
қайдан  білсін.  Үш  итті  бірдей  еркелете  соңынан  ертіп,  киіз 
үйдің  іргесіне  тақалғанда,  көп  баланың  бірі:  «Ой,  мынау 
қайыршы  ғой!»,  –  деп  дауыстап  жіберген.  Бұл  сөз  әбден 
шаршаған  Тағанның  болар-болмас  қана  істеп  тұрған  миына 
шаншудай қадалды, қапелімде селк ете түскені соншалық, бір 
орнында қатты да қалды. Жо-жоқ, алаңғасар баланың аузынан 
асығыс  шыққан  сөзді  намыс  көргенінен  емес,  қаншалықты 
қажып,  тілім-тілімі  шығып  тентіреп  жүргенде  де,  ешқашан, 
ешкімнен  естімеген  соң  тосылғаны,  я  жасығанынан  да  емес 
шығар;  бұл  сөзді  сонау  бір  «гүлдену  шағым»  деп  есептейтін 
үйлі-баранды  мәре-сәре  кезеңінде,  әйелі  ғайбаттаған  сәтте, 
шапалақпен тартып жіберіп, «ой, қайыршының» қарымтасын 
қайтарғаны  есіне  түскеннен-ау.  Тентек  ұлды  әкесі  үйге  қуып 
тықты да, баласы үшін кешірім өтінгендей, қос қолын ұсынып 
қауқалақтай  амандасты.  Жылқышының  жылы-жылы  сөзі, 
ықыласқа  толы  дидарласуы  Тағанға  әсер  етпеді  білем,  өз 
қолын  суықтау  ұсынды  да,  әлгіндегі  бір  он  жылдан  соң  кең 
жайлаудың төсінде алдынан шыққан сөзді ұмыта алмай, дел-сал 
күй кешкен. Ол ұзақ ұйықтап қалып, қатты айқайдан шошып 
оянғандай  әсерде  еді,  баяғыда  оқыстан  орнынан  қозғалып 
кетіп,  енді  орнына  қайта  түскен  санасы,  мұның  алдына  өмір 
сүрудің көп сұрақтарын көлденең тартқандай, шақшадай басы 
шарадай  бола  бастағаны  рас  еді.  Үйге  кіріп,  сол  жақ  босаға 
жақтағы ердің үстіне отыра кеткенде де, үй иесі алдына қымыз 
ұсынып  бәйек  болғанда  да,  «қайыршыдан»  қашып  құтыла 
алмады. Бұл адамдық ар-ұяттың оянғаны болса – ақсарбас, ал 


ескі жараның орны сыздап қана басылса... онда ақылынан азған 
жігітпен мүлдем қоштасқанымыз. Оны өмір көрсетер, әзірше 
қымыз  іше  тұралық.  ақ  баласын  көрсе  жүрегі  айнып  тұрар 
Таған  пісуі  жеткен  салқын  қымыздың  бір  тостағанын  жұтып 
жіберіп, жеңін иіскеді. «ауру қалса да әдет қалмайды» деген, 
отырғандар, әсіресе, Ерік басын шайқап мырс-мырс күлді, тек 
жылқышы ғана көзінің киығымен қарап сыр берген жоқ.
−  Бұл  жігітті  танымадық  қой,  –  деді  тостағанға  қымыз 
толтырып.
− Жолдасым, – деді Ерік арқасын керегеге тірей шіреніп. 
–  ауылдың  ыстығында  қаңсып  жүргенше,  жайлауға  шығып, 
аунап-қунап дем алып қайт деп, ертіп келемін.
−  Ертіп  жүргенше,  мінгесіп  жүргендерің  жолдастыққа 
жараспаушы ма еді?..
− Өзі ғой, аяғым ұйыды, қанын тарқатам деп жаяу жүрген. 
Бұлар  үшін  тауға  шығу  –  культпоход,  тасқа  өрмелеймін  деп 
арқан сұрауы да мүмкін.
Таған  үнсіз.  Өз  қолына  таянып  бір  шынтақтай  жатқан 
күйі  көзін  жұмды.  Үй  иесі  «жолдастардың»  арасыңдағы  жігі 
ашылып  кеткен  бір  жайсыздықты  іші  сезді  ме,  әңгімені  әрі 
қарай қаузамады. Сәл тыныштық орнады. Даладан балалардың 
асыр  салып  ойнағаны  естіледі.  Киіз  үйдің  есігі  айқара  ашық 
еді,  сол  айқара  ашық  есіктен  Жалпақсазда  шұрқыраған  үйір-
үйір жылқылар шыбынсыз жайлаудың жұмағында жүзгендей 
бейбіт  жайылады;  саздаудың  арғы  жағалауында  сарала  қаз 
көлбеңдейді.  Осынау  апшысы  қуырылған  монтанақтай  жер 
шарының әлі де болса кеуде кере кең тыныстар, алаңсыз аяқ 
көсілер  көрікті  бір  пұшпағы  аман  сақталғанына  тәубе  айтар 
едің.  Бірақ  көзіңді  қытықтар  мұндай  мақпал  көрініс  барған 
сайын  базары  тарқап,  келмеске  кетіп  бара  жатқанын  осы 
отырғандар ойлаған емес. лапылдап жанған өрт өз ауылының, 
өз ошағының шетіне келіп етегі жанғанша кәперсіз, айрандай 
аптапкүбідей пісіп отыра берер қазақы мінезден қашан құтыла 
алар;  жүздеген  жыл  қанына  тарап,  сүйегіне  сіңіп  кеткен 
бейғамдық,  даласындай  кеңдік  кесірін  де  аз  тигізген  жоқ; 
неге  екені  белгісіз,  өздері  сыйыспай  жүрсе  де  өзгелерге  сый 
көрсетуге,  жер  бөліп,  жеңін  кесіп  беруге  келгенде  алдына 
жан  салмайтын  елдің  көп  еншісі  жатжұрттық  болып  кеткен. 
Қалғанының  қайырымын,  береке-бірлігін  тілеген  ағайынның 

58
алдында төрт түлік малы маңғыстап жатса, одан артық бақыт 
сұрамаушы еді. Кейінгі жылдары одан да айырылып, бірыңғай 
тірлікке – тусыған жерді туырлықтай тілуге көшкен. Ойдағы 
ұлтарақтай  құйқалы  жердің  жонарқасын  жыртып  тастап  егін 
салмақ  болып  еді,  әпербақан  «тыңгерлердің»  бұл  әрекетінен 
түк шықпады. арқаның апай төс даласы болса бірсәрі, қысы 
мен  жазын  айырып  болмас  алтайдың  алақандай  алаңқайы 
игеруге  көнбей  шамданып  қалды  ма,  әлгі  жыртылған  жердің 
бәріне алаботамен кендір өсіп, күзде қурайға айналып, үп етіп 
жел соқса болды, сай-сүйегіңді сырқыратар азалы үн шығарар 
еді; жарықтық өр алтайдың арқасы мыңғырған малдың тұяғын 
сағынып, қышуын басар дүбірді аңсап іштен тынар еді, ішін 
тартып өксір еді.
Жолаушылардың екеуі де қалғып кеткен секілді. Жылқышы 
орнынан  тұрып,  бие  сауысуға  шықты.  Ересек  ұлы  саздағы 
жылқыларды  қиқаулай  қайырып  жүр,  енесіне  қосақталған 
құлындар айдағанға көнгісі келмегендей тартыншақ тартады. 
Қолын артына ұстап желі басында тұрған жылқышы ұлына:
– Қатты айдама, биелерді исіндіресің, – деп айғай салды. 
Осы айғайдан атып тұрған Таған ербиіп есік алдына шықты. 
аспан  ойылып  жерге  түсіп  кетпегеніне  көзі  жеткендей  «уһ» 
деп, өз-өзінен ауыр дем алып ыңыршаққа құйрық тіреп керегеге 
арқасын сүйей отыра кеткен: анау танаулары пырылдап, керме 
желі басына жосыла жөңкілген жылқыларды алғаш та ақырғы 
рет  көргендей  көзін  тайдырмай  ұзақ  қарады.  Өзіне  беттей 
қаптап келе жатқан қалың хайуан тапап өтердей... «ШІрКІН-
аЙ, аТТаН ҚҰлаП ӨлСЕм НЕ армаН» деген ой иектеді; 
«ШІрКІН-аЙ,  аЙғырға  аЙНалыП  КЕТСЕмШІ»  деген 
тағы бір ой жылтылдады. «Енді мен ешқашан да айғыр бола 
алмаспын, қан сиіп зорыққан атпын мен, иә-иә, арқасынан ер 
түспейтін, жауыры өмір бақи жазылмайтын жұмыс көлігімін. 
Өмірде  жұмыс  көліктері  көп-ақ,  бірақ  солардың  ішінде  де 
сорлылары  бар».  Тамағы  кеберсіп,  асқазаны  ашқылтым 
бірдеме іздеді. «Жылқышылар сыра ашытпайды, ол – белгілі, 
алқымыз,  таңдайдағы  жабысқақ  шөлді  баспай  тұр.  Не  істеу 
керек? Кенезем кеуіп тұрғаны-ай... Шөлім басылмай-ақ өтетін 
шығармын-ау бұл жалғаннан».
Киіз үйдің іргесінде иі қанбаған терідей былбырап отырған 
Таған  жылқылы  ауылдың  жайма-шуақ  тірлігіне  құр  бекер 


бажырайып қарағаны болмаса, көңілі селт еткен жоқ, дүниенің 
толайым  қызығынан  жерігендей  жиіркенішпен  немкеттілеу 
ойда  еді.  Кең  әлемнің  осыншалық  тарылып,  жалғыз  жұтым 
шарапқа зар қылып қоюын кешірмейді және өзінің қазіргі халін 
түсінбейтіндерге  аяушылығы  да  жоқ;  бір  ұрттам  арақ  үшін 
танкіден де тайсалмай барар еді, несі бар, Ұлы Отан соғысында 
солдаттар да сөйткен... Қызып алып қызылшеке ұрыс ашқаннан 
артық не бар бұл жалғанда; Сырдың суы сирағынан келер ме 
еді...  Кермеде  өз  салмағын  бір  аяғынан  ауыстырып,  келесі 
аяғына  салып  тұрған  көкбестіге  қарады  мөлиіп.  Көкбестіге 
емес-ау, аттың артында бөктерілген тері қоржынға тесілген. Сол 
қоржынның ішінде сөз жоқ, арақ бар. амал не, «қауіпті зона», 
рұқсатсыз алуға дәрмен жоқ. Еріктен сұрап көрсе қайтер еді... 
Тағанның жымсыма ойын оқып қойғандай үйден Ерік шықты. 
Әуелі есіней керілді, содан соң қос тізесін қапсыра құшақтап 
бүкшиіп отырған Тағанға: – аттанайық, Қарабура, – деді.
−  анауыңнан  бір  жұтқызбасаң,  қозғалатын  шамам  жоқ, 
– деді міз бақпай.
− Нешауа, шыдай тұр, үйге барған соң бір астау сыра құйып 
беремін, беті-қолыңды жусаң да жетеді.
− Сол молшылыққа тұмсығым тигенше өліп қалармын.
− Өлсең жайлаудың топырағы жұмсақ, таза жерге көмеміз.
– Өзіңнің осы жаққа үйірсектеп жүргенің содан екен ғой... 
Сауын аяқталып, қарына ағаш шелек ілген әйел мен қолында 
ноқтасы бар жылқышы бұларға қарай беттеді. Итаяқ жастанып 
жатқан  үш  ит  бірдей  «ау-у-у»  деп,  басын  басып  кеткендей 
атып тұрды да, оң жақтағы таз шоқыға қарай атыла жөнелді. 
Қыбырлаған  жанұяның  бәрі  солай  қарады.  Күнгейі  тақыр 
таудан  төмен  жалғыз  салт  атты  шоқытып  келеді.  Оның  да 
соңына ерткен тазы иті бар. «Ой, қазір иттер таласады-ау» деп, 
қанды шайқас көруге құмартқан Ерік елегізіп қалып еді, ол үміті 
ақталмады,  өзіне  арсылдай  ұмтылған  үшеуіне  салт  аттының, 
жалғыз  тазысы  «пішту»  деп  қараған  да  жоқ,  менсінбеген 
қалпы бүлкегінен жаңылмай иесіне ере берді. аналар асығыс 
іс жасағанына ұялғандай бет алды лағып кетті.
аңшының иті біздің Тағанға ұқсайды екен. Қарашы, қалай-
қалай жасқанбай жортады.
− Бұл тауып айтқаның емес, – деді орнынан көтерем сиыр- 
дай созалаңдап тұрған Таған кіржиіп. – Қауып айтқандық.

60
− Бабыңды бір саптыаяқ сырамен-ақ табармын, шешенім.
− Сол күнге жетсек...
Орта жастан асып кеткен, сақал-мұрты ақшулан жолаушы 
аттан түсіп, жағалай қол беріп амандасып шықты. Кезек Ерікке 
келгенде:
– Ә, сен бе едің, тау миллионері, – деп кекетті. Омарташы 
шамданған жоқ. Жайдары қалпын бұзбастан:
–  Қалай,  ақсақал,  бомбаубежищенің  құрылысы  аяқталды 
ма? – деді, темекісін тұтатып:
– Оның ішінде саған орын жоқ, дәметпей-ақ қой.
– Керек болса, өзім де қазып аламын және сенікінен гөрі 
қауіпсіз...
− Өзің сыйсаң да ақшаң сыймас.
− Сенің сандығыңа ұрлыққа түскен жоқ едім ғой.
Бұл  екеуінің  арасындағы  шәлкем-шалысты  бұрыннан 
білетін  жылқышы  кермалдастыра  бермей,  пәтуасыз  сөздің 
түбіне  тезірек  су  құйғысы  келген  сыңаймен:  –  Бала-шағаң 
аман-есен  бе?..  Жүріңіздер,  үйге  кіріп  қымыз  ішейік,  –  деді 
ергенегі шалқалай ашылған есікті нұсқап.
− Осы фронтовиктерге таң қаламын, – деді әлі әптігі басыл- 
маған  Ерік.  –  Жастарға  сүйкенбесе,  оқ  атқандарын  бұлда- 
маса, ішкен астары батпайтын секілді.
− Сен секілді кергіген кесірлерді көргенде, жауды жеңгеніме 
өкінем...  Жайлауда  жүрген  жалғызы  мынандай,  қаладағы  қа- 
ғынғандары  қандай  екен,  тәубе...  –  Етігінің  қонышын  қам- 
шысымен салып қалды. Енді бір сөз айтса, қолындағы қамшы- 
сымен Ерікті қақ шекеден осып өтетіндей долданып айтты.
− майдангерлердің бәрі бірдей батыр емесі секілді, біздің 
де ішімізде ала-құламыз бар, ағасы,− деді зымиян жымиыспен. 
–  Басқа  жерді  қайдам,  ауылымыздағы  екі  ардагердің  бірі  − 
молда, екіншісі, есі ауысып тышқаншылап кетті...
− Тышқан терісіне сен құнықпай жүрген шығарсың. Суырға 
құрған  он  қақпанымды  қапқа  салып,  қақшып  кеткеніңді  екі 
дүниеде де кешпеймін.
−  Осы  сендерге  не  жетпейді?  −  деді  жылқышы  қабағын 
түйе қыржиып.− алтайға сыймай жүрсіңдер ме? аңшы ағаның 
жөні  бір  басқа,  саған  не  жорық,  ей,  Ерік...  Әкеңдей  адаммен 
айтысып.
−  Сақалдан  қадір  қашқалы  қа-а-ш-ан?!  –  деді  Ерік  мырс 
етіп.

61
– Байқаймын, осы екеуі де көмусіз қалады, – деген сөзге 
жалт  қарасып  еді,  бұл  «ұлағатты»  ойдың  иесі  –  жағасы 
жайлауда, алқам-салқам меңірейіп тұрған Таған екен.
−  Былжырапсың,  үшеуіміз  де...  Әйда,  кеттік!  –  деді  Ерік 
атына  беттей.  –  алтай  аман  болса,  бұл  қырқылжың  шалмен 
талай кездесерміз.
−  Пәшес  ала  алмаған  жанды  сен  алсаң,  тостым  артын. 
Тұрысатын жеріңді айт, кімнің мерген екенін сонда сынармыз... 
жастығымды ала жығылатын қауқар әлі де бар, шырақ.
−  Таусылмаңыз,  ақсақал,  жоқтан  өзгеге  шаршамаңыз, 
жүріңіз,  қымыз  ішейік.  Жан  торсығыңызды  ұмытқан  жоқсыз 
ба?  Балаларға  қымыз  құйып  берейік.−  Жылқышы  аңшының 
қолтығынан демей киіз үйге қарай ыңғайлады.
Омарташы  жігіт  көкбестіге  қарғып  мінді  де,  сау  желе 
жөнелді. Осы салпақтаған жүріске кешелі бері үйреніп қалған 
Таған  да  иесіне  адал  иттей  артына  жалтақ-жалтақ  қарап 
сүмеңдеп еді. Табалдырықтан аттай беріп жалт бұрылған аңшы 
шал:
− анау қасындағысы кім? Тазыны адамнан ұстайтын болған 
ба... Шығады одан, шығады... – деді зығырданы қайнап.
−Бірге оқыған жолдасы-ау деймін, қазып сұраған жоқпыз.
− Неге екенін білмеймін, осыны көрсем, көз алдыма пәшес 
елестейді.
Киіз  үйден  толқыта  піскен  сабаның  күрпілі  естіліп,  сау-
малдың  иісі  мұрныңды  жарады.  Жалпақсазға  қайтадан  мел- 
деген жылқылар әлемнің әлегін түсінбейтін мақұлық тірлігіне 
мәз  қалыпта  бейқам  оттайды.аттылы-жаяулы  қос  жолаушы 
шыршалардан  көкке  найза  шаншыған  сайға  түсіп  көрінбей 
кетті.
4
Тал түс шалқар түске ойысып, екі тәуліктен бері төбеден 
төңкеріле  қараған  күннің  шуағына  масайраған  тау  табиғаты 
таңғажайып  қуанышпен  жарқырай  жайнап,  қуана  құлпырып  
тұр  еді.  Өмір  нұрын  сепкен  айналайын  күннің  «ата-анадай» 
елжіреуі,  әсіресе,  ара  атты  бейнетқор  «халықтың»  асығын 
алшысынан  түсірген-ді.  Серейіп  қатып  қалғанынша  қанаты 
талмай,  мәңгілік  тынымсыздықпен  болар  аралар  мұқым 
Қатын  суы  өңірін  құлақ  тұндыра  ызыңға  бөлеп,  жиын-терін 

62
шаруашылығының  көп  дауысты  хорын  шырқап,  әр  гүлдің 
басына  тұмсығын  тығып,  батпанқұйрық  байлықты  ұясына 
тасып тауыса алмай жүр. Өз ғұмырында ұйықтауды білмейтін, 
«бел  жазып»  дем  алуды  білмейтін  шыбын  руынан  шыққан 
осынау  құйтақандай  ғана  араНыҢ  сана-сезімі,  түйсігі-
түсінігі  болмаса  да,  табиғат  жаратқан,  біздер  үшін  беймәлім 
әрекеті әрқашанда адамдар ақыл-ойынан асып кетер еді; өмір 
сүру,  ұрпақ  қалдыру  ұранына,  «конструкциясына»  қылау 
түсірмей, өңдеп-өзгертпей, қатып қалған заңын бұзақыланып 
бұзбай,  ғасырдан-ғасырға  ұластыруы  қайран  қалдырар  еді; 
ата-бабасынан бермен қимыл-әрекет, «ой-сана, салт-дәстүрін» 
бір  жұп-жалғыз  арнаға  түсіріп  алған  аралар  мемлекетінен 
адамдардың үйренері ұлан-ғайыр еді; бірақ болмыстың ең бір 
есті  де  естияр  өкілі  ЕКІ  аЯҚТылар  сүйегіне  сіңіп  қалған 
менмендігі басып, үлгі-өнеге, тәлім-тәрбие алғанды қойып, ара 
жазғандардың аузындағысын жырып жер еді; тірнектеп жинаған 
шырынды шыр қалдырмай өздерінің қажетіне жаратып, ал ол 
араға қант беріп қан қақсататын; ал қант жеген бейшаралардың 
тұқымы  барған  сайын  кетеуі  кете,  азып-тозып  барады-ай;  ең 
ғажабы  –  араның  араны  еңбексіз  табылған  табысқа  ашылған 
соң,  бұрынғыдай  емес  еріншек  тартып,  үй  айналасындағы 
қоқыстан қоректенуге үйреніп алар еді; қазақтың «қолдан жем 
жеген құс алысқа ұшпайды» деуінде терең пәлсапа жатыр-ау, 
өздері  берген  қантты  өздеріне  қайтадан  саңғытып  беріп,  бал 
емес әп-сәтте қоймалжың тартып, көпке бармай беріш болып 
қатып  қалар  езілген  қант  жеген  кісілерге  миығынан  «күліп» 
қарар  еді;  әлемдегі  әрі  ақылды,  әрі  аңқау  адамзаттың  жан-
жануар,  құрт-құмырсқаға  жасаған  аярлығы  күндердің  күні 
болғанда  қайта  айналып  өздерін  табарын  парықтамайтын 
және  жер  жаһандағы  барлық  тіршілік  иелерінің  ішінде  тек 
аДамЗаТ  қана  алданып  отырғанын  пайымдаған  емес; 
сондықтан да «ара жасаған қоғамдық өмірдің деңгейіне жету 
үшін,  адам  баласының  алдында  әлі  де  тым  ұзақ  жол  жатыр» 
деп баға берген метерлинктің сөзіне иланбасқа шарасы жоқ.
Қатын  суы  айлағына  орналасқан  Еріктің  омартасына  да 
аралар  мемлекеті  өздерінің  антикалық  заңымен  ғұмыр 
кешуде. мемлекеттің ішкі құрылысына, еңбек бөлісіне өзгеріс 
кірмеген,  тек  ұяның  сыртқы  түрі  ғана  цивилизацияланған, 
демек,  бұрынғыдай  шіріген  ағаштың  ішіне  мекендемей, 

63
тақтайдан  қиып  жасаған  ұя-үйшіктерде  орналасқан.  Сол 
ұя-үйшіктің  танадай  ғана  тесігі  арқылы  сыртқы  дүниемен 
байланыс  жасайды.  Бағзыдан  бергі  қоғамдық  құрылыстың 
интуициялық  ережелері  сол  қалпында  қалса  да,  жалпы  ара 
психологиясындағы ерекшеліктердің ептеп өзгере бастағанын 
аңғаруға  болушы  еді.  айталық,  анау  таудың  арғы  бетіндегі 
Захар  бағымындағы  аралардан  гөрі  Еріктің  аралары  екі-үш 
жылдан бері жалқау тартқан секілді, бұрынғыдай кең өріс іздеп 
алысқа самғамай, көбінесе үй маңайын айналсоқтап, беті ашық 
қалған  тамақ,  көзге  шалынар  даяр  тәттілерді  торуылдайтын 
әдет тапты. Кеше осындай оңайға әуес араның бірі дастарқан 
үстіндегі  балға  малтығып  қалғанына  куә  болғанбыз.  Осынау 
үйкүшік  қылық  көлденең  көзге  байқалмағанымен,  тәжіри- 
белі  омарташыға  ой  салмай  қоя  алмас.  Бірақ  тек  қана  сан 
қуған, көлем көздеген Ерік оз омартасындағы қанаттылардың 
тектілігі,  еңбекқорлығы  жоғалып,  қабілет-мүмкіндіктері  күн 
өткен  сайын  кеміп  бара  жатқанын  бағамдайтын.  Жалғыз-
ақ  секундта,  яғни  қас-қағымда  қанатын  үш  жүз  рет  қағып 
үлгеретін  қағылез  жәндіктің  қоғамдық  болмысындағы  алғы 
шарт  жұмыскерлік  десек,  осы  бір  ұлы  қасиетінен  айырудың 
аз-ақ  алдында  тұрмыз.  адамзат  өз  жаратылысында,  алғашқы 
қауымдық  құрылыста  дейінші,  бүгінгі  ғылыми-техникалық 
замандағыдан әлдеқайда көп еңбек етіп, күш жұмсайтын, тек 
кейін  еңбекті  жеңілдетеміз  деген  сылтаумен  әр  түрлі  құрал-
жабдық,  айла-тәсілдер  ойлап  тауып,  еңбекқорлық  қабілетін 
жоғалта бастады. Тіпті ең қарапайым қажеттілік – тамақ істеп 
ішудің  өзін  автоматтандырдық...  Қазір  біз  неғұрлым  тұяқ 
серпіп  қимылдамай-ақ,  шалқамыздан  түсіп  жатып  шалқар 
байлыққа кенелтер құрал жасалған сайын жанымыз жарылқана 
түседі. «Көрші үйдегі әжейді шайға шақырып келші» деп, өз 
балаңызды  жұмсаңызшы  «Телефон  соға  салмаймысың»  деп, 
өзіңді жазғырар. ал сол бала әжейдің үйіне бару жолында және 
әжейдің үйінде қаншама өзі білмес тосын оқиғалармен танысар 
еді. Қазір біз қайнаған өмірді шай ішіп отырып-ақ телевизордан 
көре аламыз. Тәңірім-ау, телевизорлық өмір – өмір емес қой. 
Жүргізушінің  сөзін  естіп,  сене  алмай,  өзің  барып  араласып, 
көзбен  көргенге,  құлағыңмен  естігенге,  денеңмен  сезінгенге 
не  жетер.  Қазір-ақ  біз  жатыпішер  жалқаулықтың  бұрынғы-
соңғы болып көрмеген жаңа дәуірін кешудеміз. Өзіміз ойлап 

64
тапқан жеңілдіктер бойкүйездіктің бесігінде әлдилеген сайын 
маужырап, бойымыз балқып, апиын ішіп алжасқандай, дел-сал, 
ұйқылы-ояу хал меңдеп барады-ау. рас, миымыз жұмыс істейді, 
біліміміз мұхиттай, бірақ бүкіл ағзамыз қимылсыз, қозғалыссыз, 
тұйық  су  секілді  борсып,  бірте-бірте  өле  бастамағанына  кім 
кепіл.  Біз  таңертең  ерте  тұрып,  қайшыласқан  машинамен 
жағаласа тыртыңдап жүгірер бірер шақырымдық ит бүлкегіміз 
арқылы, адамзат деген алыптың тау қопарып, тас бұзар алапат 
күшін  сақтап  қала  аламыз  ба?  Жо-жоқ,  адамзатты  жұмаққа 
жеткізер ақыл-ойы ғана емес, төрт аяқтап хайуандармен бірге 
жайылып жүрген жерінен алып шығып, сананың сандал көгіне 
мінгізген қара күші де... Неге біз қол еңбегінен қашқанда, сол 
қол  еңбегі  –  мұқым  еңбек  атаулының  анасы  екенін  ұмытып, 
күрек пен кетпенді, балта мен балғаны музейге қоюға асығамыз. 
Бәлкім,  қой  үстінде  бозторғай  жұмыртқалаған  тыныш  өмір, 
бейбіт ғұмырдың бойтұмары сол қарапайым еңбек құралдары 
шығар.  Еңсені  езер  еңбек  ләззатынан,  қол-аяғың  салдырап 
шаршап  келіп  етігіңді  шешуге  де  шамаң  келмей  ұйықтаудан 
рақат  не  бар  бұл  жалғанда.  Бәлкім,  адам  факторы  –  ең  бір 
әлсіреген, техникаға иек сүйеп, еріншек тартқан... Бәлкім, дәл 
қазірге  «асқан  ақылдылықпен»  миымызды  шағып  жасаған, 
адам  баласын  жаппай  қыратын  қару-жарақты  ертерек  ойлап 
тапқанда, жер бетіндегі тіршілік атаулы сахараға айналып кетер 
ме  еді.  Бәлкім,  миллиардтаған  жылдар  бойы  гармониялық 
шынжыр  тізбегін  сақтап,  бір-бірімен  селбескен  табиғат 
иеміздің  көлденеңнен  қосылған  артық  бөлшегіндей  аДам 
сол біте қайнасқан тізбекті бытырлатып үзуге жасар әрекетін 
тоқтату әлі де кеш емес шығар...
аралар қоғамының манифесінде әркімнің қабілетіне қарай, 
әркімнің  еңбегіне  қарай,  еңбек  етпеген  ішіп-жемейді  деген 
тарау  жоқ-ты.  Олар  жұмыс  істемеген  ұяластарының  белінен 
екіге  бөліп  тастайды,  тіпті  шағылыс  үшін  ғана  қажет  еркек 
араның  өзін  суық  түсе  ұясынан  тепкілеп  шығарып,  еңбексіз 
табылған  олжаға  ортақтастырмас  еді.  Әрине,  бұл  қатал  заң, 
бірақ аса қажетті заң әрі ғасырлар бойы өзін-өзі ақтаған заң. 
алайда, оларда биліктің барлығын омарташыға беріп, солардың 
құлақкесті  құлына  айналғанын  ұғар  зерде  жоқ  еді;  алайда 
дүниенің  кілтін  өз  қолына  алған  адамзат  төбесінен  бақылап, 
басқарып тұрған бір тылсым күш барын сезбей жүр ме екен... 
мүмкін, мүмкін емес нәрсе жоқ.


Жер жер болып жаралған күнді ешкім білмек емес, демек, 
тіпті  адамзат  өзінің  қашан  және  қалай  жаратылғанын  тек 
топшылап  айтқаны  болмаса,  анық-қанығына  жете  алмады. 
Бірақ адамзаттың, ұлы да ұятты қателігі жалғыз бұл ғана емес, 
емес... атыңнан айналайын аДамНыҢ ең сұмдық қатесі сол 
– ол, асығыс аттағаны соншама, қайда бара жатқанын және жер 
бетінен қашан жойылып кетерін білмеуі еді...
Күн бүгін де ашық болды. Қанаттары қайырылып, тірші- 
ліктен  айырылғанша  мәңгілік  қозғалысын  толастатпайтын 
аралар ғарасат майданын кешуде. ашық күннің әр сәтін, тіпті 
адамзаттың  өзінен  де  артық  пайдаланып  қалғысы  келгендей, 
омартадан  ұзап  ұшып,  шырын  сорып,  нәр  тартып  ертеден 
қара кешке дейін дамыл таппайды-ай. Әсіресе, осы өңірге екі 
жылдан бері қоныстанған «қауіпті будан», яғни ғылыми тілде 
«жауыз ара» деп аталар араның жаңа тұқымы алапат еңбекқор 
еді. Жұмысын жергілікті шыбындардан гөрі тым ерте бастайды 
да, күн батқан соң да, екі сағат нәр таситын. араның осы бір 
бұл  елде  жоқ  түрін  алғаш  рет  вертолетші  жігіттен  естігенде, 
Ерік жанын қоярға жер таппай аса қызыққан және «не алсаң да 
маған тауып бер» деп, ұшқыш жолдасына қолқа салған. «Наука 
и жизнь» журналынан «Қауіпті гибрид» деген мақаланы оқып 
шыққан соң, аңсары одан ары ауып, қалай да қолға түсірудін 
жолын іздеді. ал бұл араның қысқаша өмірбаяны былай еді: 
1956  жылы  генетик-селекционер  У.  Керр  африкалық  бал 
арасын алып келеді де, жергілікті тұқыммен будандастырады. 
африканың  аралары  шапшаң  әрі  алысқа  ұшады,  анасы 
балалағыш. Буданнан пайда болған африкаландырылған араның 
сыртқы  пішінінде  пәлендей  айырмашылық  болмағанымен, 
еңбекқор  және  қауіп  төнсе,  тобымен  шабуыл  жасайтын  өте 
агрессивті болып қалыптасқан. «Жауыз ара» атануы да содан. 
айталық, осы африка мен Европа арасының арасынан пайда 
болған буданның шағуынан 1969 жылы Бразилияда 200 адам 
өліп,  мыңдаған  адам  жарақат  алған.  Кісілер  үшін  жергілікті, 
яғни  өз  арамыздан  гөрі  африкаландырылғандардың  уы 
әлдеқайда қауіпті. Тез ройлап, тым алысқа ұша беретіндіктен, 
европалық аралармен шағылысып үлгерген. Табиғат құпиясы 
қызық  қой,  неге  екені  белгісіз,  жергілікті  араның  аналары 
осы  «жауыз  араның»  еркегімен  шағылысуға  тым  құмар. 
Сондықтан да өз арамыздың кейінгі балаларының мінез-құлқы 


өзгеріп,  африкалана  бастаған.  мұның  өзі  байқап,  салыстыра 
зерделегенде, адамдардың бойындағы шет елге деген қызығу- 
шылық психологиясын еске салушы еді. африкаланған жаңа 
тұқымды  шыбын-шіркейді  қойып,  адамдарымыздың  арасын- 
да да ондайлардың барын көзіміз көріп жүр...
міне,  осы  «жауыз  араны»  шет  елге  ұшатын  самолетте 
істейтін  әріптестері  арқылы  жең  ұшынан  жалғасып  әкеліп 
бергенде, Ерік бөркін аспанға атып, вертолетші Прохор алек- 
сандровичтің  бетінің  сау-тамтығын  қалдырмай  сүйіп  еді-ау. 
мұхиттың  арғы  бетінен  даңғарадай  магнитофон  алып  өтетін 
пысық  жігіттерге  сіріңкенің  қорабына  салған  шыбын  бұйым 
ғұрлы  ма  екен.  апталық  алыс  жол,  мыңдаған  шақырымдық 
қашықтықты  аттап  өтіп  алтайға  қоныс  аударған  «қауіпті 
гибрид»  бүгінде  қаулап  өсіп,  жеке  бір  ұяны  мекендеген. 
Тегінде,  тентек  жаратылған  жәндік  мұндағы  тіршілігін  шап- 
шаң құрап, тез дамытты. алтайлық жеңілтектеу ана аралардың 
біразы  шағылысып  та  үлгерді.  Енді,  міне,  кейбір  ұялардан 
африкаландырылған  араның  сойқан  ұрпақтары  бас  көтере 
бастады. Сөйтіп, алтай – америка – африка тұқымдас жаңа, 
мүлдемтаңсық,  мінез-құлқын,  ата-тегін  ешбір  омарташы 
ажыратып та, ұғып та болмайтын «жастар» жаратылды.
Өз  бағымындағы  аралар  ішінде  жүріп  жатқан  жұмбақты 
процестен  айна  хабарсыз-тын.  Жаңа  тұқымды  «импорт» 
араның ұясын ғана біледі, онда да Ерік көп жолатпайтын, балын 
өзі  ғана  ағызып  алатын.  Тіпті  осы  бір  шет  елдік  шыбынмен 
көп  әуестенуге  зауқы  да  соқпайтын.  Күн  бата  өз  аралары 
жым-жырт  қалғанда,  қас  қарайғанша,  зу-зу  ұшып,  тыным 
таппайтын  мазасыздығына  қайран  қалар  еді.  Осы  бір  жайды 
енесіне айтқанда, енесі Нүрке кемпір: «Жатжұрттық ешқашан 
жарытқан да, жерсінген де емес, бүгін балын берсе, ертең уын 
ұсынады. Түбі тыныш болғай», − деп ауыр күрсініп еді.
Түстен  кейін  қолы  қалт  еткенде,  қаз-қатар  орналасқан 
ұяларды  қарап,  кейбірінің  қақпағын  ашып,  балдың  қорын 
тексеріп  келе  жатқан  айна  «жауыз  араның»  үйінен  айналып 
өтті.  Сырттай  қарағанда  ешбір  бөтендігі  жоқ  будандар  да 
көздей  тесіктен  бірі  кіріп,  бірі  шығып  дамыл  таппай  жүр. 
моп-момақан  бірақ  өз-өзіңнен  сескенесің.  алтай  тауының 
аюы мен қасқырынан шайлықпаған келіншек анау арпалысқан 
бөтендерден  расында  да  жүрексінер  еді.  арадай  анталап 


шығып,  алар  деген  қауіптен  туған  жүрексіну  емес,  басқа-
басқа,  өзі  де  байыбына  барып  бағамына  жетпеген  беймәлім 
қорқыныш  меңдей  беретін.  Бәлкім,  бұл  шыбын  мен  шыбын 
жаны  арасындағы  ешкімге  білінбес,  білінбегендіктен  де 
жаныңды жегідей жейтін мәңгілік шайқас шығар-ау...
  Екі-үш  күннен  бері  үйген  шөмеленің  саны  көбейіп, 
алыстан қарағанда тау арасына орналасқан ағаш үйді қаумалап 
қоршаған шөп қос секілді. Немесе анасын жағаттаған қаздың 
балапандарына ұқсастығынан ба, көзге көркем көріністенеді. 
Ендігі жұмыс осы шүпірлеген балапан шөмелерді атпен қораға 
тасымалдап, маялап үю болатын. Онда да жалпайтпай, су өтіп 
шіріместей  ғып,  үшкірлеп  төбесін  шығара,  нығыздап  таптап 
жинау  керек.  Оған  жалғыз  айнаның  шамасы  жетпейтін  еді. 
Шабылған жердің дестесін түгелдей жинап біткен келіншектің 
көңілінде алаң бар. Жылда ары дегенде бір жарым тәуліктен 
аспай қайтып оралатын Еріктің, қас қылғанда, дәл күн ашықта 
осыншалықты кешігуі ептеп елеңдеткен әрі қалып бара жатқан 
шаруаның  қамы  қинап  қарадай  қамыққан,  суыртпақ  жолға 
қарай-қарай  көз  талдырған.  Егер  Ерік  ертең  де  кешіксе,  кер 
биеге  қамыт  салып,  амал  жоқ,  жалғыз  өзі  тасуға  бел  буған-
ды.  Түс  ауа  жұмыссыз  қалғандай,  омартаның  ішін  аралап, 
ұсақ-түйек істің басын қайырып жүргені де содан еді. Биенің 
сауымы  келіп,  ағаш  күбіні  білегіне  іліп  тұрып  та  орманның 
ішінен суыртпақталар жалғыз аяқ сүрлеуге қарағыштады-ай. 
Бұл ой мен жонды жалғап жатар соқпақтың, кісі аяғы көп 
таптамағандықтан, қайта-қайта шалғын басып қалар нобайы, 
тек  Тихой  өзеншесінен  өтер  өткел  тұсы  ғана  ақтаңдақтанып 
анық көрінетін. Қалың жынысты орманның ішінен қылт етіп 
шыққан  жолаушы  лық  етіп  осы  өткелге  түскенде  ғана,  анық 
ажары танылып, омарта орналасқан жазаңға лекіте аяңдап шыға 
келетін. Енді, міне, сол өткел үшінші күн жым-жырт жатыр. Осы 
жым-жырттық  еді  айнаның  жанын  жалғыздықтың  аралына 
апарып тастайтын, содан соң қыл бұрау салғандай қинайтын, 
жазықсыз жапа шектіретін.... дені сау, төрт құбыласы тең пенде 
шіркін үшін бұдан артық азап бар ма, бұдан артық тозақ бар ма, 
тәңірім! Жоқ еді, жоқ еді... аурудың ең бір асқынған түрі де осы 
– жалғыздық атты жалмауыз...
айна дәл бүгінгідей көңілі азынап жалғызсырап та, санамен 
сарғайып сансырап та көрген жоқ. Неге екенін білмейді, биелер- 

68
ді сауып болған соң, алғаш рет өз үйіне өзі кіргісі келмей, жоқ- 
тан өзгені сылтауратып сыртта жүріп алды. Ертеңді қара кеш 
ермек етер енесінің әңгімесі де жалықтырғандай ма. Жо-жоқ, 
ол ондай күнәлі ойға барған жоқ, тек, әншейін, жалғыздықтан 
жерінген сайын оңаша күйді аңсайтын дел-сал халдің илеуіне 
көніп, ырқына бағынуы шығар. Тағы да Қатын суының жаға- 
сындағы өзінің меншікті мекеніне барды. Ендігі қалған дәтке 
қуат, жанға суат осы – арқыраған асау өзен ғана. Берекесі жоқ 
бей-берекет дүниеде бір нәрседен зәрезеп болмаса, осы Қатын 
суы аталар өзен еді. Кейде-кейде өз көңіліне, өз өміріне ұқсас- 
тық тауып, не себептен «Қатын суы» аталуы тарихын білгісі 
келетін. ал өзен тарихын Нүрке кемпір де, Ерік де білмейді. 
«Бәлкім,  мен  секілді  жалғыздықтан  жаны  жанған  әйел,  өрт 
болып лаулаған жалынын басар шипа іздеп суға секіріп, ағып 
өлген шығар...» Оқыстан туған осы ойына өзі қуанып қалды; 
қуанып қалғаны бар болсын, іле-шала: «мен де секіріп кетсем 
қайтеді?»  деген  азғырынды  ой  және  иектеген.  алдымен  жай 
әуестік үшін ғана болып басталып еді, санасынан тіпті қуаласа 
шықпайтындай,  жабысқаны  соншалық,  жүрегі  өрекпіп,  өзен 
жағасына бірте-бірте тым жақындап қалғанын байқамады. Бетін 
судың  салқын  лебі  шарпығанда  ғана,  есін  жиғандай  сескене 
шегініп  кеткен.  Өзен  мың  жылғы  қалпында,өгіздей  өкіріп, 
толқынынан  толқын  балалап,  бар  даусымен  бастырмалата 
ән  шырқайды.  Өзіне  қадала  қараған  қаршадай  келіншекті 
тылсым күшпен қойнына тартып, қақшып алып қақпақылдата 
жөнелмек...  Әлгі  бір  сайтандай  сап  ете  түскен  әзәзіл  ойдан 
құтқарған,  ту  сыртынан  күмбірлей  кісінеген  жылқының  үні 
болды.  артына  жалт  қарағанда,  Тихойдың  өткелінен  салып 
ұрып  өте  берген  Ерікті  көрді.  Көрді  де:  «Тәңірім-ай,  келдің 
бе?» – деп, екі бетін алақанымен басқан күйі шөге түсіп, еңіреп 
жылап жіберген. Әйел затына тән босаңдық немесе долылықтан 
емес, адам төзгісіз ауыр азаптан құтқарушысын оқыстан көріп, 
көбік ата шалқып-тасыған қуанышынан жылаған... Жыласын... 
жыласын...
«Неге  біз  осы  оқта-текте  жылап  алмаймыз?  Неге?»  Ерік 
көкбестісін  лекілдете  аяңдап  аяулы  жарының  қасына  келді. 
айна  белі  кеткендей  отырған  орнынан  тұра  алмады.  «Ой, 
саған не көрінді?» – деген ерінің сөзін естімеген секілді, қос 
жанарынан сорғалаған жас жүзін жуып, мең-зең отыр. Шошына 


аттан секіріп түсіп, қолтығынан демегенде ғана, айна мойнына 
асылып, бетін күйеуінің тер сасыған кең кеудесіне басып, өксіп-
өксіп еңіреген.
– Не болды, айнаш? – Күн иісі аңқыған қолаң шашынан 
иіскеп, арқасынан сипап өзіне тартты. – амансыңдар ма?
– аманбыз, – деді өксігін баса алмаған айна.
–  Тәтеме  бір  нәрсе  болып  қалған  екен  деп...  апыр-ай, 
мұндайың жоқ еді, не көрінді. Қой, жаман ырым бастама.
– Қойдым, – деді келіншегі көзінің жасын балаша
алақанымен  сүрткілеп,  мұрнын  тартып.  –  мұншалықты 
кешікпеуші едің...
Екеуі көкбестіні жетекке алып, үйге қарай қатарласа аяңдай 
берген кезде:
«ау,  ағайын,  мен  қалай  өтем  судан?»  –  деп  барқыраған 
дауыс  оқыс  тоқтатты.  Тихойдын  ар  жақ  жиегінде  делдиіп 
тұрған  самтыр-самтыр  кісіні  көргенде,  айна  шошына  таң 
қалып: «мұнысы кім?» – деп Еріктің бетіне қарады.
– Жолдасым ғой, – деді самарқау шықты. – Әй, Қарабура, 
кіндігіңнен де келмейді, кешіп өт! – деп айқайлады.
− Шалбарымды қайтем, ойбай, су болып қалады ғой.
−  Суланбай  жүрген  шалбар  ма...  Ештеңе  етпес,  шешіп 
қолыңа ұстап ал. Ұялатын нең қалып еді...
− Көлік апарайық, – деген әйелінің сөзін тыңдаған да жоқ, 
қыпша  белінен  құшақтаған  қалпы  үйге  қарай  икемдей  ертіп 
кеткен.  Таған  да  қырсықты  білем,  бергі  бетке  өтетін  ниет 
білдірмей, өзеннің жағасына жайғасып тұрып жантайып жатып 
қалды.
Орманның  арасынан  аламойнақ  шықты  арсалаңдап. 
Барша тышқан қуамын деп жүріп иесінің келгенін кеш байқап 
қалғанына  кешірім  тілегендей,  құйрығын  бұлғаңдатып, 
Еріктің кеудесіне шапшыды, иттің алдыңғы екі аяғынан ұстап 
алған.  Ерік  жас  балаша  тәй-тәй  бастырып  жетелеп  барды 
да,  құлағының  түбінен  қасып,  арқасынан  сипап  қоя  берді. 
арғы жағалауда қалған бөтен кісінің иісін енді сезген иісшіл 
аламойнақ ендігі мезетте солай қарай үре ұмтылған-ды.
−  Үйбай-ау,  ұстайық,  –  деп  оқталған  айнаны  Ерік 
тоқтатты.
− Ой, ол сүмелекті ит қаппайды екен.

70
абалап жүгірген аламойнақ Тихойдың жағасына зымырап 
жеткенімен, су кешіп өте шығуға жасқанды ма, әлде Тағанның 
табиғи мысы басты ма, шоқайып отырып қалған. Таған жатқан 
орнынан қозғалған жоқ, жан тапсырғандай қимылсыз.
Жалғыз  ұлы  есіктен  еңсеріле  кіріп  келгенде,  сал  болып 
жатқан шешесі құшағын аша ұмсынып: − Құлыным-ау, есен-
сау келдің бе? − деп, аналық абзалдықпен аңырап еді. айшылық 
алыс жолдан оралғандай-ақ, Ерігін бауырына басып, екі бетінен 
кезек шөпілдете сүйді-ай. Осыншалық мол мейірім күтпеді ме, 
Ерік ыңғайсыздана күліп жіберген.
− ауғанға барып келгендей-ақ, қарсы алдыңдар-ау.
−  Енді  қайтейік,  бір  үйдегі  бір  азаматтан  айдың-күннің 
аманында айырылып қалсақ... Ел аман, жұрт тыныш па екен, 
әйтеуір.
− Еліңіз орнында, ештеңе ете қояр түрі жоқ. Желдей есіп, 
желпініп  отыр.  Бір  тоқсанға  бөлінген  арақты  бір  айда  ішіп 
тауысып, жоспарын асыра орындапты.
− апыр-ай, баяғыдан сондай еді, − деді Нүрке кемпір басын 
шайқап. − ауылдағы арақ таусылмайынша, бірде-біреуі шошаң 
етіп  жұмысқа  шықпайтын.  радиодан  арақ  сатылмайды,  енді 
ішпейміз деп күнде қақсайды, сол тәртіп жете қоймаған екен-ау. 
Қай-да-ан жетсін, жер шалғай ғой. Таудың қуысына тығылып 
алып  білгендерін  істейді.  Өстіп  жүріп  азып-тозып  кетпейік, 
атау-керелерін ішіп жатқанын сезбейді-ау жасаған ием...
−  Ол  күнге  де  алыс  емес,  тәте...−  деп  екі  ұштылау  пікір 
білдірді Ерік.
− Қандай күн?− деп сұрады бопсаға түсінбеген айна.
− арақ сатылмайтын күнді айтамын. Ең соңғы маскүнемді 
мен ертіп келдім.
−  Үйбай-ау,  ұят  болды-ау,  жолдасыңды  өткізіп  алайық, 
−  деген  айна  орнынан  тұра  беріп  еді,  оның  білегінен  басып 
қайта отырғызған Ерік:
− Өзі-ақ өтеді. Омыраудан келмейтін суға ағып өлер деймісің. 
Қайта таза су кір-қоңын шайып, иіс-қоңысын кетіреді.
− Ол кім еді тағы?..
−  Ол  менің  бірге  оқыған  досым,  тәте.  Сіз  білесіз.  Біздің 
елдікі. Көкеннің ұлы − Таған мақажанов.
Нүрке басын оқыс көтеріп алды:
−  Тәңірім-ау,  не  айтып  отырсың...  Өзіміздің  мақаңның 
–  алты  алашты  аузына  қаратқан  мақажан  ақынның  немересі 

71
ме?  Көкен  жарықтықтың  ұлы  ма?  апыр-ай,  шешесі  марқұм 
болғаннан бері бетін көрген жоқ едім. Ол қайдан жүр, бұл ит 
өлген жерде! Жеткізіңдер! − Кемпірдің даусы шаңқ етіп қатты 
шыққаны соншалық, айна селк ете түсті...
− От оттап, су ішіп отырған жеріңізді «ит өлген» деп тіл 
тигізбеңіз,  тәте,  −  деді  Ерік  шешесінің,  ашуына  арзымайтын 
нәрсеге дірілдеп-қалшылдап кеткенін жақтырмай. − Бар жазы- 
ғым  астына  жіберіп,  өлейін  деп  жатқан  жерінен  жетелеп 
келгенім болса, онда кері қайтарайын.
− Бет-жүзін көрейінші өзінің. Текті тұқымның тұяғы ғой...
− Ендеше, көрімдігіңізді дайындаңыз, − деп, Ерік қамдана 
бергенінде,  ашық  тұрған  есіктен  пұшпақ-пұшпағынан  су 
сорғалаған  Тағанның  сұлбасы  көрінді.  аяғы  тайып  сүрініп 
жығылды ма, әлде өзенге әдейі өзі шомылып алды ма, әйтеуір, 
сутышқандай  үсті-басы  сүңгілескен,  киімін  де  сықпаған 
қалпында ербиіп тұр.
−  Ей,  Қарабура,  кел  мұнда,  тәтем  шақырады.  асылдың 
сынығы  едің  ғой...  нұр  дидарыңды  жарқыратшы,−  деді  Ерік 
саңқылдай.
−  Кел,  шырағым,  кел,−  деп  бәйек  болды  кемпір.  аяғын 
тұсап  қойғандай  бір  басып,  екі  басып  жыбырлай  жылжыған 
азаматтың ажары айнаға ұнаған жоқ. «Қайдан ғана қазып тауып 
алды екен» дегендей еріне ренжи қарады. Табалдырықтың ар 
жағынан:
−амансыз ба, апа?− деді Таған тұрған орнынан қозғалмай. 
Бұдан соң Нюра Фадеевнаның ақ сары жүзін, көк көзін жаңа 
ғана байқады ма,− Здравствуйте!− дегенді қосып қойды. Нүрке 
кемпір күлді. айна да жұмсақ жымиған.
−Еркек адам есіктен еңселі кірер болар... Ұры иттей жан-
жағыңа  жалтақтап  жанарыңды  түсірме,  ұлым.  Ерді  кебенек 
ішінен  таны  деген,  ханның  сарайына  кірсең  де  қадіріңді 
қашырмай, кеудеңді жоғары ұста!
Төсек үстінде отырған орыс кемпірден мұндай торғындай 
судыраған  қазақшаны  күтпеді  білем,  жанарының  жапсары 
жыпылықтаған Таған әлі де болса үйге кіруге жүрексінгендей.
− Төрге шығатын түр жоқ, шеше.
− Әкең жарықтық жұрттың бермесін тартып алар аусар еді, 
тартпаған екенсің.
− Кірсеңші кергімей! − деп, Ерік гүр ете түсті. Таған адымын 
санаған қалпын бұзбай тақалды да, жарасы жарылып кетердей 

72
сақтықпен табалдырықтан аттады. Босаға тұстағы ағаш орын- 
дықты  соқыр  адамдай  сипалап  жүріп  тауып  алды  да,  отыра 
кетті.  Еріне  еріп  келген  қонақтың  осыншалық  ынжықтығы 
айнаның  жүйкесін  тоздырды  ма,  самаурынды  көтеріп  шыға 
жөнелді. айқара ашық есіктен басын қылтыңдатып сығалаған 
аламойнақ қазан-ошақ жаққа шай қамымен беттеген айнаның 
соңынан еркелей еріп кетті.
  −  Қарағым,  үстіңдегі  киіміңді  сығып  кептіріп  қой,  − 
деді  Тағанның  ұнжырғасы  түскен  ұсқынына  жаны  аши 
қараған Нүрке кемпір: − Жол соғып шаршаған шығарсың, ес-
ақылыңды жиып, деміңді ал. ыстық шай іш. Ерікжан, осында 
ит жемей жатқан көдедей көп киіміңнің бірін бер мына жігітке, 
ауыстырып кие тұрсын.
 − айнаға айтайын, тауып берсін.
− рақмет, шеше, күн көзіне әрі-бері қыздырынсам, дегдіп 
қалар. − Сүйретіле орнынан тұрды. Тұрғанымен бір нәрсесін 
ұмытқандай  қипақтап  Ерікке  жаутандап  қарай  берді.  Ол 
байқамағансыды. Тіпті болмаған соң:
− Әй, Қарабауыр, жүр далаға, әңгіме бар, − деді.
− «Тамағың жыбырлап тұр-ау», − деп Тағанды қолтықтай 
сыртқа  шыққан  Ерік  көкбестінің  арқасындағы  жүк  әлі  де 
алынбағаны есіне түсіп, солай қарай беттеген.
Кіші  бесіннен  құлдаған  күн  қатын  бесінге  ойысқан  екен. 
айналаны қаумалаған қалың самырсынның қыл ұшында ілініп 
қалғандай: қазандыққа от жағып, шай қамымен жүрген айна 
қанжығаны  шешіп,  тері  қоржынды  түсіріп  тұрған  күйеуіне 
әйелдік әуестікпен «не әкелдің» деп жақындаған жоқ. Кәперсіз, 
өз  ісімен  болды.  Кенезесі  кепкен  Таған  ғана  жарамсақтана 
көмектескен еді, Ерік: «ары тұршы-ей, аяққа оралмай» − деп 
зекіп  тастады.  «Қойдым,  батыреке,  қойдым»,  −  деген  Таған 
шегіншектеп барды да, томарға шалынып шалқасынан түсті.
Ойда-жоқта пайда болған «қонақтың» мынау сықпыты, осын- 
шалық  қорлықты  тірлігі  ойлантып  еді  келіншекті.  Өзін  бір 
жерде,  бір  кезде  көрген  секілді.  Таныс-бейтаныс  жүзі  әбден 
титықтап,  тозаңы  шыға  тозғанынан  ба  екен,  анық  ажарын 
ажырату қиын.
«Ерік те еріккен шығар, несіне ертіп келді екен?..»
Еріктің ертіп келген жолдасы сүрініп құлаған жерінде жүре- 
леп  әлі  отыр.  Оның  осы  жүрелеген  қалпында  үш-төрт  сағат  

73
отыра  беруге  шыдамы  жетер  еді.  Шыдамы  жетер  себебі: 
сауықтырғыш  лагерінде  жүргенде,  осылай  жүрелеген  қалпы 
күні  бойы  темекі  тартып,  кақырынып-түкірініп  отыра  беруге 
үйренген-ді.  Бұл  әдет  маскүнемдерді  қойып,  мұқым  түрме- 
шілердің таңба басты ерекшелігіне саятын. Олар бір-бірін жал- 
ғыз ауыз сөзден ғана емес, осы отырыс-тұрыстарынан-ақ жазбай 
танитын.  Өңешін  ашқылтым  сумен  шаймаса  булықтырып, 
қыса  жөнелер  көк  жөтел,  тамам  әріптестері  секілді,  Тағанда 
да бар-тын. аттың ерін алып, алақанымен шапаттап, ішпегін 
қаспақтанған  арқасына  қайта  жауып,  ыбылжыған  Еріктің 
масқара саспастығы жынын келтіріп, шыдамы таусылған Таған 
қылғынып  өлердей  күркілдеген  жөтелін  бастады-ай.  Бөтен 
дыбыстан  құлаққашты  болып  қалған  айна  шошына  қарады, 
ал  аламойнақ  болса  жатқан  жерінен  секіріп  тұрып,  шәу  ете 
қалды.
−  Өлтірмесең  өңешімді  жібіт,  −  деді  жөтелдің  арасынан 
саңылау  тауып,  тілге  келген  Таған.  −  Әйеліңнің  әдемілігін 
көрсетуге  әкелмеген  шығарсың...  Береріңді  бер  де,  жек 
арбаңа!
«апыр-ай, тілінің ащысын-ай мына кісінің, − деп ойлады 
айна, − менде несі бар екен».
− Жаның шығып кетсе де, тұра тұр, − деді тері қоржынды 
арқалап  үйге  аяңдаған  Ерік.  −  айтқаным  –  айтқан.  Салқын 
сыраға  шомылдырамын.  Әй,  айнаш,  әлгі  Прохорға  арнап 
ашытқан  бал  сырадан  бір  саптыаяқ  әкеліп  берші  анаған, 
жыланының басы қайтсын.
Самауырға  шоқ  салып  тұрған  шымшуырын  тастай  салып 
тұра жүгірді. Көп айналған жоқ, сыйымдылығы бір литрге жуық 
қайыңның безінен ойып жасаған саптыаяқпен меймілдете сыра 
әкелді.  Қолы  дірілдеп,  өзін  жұтып  қоярдай  ұмтылған  жігітке 
жақындауға сескеніп тұрып қалып еді, анау еңбектеп өзі жетті. 
Сілекейі  шұбырған  жүзіне  қарауға  дәті  жетпеген  келіншек 
тез теріс қарап кетті. «Уһ» деген дауыс естілді, саптыаяқ бос 
төңкеріліп  жатыр.  Таң  қалды.  Төгіп  алған  секілді.  «Қой,  бұл 
кісі емес шығар» деп ойлады. 
− Шайың қайнады ма, менің де шөлімді бас, − деді ендігі 
сәтте сонау қаз-қатар тізілген шөмелелерге көз салып тұрған 
Ерік. Әйелінің екі-ақ күнде апта бойы шапқан шөпті жалғыз- 
дан-жалғыз жүріп, қалай ғана жинап, үйіп тастағанына іштей 

74
қайран, бірақ бұл танданысын сыртқа тіс жарып шығармады. 
Әрине, өз еңбегін бұлдамаса да, өзекті жан болып жаратылған 
соң,  «мықты  екенсің,  айнаш»  деген  сықылды  жылы  сөзді 
ерінің аузынан әйелі күткен еді.
Өзі  үйген  шөмелелерді  жаңа  көргендей  бұл  да  жанар 
жарыстыра  қараған.  амал  не,  Ерік  ләм  демеді.  ләм  демеген 
қалпы,  бұрылып  үйге  кіріп  кетті.  Әйелдің  жүрегі  сыздады-
ақ,  бірақ  өкпесін  ол  да  білдірген  жоқ,  екі  иінінен  дем  алған 
самаурынды көтеріп ерінің артынан ерді.
Құрыстырған  теріге  ій  жаққандай,  Тағанның  жаны 
жадырап, көбеңсіген көңілі көлдей шалқып сала берді. ашуы 
әбден жеткен бал сыра атты кісіні аударып түсірер күшті еді. 
Бір  саптыаяғының  өзі-ақ  мықтымсынған  немені  алып  ұрды. 
Тау асып бекер келмегеніне көзі енді ғана жеткендей, тырайып 
жатқан Таған самсаған ағаштың басына қарап: «Неге біз осы?» − 
деп оң қолын көтерді. Үйден: «Басталды Қазақстан фестивалі», 
− деген Еріктің даусы қоса естілді. «Фестивальдің» басталғаны 
рас еді... Қашан аяқталады, кім біліпті...
Дастарқан  басында  үшеуі  ғана.  Былтырғы,  одан  арғы 
жылдардағы  үшеуі,  тек  қана  үшеуі...  Төтеден  пайда  болған 
«төртінші»  далада  қалды.  Шешесі  сан  рет  «шақырыңдар, 
обал болады, қарны ашқан шығар» деп еді, Ерік: «Текке әуре 
болмаңыз, барқырап тынышымызды алады»,− деп міз бақпады. 
айна үндеген жоқ, көзінің астымен күйеуіне білдірмей қарап, 
шай  құйып  отыр.  Сораптап  шай  ұрттаған  дыбыстан  өзге 
бөтен  сыбыр-күбір  жоқ  ежелгі  ерке  тыныштық  жайлаған. 
ауылдан жаңа ғана келген Еріктен әңгіме дәметкендей еді, ол 
күн  ұзақ  жүрістен  шаршады  ма,  біреу  қуып  келе  жатқандай 
шайды  ыстығына  қарамай  жеделдете  ұрттап,  шөлін  басудың 
әлегінен  шыға  алмады.  Нюра  Фадеевна  бір  кеседен  кейін 
ішкен  жоқ,  баласынан  ойдағы  елдің  хал-ахуалын  тақуалап 
сұрады да. Көңілінде бір көлденеңінен пайда болған алаң бар-
ау,  өкпелеген  адамдай;  ашық  есіктен  өзеннің  арғы  бетіндегі 
алып тауларға,осы әзірде ғана көргендей көз тайдырмай қадала 
қарады.  мүмкін,ұлының  анау  ауылдан  алып  келген  жігітті 
шақыр деген сөзін аяқсыз қалдырған тілазарлығына ренжіді ме, 
әлде сонау жылдарда өз басынан кешкен оқиға ойына оралды 
ма екен, әйтеуір, әншейіндегі сөз құмарлығы жоқ, айналдырған 
үшеуі отырып, тоңторыс күй кешуі онсыз да сыздауы жеткен 


жеке-дара тірліктің тілін матап-ақ тастады. Әркім өз ойының 
оты оңаша маздауын қанша тілесе де, пенде болып жаратылған 
соң,  күбір-күбір  сөйлесіп,  сыбыр-сыбыр  сұхбат  құрып,  күле 
жарқылдасқанға не жетсін: адамның ішкі сыры да арақ секілді, 
анда-санда  сыртқа  шығарып  тұрмаса,  запыранға  айналып, 
көңіліңді  лоблытып,  жүрегіңді  сыздатып  азаптайтыны  рас. 
ауыр мұң қабыздап, жаныңның жасаң жайлауын жаңбырдың 
бұлты  басқандай  құсаланасың,  дүниедегі  ең  керекті  затыңды 
жоғалтып алғандай алағызисың. Самаурынның ызыңдаған үні 
осынау  тымпи  ойнаған  тыныштықтың  жаназасын  шығарған 
заржақ  молдадай  онсыз  да  омырылайын  деп,  сынайын  деп 
сызаттанған  ләм-мим  отырыстың  қуыс-қуысын  кеулеп  алды. 
Тіпті  тым-тырыстыққа  осы  Фадей  жарықтықтан  қалған  жез 
самаурын  шақырып  тұрғандай...  Десек  те,  оттығынан  шоқ 
жылтырап, буы будақтаған әнсалар самауырын Нүрке кемпірдің 
жарты  ғасырлық  ермегі,  ескіден  қалған  жалғыз  абысыны, 
жақсы  сырласындай  еді.  Төркін  жұртынан  қалған  мұра  осы 
ғана. Басқасы жоқ та, бар болғанның өзінде жылдар жылымы 
жұтып қойған. Нюра Фадеевнада жалғыз-ақ арман бар еді, өзі 
құрбылас  кемпірлермен  өткен-кеткенді  айыз  қандыра  айтып, 
құмарынан  шыға  әңгімелесіп  барып  жан  тапсыру,  туған 
жерден бір күрек топырақ бұйырса... Ол арманды орындайтын 
маңдайға  басқан  ұлы  –  Ерік  болса  ыңғай  білдірмей  жүр. 
Бұлардың қаймақшыған тыныштығын қаусатқан – тәлтіректеп 
басып, босағаны тырмалаған Тағанның үні болды.
− Неге біз осы... − деп, ежелгі әдетінше сұқ саусағын шо- 
шайтты. − Неге біз осы?.. Бұл шақта екінді туып, Нүрке кемпір 
намазға қамдана бастаған.
− Жүр-ей, − деді Тағанның қолтығынан нығарлай ұстаған 
Ерік. − Тәтем намаз оқиды. мазасын алма.
− Орыс намаз оқиды... хи-хи-хи...− Таған шиқылдай күлді. 
Кластасының  бейпіл  ауыздығы  жанына  тиді  білем;  онсыз  да 
бастерісі келіспей жүрген Ерік желкесінен бүріп теріс қаратты 
да, құйрығынан бір теуіп етпетінен түсірді. Күйеуінің тым артық 
кеткендігі  шыдамын  шарт  сындырды  білем,  самаурынның 
күлін қағып тұрған айна:
 − Қойсаңшы, обал емес пе? − деп, Ерік келгелі алғаш рет 
дауыс шығарды.


− Е-е, тілің бар екен ғой, − деп кекетті ері. – Тобық жұтқандай 
томпиып қалып ең...
− Сол тілді өзің де жұтып қойды ма деп едім...
Ерік  әйеліне  бажырая  қарады.  Шынымен-ақ  айнаның 
аузынан шықты ма дегендей, аң-таң. Он жыл отасқаннан бері 
тұңғыш рет тік сөйлеген жарының қас-қабағы баяғыдай емес 
екенін енді ғана аңлап, абдырап қалған. айна бұған бұрылып 
та қарамай қарекетін жалғастыра берді. «Ой, саған не көрінді?» 
− деп жанына барды. Татулыққа шақырғандай білегінен ұстап 
өзіне  тақап  алды  да.  Жақсы  көргенде  жасайтын  әдетімен 
шашынан  сипап,  құлағының  түбінен  иіскеді.  «Шынында 
да,  маған  не  болды  өзі»  деп,  өксіген  айна  басын  күйеуінің 
кеудесіне қойып, тағы да жылап жіберді. Тәлтіректеп орнынан 
қайта  көтерілген  Таған,  фашистің  жауын  ала  алмай  азаптан- 
ған  партизанындай-ақ  өзін  өр  ұстап:  «Ей,  Қарабауыр,  бір 
тепкенің – бір саптыаяқ сыра», − деді. Жолдасы оның тілегін 
екі  саптыаяқ  бал  сырамен  қанағаттандырды  да,  оны-мұны 
саймандар тұратын қораға сүйрелеп апарып тастады. «Таудың 
түні  салқын,  тоңады  ғой».  айна  мазасын  ала  берген  соң, 
әкесінің  ескі  ішігін  үстіне  жапты.  маскүнем  бірден  ұйықтап 
кетпейтін әдетімен малдасын құрып отырып алды да: «Неге біз 
осы...» деген тақырыптағы лекциясын бастаған.

Тамыздың  тамылжыған  шағында  апта  бойы  ашық  тұрған 
күн Қатын суы жағасында отырған жалғыз үйге ырыс болып 
кірді. Биыл бұрынды-соңды болып көрмеген пішен үйіп алды. 
айнаның бір өзі-ақ шөмелеп тастаған шөпті көкбестіге сүйретіп 
мал қораға тасыды. алтай қазақтарының пішен дайындаудағы 
айла-тәсілі  жалпақ  елдің  ешқайсысына  ұқсамайды.  айталық, 
қол  тартпамен,  яғни  шалғымен  шабылған  шалғын  дестесін 
ат  тарта  алатындай  мөлшерде  шөмелейтін.  Сол  шөмеледегі 
шөпті ұшында ұзынша етіп жонып қатырған қайың құрықша 
байлаған  арқанды  қамытқа  жалғайтын.  Құрықшаны  шөмеле- 
нің  арт  жақ  түбінен  сүңгіте  сұғып,  арқанды  екінші  жағынан 
түптей  орап  әкеліп  қамытқа  байлап  тарта  жөнелсе,  шашау 
шығып шашылмаған күйі сүйрей жөнелесің. Бұл жұмыс Таған 
үшін  таңсық  емес.  Ертелеп  салқын  сырамен  басын  жазып 
алған соң еңбек етпей ішіп-жемейтінін білген соң, жанын сала 
кірісетін. 


алғашқы күні мұндай қабағат жұмысқа көндікпеген көңілі 
бұзылып,  қиқаңдап  көріп  еді,  Ерік  сырадан  татырмайтынын 
білді ме, амал жоқ, айтқанына көніп, айдағанына жүретін болды. 
Ішімдікке  салынып,  сандалып  кеткені  болмаса,  Тағанның 
денсаулығы сыр бере қоймаған, қара жұмысқа мықты, көмпіс 
қаражігіт  екен.  асқазан  ашқылтым  су  қыздырып  жатпаса, 
табанынан  сауып,  қия  баспайтын  қиямпұрыстығын  көр  ғана 
түзетер. ара-тұра үйге бас сұға қалғанында, Нүрке кемпір ақыл 
айтып басын ауыртқан соң, табанынан сауып олай қарай аттап 
баспайтын болды. Осы «ішпей-ақ қойсаң қайтеді» деген Таған 
үшін әлемдегі ең ауыр да азапты сөзді тек айна ғана айтқан жоқ. 
ауылдан келгеннен бергі аптадан астам уақьптың ішінде: «Неге 
тамақ ішпейсіз?» деген жалғыз-жарым тілдесуден басқа әңгіме 
болған емес. Туасы көп сөзділікті суқаны сүймейтін келіншек, 
жігіт ағасы жасқа келген шағында ақылынан адасып, алжасып 
жүрген келімсекті жақтырмағаны рас-ты. Жақтырмаған себебі: 
тепсе  темір  үзетін  азаматтың  әбден  настанып  кеткен  намыс- 
сыздығы, ішімдік үшін сонау... түу-у-у өзі үшін арманға айнал- 
ған  етектен  итше  еріп  келгені,  басында  үй,  бауырында  бала 
жоқ, қаңғырып кешер бекер ғұмыры, қу өңешті қышқылдату 
үшін құл болып жүрген өксік өмірі еді. Сан рет бетіне басып, 
жер-жебіріне жетіп ұрысқысы келді-ақ, айтып-айтпай не керек, 
сөз төркінін ұғар кісіліктен айырылғанын сезген-ді. Сезген соң, 
сен тимесең, мен тименге көшкен. Қазір де көкбестінің үстінде 
мыжырайып отырған мүскініне қараған сайын, қарны ашады. 
айна  арқандап  берген  шөмелені  астындағы  атын  шу-шулей 
тепеңдеп қораға жеткізеді. Ерік шөпті сыпырып алып қалған 
соң, кері айнаға қарай тырағайлайды. Ертеден қас қарайғанша 
созылған осына әбігерлі жұмыс әбден титықтатты білем, үшеуі 
бірдей тамақ ішуге шамалары жетпей тырапай асты. Әсіресе, ақ 
саусақ болып, арамтамақтыққа үйреніп алған Таған бүгіндікке 
соңғы саптыаяқ сыраны салып алған соң, тұяқ серпуге, «лекция 
оқуға» дәрмені таусылып, мұрттай ұшқан.
Нүрке  кемпірге  балаларының  арпалысып,  күш  күрескен 
мазасыз тірлігі тіпті де ұнаған жоқ... Ұнамағанын ашық айтуға 
жасқанды.  Өзі  де  шаршап  жүргенде,  жүйкесін  жұқартпайын 
дегені  шығар.  Әйтпесе  теріс  қарап  жатып:  «Осыншалық  бал 
мен мал жинап, қай бала-шағасын асырай алмай жанталасады 
екен»,− деп күбірлеген. Әсіресе, келінін аяйды. Оның үстіне, 

78
анау  Көкеннің  сүмірейген  ұлы  қосылды.  Екі  жастың  біріне 
келмей  қор  болған  Таған  тағдырын  да  уайымдап,  жүрегі 
сыздайды.  «Обал  ғой.  Текті  тұқымның  азып-тозып,  шілдің 
боғындай пышырап біткені ғой. Қайра-ан Көкен, әйелі аналық 
қандай еді... мақажан шал ше? алтайды аузына қаратқан ақын, 
жан баласына басын имеген кісінің сұлтаны еді. Үһ, тәңірім-
ай, не болып барамыз осы»,− деп, күрсіне күбірлеп жіберді.
Жым-жырт  түннің  ортасына  дейін  кірпігі  айқаспай,  әрі 
аунап,  бері  аунап  ұйықтай  алмайтын  әдет  тапты.  Нүрке  кем- 
пірдің  ұйқысын  бұзған  Таған  екенін  өзінен  басқа  ешкім 
білмейді.  Жанарын  жапса  болды,  аналықпен  бірге  өткізген 
баяғы  –  тұрлаусыз  өткен  тұтам-тұтам  өмірі  көз  алдында 
көлеңдеп тұрып алады-ай. «Құдай-ау, сол аналық жазғанның 
жақсылығын  өтеді  ме?  Жоқ,  өтей  алмапты.  мойнына  қарыз, 
ұрпағыма парыз күйінде қара жер қойнына кірем бе, жасаған 
ием. Не істеу керек? Қадір-қасиетінен жұрдай тоналған ұлын 
қалай ғана құтқарам бұл қорлықтан, қайтып қана арашалаймын 
арағы  түскірден...  Әл-қуатым  жетер  ме?  Тым  болмағанда 
Еріктің мазағынан...».
Бұл түні айна да көз ілген жоқ. Күні бойғы салпылдақ жүріс, 
толассыз жұмыс бойын алып, әлдекім алып ұрып сабап-сабап 
талғақ  қылып  тастағандай  дел-сал  күй  кешсе  де,  әз  жанына 
әмір таба алмады. Екі табаны мен алақаны күйіп, салқын жер, 
саумал ауа іздегендей аунақшыған. Қаншама қашса да, Қатын 
суының  жазға  салымғы  мұзындай  іркес-тіркес  ой  қамалып, 
көз алдында иін тіресіп бірін-бірі мүйіздеп тұрып алады. Қыз 
күніндегі  әдетімен  жүзге,  тіпті  мыңға  дейін  санап  та  көрді. 
Өзін-өзі  шаршатқаны  болмаса,  бәрібір  жанары  талып,  ұйқы 
шақырмаған. Кең төсектің екінші шетінде көсіле түсіп, кәперсіз 
қорылдап жатқан күйеуінің өзінен де, өзгелерден де көш ілгері 
қасиеті  бар  еді:  тәуліктің  қалаған  уақытында  басы  жастыққа 
тисе болғаны, кеңірдегінен пышақ тақасаң да, пыс етіп ұйықтап 
кететін және діттеген кез келген сәтінде оянып, солдаттардай 
қарғып тұрып, шапшаң киініп кете берер еді. Бүкіл адамзатқа 
бітер денсаулықты бір басына жиып бергендей, осы қырықтан 
асқан  жасына  жеткенше,  басы  ауырып,  балтыры  сыздағанды 
білмей келген тоқжарау әрі кәперсіз, жаны қасаң жігіт. Қазір 
де жау түсіріп келгендей алшая түсіп, табиғат тек өзіне ғана 
мол етіп сыйға тартқан ұйқының рақатына бөленуде. Терезенің 


жартылай жабылмай қалған саңылауынан сығалаған ай сәулесі 
бірте-бірте өрлеп, айнаның бетіне жақындады. Жер бетіндегі 
миллиардтаған  адамның  ешқайсысын  бөле-жара  жатырқамай 
нұрымен аймалайтын айналайын айды айна кішкентай кезінен 
өзіне серік жасап, жақсы көретін. Өліара шақ туғанда немесе 
бұлттың арасында жасырынып қалғанда, алабөтен сағынышпен 
зарыға  тосар  еді;  дүниедегі  ең  асылын  жоғалтқандай  мазасы 
кетіп,  не  жайраңдап  күле  алмай,  не  жарқылдап  жүре  алмай, 
іштей жүдер еді. Әсіресе, осы алтайдың құзар басына көшіп 
келгені бері, жаһандағы ең жақыны − ет жақынындай болып 
кеткен ай жарықтықты ауылдағыдай емес, тым сирек көретіні 
көңіліне қаяу түсіретін. алты ай бойына көбесі сөгілмей, көн 
терісі  жібімей  жатып  алатын  қар,  көктем  шыға  сылбырап, 
берекеңді қашырар жаңбыр аспанды айлап бүркеп тастайтын 
қорғасындай  ауыр  бұлт  –  осының  бәрі-бәрі  айнаның  ай 
жарықтыққа  деген  махаббатын  мазақ  еткісі  келгендей,  бұл 
жалғандағы  жалғыз  қуаныш,  жалқы  жұбанышын  жұлмалап, 
қызықты  күндерін  қызғана  қытымырланатын.  алтайдың 
биылғы  мінезі  жайдары.  Жаныңды  жақұтқа  бөлер  күні  мен 
айы,  шүкір,  қанша  сімірсең  де  сарандық  жасамай,  жайсаң 
нұрын  мұқым  жайлауға  шашып  тастады.  Әне,  перденің  екі 
арасынан,  ерлі-зайыптылардың  түнгі  ләззатын  бұзбайын 
дегендей, жұқалаң сәулесін ұяла төгеді. Ерлі-зайыптылардың 
түнгі ләззаты адыра қалғаны қаш-а-ан...
айна  ғұмыры  жеткенше  жылқы  баққан  жылқышының 
қызы еді. Бүкіл балалығы, қырмызыдай боп бой жеткен шағы 
жаз  жайлауда  өтті.  Сондықтан  ба,  қылтың-сылтыңы  жоқ, 
біртоға, тіпті үйкүшіктеу болып өсті. Қыста әкесі мұртына мұз 
қатып,  тым  алысқа,  тау-таудың  бауырына  жылқы  тебіндетіп 
кетер  еді  де,  ауылдағы  үйінде  шешесі  екеуі  ғана  қалатын. 
Баладан жалғыз, ермек етер, ербең етер ешкім жоқ болған соң, 
ертеңді-кеш  айналсоқтап  анасының  жанынан  шықпайтын. 
ауылдың  клубында  анда-санда  өтер  ойын-сауыққа  да 
шешесіне  еріп  баратын.  Оныншы  класты тауысқанша,  бірде-
бір бозбаланың бетіне қарамай, ұяң мінезінің аппақ парағына 
сызат түсірмей, кәмелетке толды. Жоғарғы оқу орнында оқып 
жүрген шалқымалы шағында да ниет білдірген талай жігіттің 
меселін қайтарған. Әрине, құрбы қыздарының жерлесі немесе 
жігіттің  жолдасы  болып  келетін  азаматтардың  қолқалауымен 

80
театр, киноларға барғаны рас, бірақ айлы түннің астында абақ 
бақтарды  қыдырып,  қызуы  мол  қызық  жорықтарға  шыққан 
емес-ті.  Студенттік  өмірінің  ішінде,  әсіресе,  есінде  қалғаны 
– үнемі бір ой үстінде жүретін, қара бұйра шашты, кірпіктері 
қолмен  қондырғандай  үлкен  қара  көзін  қоршап  тұратын 
аспирант еді. Онымен жалғыз-ақ рет жолықты, өмір бойы есінде 
қалды – есінде елес қана болып қалды, әйтпесе түр-түсін, аты-
жөнін баяғыда ұмытқан. Қай кезде, ғажап, түсіне кіреді: аппақ 
тұманның арасында адасып жүргендей, бұл жақындаған сайын 
алыстап,  қаздай  қалқып,  үйректей  жүзіп,  мәңгі  шексіздікке 
жылыстап баратын-ды... Сол қиялында ғана қалған аспирантты 
шақырып жатып, өз даусынан өзі шошынып оянған мезеттері де 
болған. Ерік сан рет: «Осы сен түсіңде әлдекімді шақырасың», 
−  деп,  ұрлығының  үстінен  шыққандай  ұялтып  еді-ау.  Жарық 
дүниедегі ең сұмдық – көңіліңнің түпсіз тереңіне сақтаған сыр-
сандығының қақпағын байқаусызда ашып алу десек, ондай жан 
адамға  –  әке-шеше,  жан-жарыңа  да  жария  етпес  құлыптаулы 
құпияның  болары  табиғи.  Әлемде  бірде-бір  адамның  толық  
сыры ашылмай, арғы дүниеге аттанады. Ол күнә емес. адам- 
дықтың асыл қасиеттерінің бірі екені және рас. мынау іргесінде 
кәперсіз  ұйықтап  жатқан  Еріктің  ішіне  кім  кіріп  шығыпты. 
айнаның түсінбейтіні ол емес, оның бағамдай алмағаны: «Неге 
біз  осы  жар  төсегіне  жеткенше  жанымыз  шығып  кетердей 
жақсы көреміз де, жылдар жылжыған сайын от болып жанған 
сезіміміз  біртін-біртін,  қызуы  қайтқан  дарағайдың  шоғындай 
суына береміз. Неге мені. Ерік баяғыдай құлап сүймейді, асап 
қоярдай  аймаламайды.  Неге?  Оның  себебін  осы  жолдарды 
жазып отырған мен де білмеймін. менің білетінім: еркек пен 
әйел  затының  арасындағы  мәңгілік  қатынастың  қалтарыс-
жықпылын  зерттеп  түсіндірем  деп  әуре  болу  –  бекершілік. 
Көзге  көрінбес  әрі  жіңішке,  әрі  мықты  жіптің  неден  есілгені 
беймәлім.  ал  Ерік  пен  айнаның  арасын  жалғар  жіп  бар  ма 
еді  өзі...  Ұнатып  қосылғаңдары  шәксіз.  алғашқы  жылдары, 
тіпті  жетпей  жетімсіреп  жүрген  кездерінде-ақ,  айнымастай 
болып табыспап па еді; екеуі қол ұстасып, қолтықтасып келе 
жатқанда,  осына  жұптары  жарасқан  жұбайларға  таңдана 
сүйсінбейтін адам болмайтын. Еріктің көмірдей қара шашы мен 
көк көзі, айнаның тілерсегін соғатын қос бұрымына қызыға да 
қызғана қараушылар көп еді-ау! Тәңірім-ау, сол бір бақыттың 

81
айдынында  жүзген  қос  аққу  сынды  шақтардың,  сол  бір  көз 
тойып, көңіл қанбас жастықтың қан базары тарқап, келмеске 
кеткені  ме.  Тәңірім-ау,  таң  нұрымен  таласқан  таңғажайып 
өмірдің  бәрі-бәрі  адыра,  қош-қошын  айтқанын  қалай  ғана 
байқамаған. Тәңірім-ау, мың жасайтындай-ақ, әр күн әр айдың 
қадіріне неге жетпейміз? «Ерік-ау, Ерік, білесің бе? Біз қартайып 
барамыз!» деп, айғай салып, алшая түсіп, албасты басқандай 
ұйықтап жатқан күйеуін тауықтай жұлмалап оятқысы келеді-
ау, ұяңдығы жеңіп, батылы бармады.
айна өз-өзінен ыстықтағандай көрпені серпе ашып тастады. 
ай нұрымен шағылысқан аппақ мәрмәр санына, тоқ балтырына 
жаңа  көргендей,  сүйсіне  де  сұқтана  қарады.  Келіншектің 
денесін, шынында да, табиғат-иеміз келісімді мүсіндегендей; 
амал  не,  міне,  ешкімге  керексіздей  болып  жалғызсырап 
жатқаны.  Бұл  жалғанда  жаныңда  арыстай  азаматың  жатып, 
жалғызсырағаннан  жаман  не  бар  екен?  ауылдан  оралған 
соң  Еріктің  салқын  тартып,  «шаршап  тұрғаным-ай»  деп 
айнадан  қашаңдар  әдеті  баяғыдан,  бірақ  дәл  осы  жолғыдай 
–  өкпелескендей  тоң-торыс  жат  күй  кешуі  алғаш  рет.  Тым 
болмағанда  құлағының  түбінен  иіскеп,  «осы  сенің  ешкімге 
жоқ  жұпар  иісің  бар»  деп,  еркелетпеді-ау,  шашынан  сипап 
аймаламады-ау. Осы бір еркек пен әйел арасындағы бойыңды 
балқытар  бақытты  сәтті,  неге  екені  белгісіз,  айна  өлердей 
сағынды. «аллам-ай маған не көрінді?» − деп, аузынан жалын 
ата  аһ  ұрып,  басын  көтеріп,  екі  аяғын  төсектен  салбыратып 
отырды.  Күйіп-жанған  табанын  кілемшені  ысырып  тастап 
еденге басып еді, сап-салқын екен, жаны кіре сүйсінді. Жым-
жырт.  аламойнақтың  да  жағы  семген.  Әнеугүнгі  балалы  аю 
қайта  айналып  соқпай  кетті.  Қызық,  ит  үріп,  Еріктің  оянып 
кеткенін іштей тіледі. Жым-жырт. Үй емес, көр секілді. Тек ай 
сәулесі ғана қыбырлайтындай. Келесі бөлмеде жатқан енесінің 
кей күндері «Ей, алла, берме, бергеніңді алма» деп, дауыстап 
қалар үні де өшкен. мұндай мұң тұнған, мұнар емген, ертек 
сынды әрі әдемі, әрі азап пен нала арқалатқан албасты түнді 
алғаш  көруі.  Тұншығып,  таза  ауа,  салқын  самал  сағынған 
жүрегі далаға жетелеген. Осы ойын жүзеге асырмаққа қанша 
рет  оқталса  да,  бұрынғыдай  емес,  сыртта  да  еркек  бары 
есіне түсіп, бұл қылығын кім неге жорырын жобалап, жүрегі 
дауаламады.  Түн  ішінде  қобыраған  мол  шашын  барынша 

82
жайып  жіберіп,  сұлық  отырған  келіншектің  қазіргі  пошымы 
қолқаңа  қол  салатындай  аса  қорқынышты  еді:  әл-әзірдегі 
аппақ  мәрмәрден  қашалғандай  көздің  құртын  құртар  сұмдық 
сұлу денені бобыраған ұзын шаш жауып тастаған. айна әлдене 
есіне түскендей сәл жымиды. Бір кезде Ерік осы шашты өзінің 
де басына жамылып алып: «айнаш, мынау сенің әлемде жоқ 
шашың екеуміздің әлемде жоқ қосымыз» деуші еді-ау. «Бәрі де 
баяғының садағасы... баяғының... Суға ағып өлсем» деген ой 
тағы да сумаңдады. «Шашым су бетінде жыланша ирелеңдеп 
ағып  бара  жатсам...  Ерік  жылар  ма  еді?»  Үй  болып,  бірігіп 
от жаққан осынау жылдардың ішінде күйеуінің көзінен ағып 
түскен  жалғыз  тамшы  жас  көрмеген  ол,  бәрібір  жамандыққа 
қиғысы келмеді. ыстығы басылғандай: ай нұры тұрақсыз ғой, 
төсектің аяқ жағына жылжып кеткен. Бұрынғыдан гөрі жатын 
бөлме де салқындағандай ма. Ерік басы жастыққа тиген қалпы, 
тұяқ серпіп аунамастан түшіркене ұйықтайды. Енесінен адасып 
қалды  ма,  құлын  кісінеді.  «мынау  ақбөрте  құлынның  даусы 
ғой, − деді күбірлеп.− Қой, жатайын, маған не көрінді, он екіде 
бір гүлім ашылмағандай».
Жым-жырт.
Таң  алагеуім  тартқанда  ғана  көзі  ілінген  айнаның  түсіне 
мұнар түнеп, бұлт көшкен таудың басында құйрығын шаншып, 
құлдыраңдаған ақбөрте құлын кірді...
«НЕГЕ БІЗ ОСы...»
* * *
Бұл күні Ерік тым ерте оянды. Кеше түнде ұйықтар алдында 
«ертең  күн  шықпай  тұруым  керек»  деген  оймен  жатқан.  аса 
сақтықпен  сыбдырын  білдірмей  киінді.  Терезе  пердесін 
бозғылттай  сібірлеген  жарық  үй  ішін  алагеуімдеп,  таңның 
хабаршы сәулесін қылымси таратады. Құс жастықты тас қылып 
құшақтап  басына  жастамай  бауырына  баса  ұйықтап  жатқан 
айнаның пысылдап бір қалыпты тыныстағанын тыңдағандай 
сәл қарап тұрды. Өзіне қадалған жанар әсер еткендей келіншек 
қозғалақтап барып, ішін тартып өксіді. мысықтабандап ептеп 
басып үйден шыққан Еріктің әлі де көрпе қызуы басылмаған 
денесін таудың таңғы салқыны ұрды. «Ищ-ай» деп тітіркеніп 
барып,  қашаннан  бергі  әдетімен  дене  жаттығуын  жасауға 
кіріскен. Бұл – студент шағынан бастап сүйегіне сіңген қарекеті 

83
еді. Ежелгі спортшылық қимыл-қозғалысты күрестен мүлдем 
құйрықкесті қоштасқан жылдардан бермен де қоймай, әр күні 
осылайша  жаттығып,  үй  айнала  жүгіретін.  Қос  қарағайдың 
ортасына мықтап орнатып тастаған турникке асылатын. Тұла 
бойын он екі мүшесін әбден қыздырып алған соң, мұздай суық 
сумен  жуынатын.  Қазір  де  Қатын  суына  барып,  белуардан 
шешініп тастап рақаттана шайынды да, қытайлық қызыл ала 
гүлі  бар  жұмсақ  сүлгімен  сүртінген.  Күн  әлі  шыққан  жоқ. 
Әлдене есіне түскендей, үй іргесіндегі қойма-сарайдың темір 
тор  терезесінен  үңіліп  еді,  таңның  жарығы  түскен  бөлмеде 
Таған жетім баладай бүрісіп ұйықтап жатыр екен, өлмегеніне 
көзі жеткен соң, орманға сіңіп, өзенді жағалай жаяу құлдады. 
Тек бір өзі ғана жүріп таптаған жалғыз аяқ сүрлеумен асықпай 
аяңдап келеді. Оқта-текте алдынан барша тышқан кес-кестеп 
өтеді.  Кейде  самырсынның  бұтақтары  қозғалақтап,  тіршілік 
белгісін білдіргендей; балқарағай бүршіктерін терген тиіннің 
қыс қамына кірісіп азық тасыған шаруақойлығында шек жоқ, 
олар да, орман тұрғындары аң-құс та адамнан бетер арпалысып 
асығады. Орманның өз иісі бар – шайыр аңқыған таза әрі сызды 
иіс.  мүк  басқан  былпылдақ  жерге  табаның  тигенде,  қалы 
кілемнің үстінде келе жатқандай әсер аласың. Қартайып барып 
шіріп құлаған немесе табиғат апатына тап болған ағаштар да 
алдыңнан көлденеңдей сұлап қабығы қопсып, қына қабыздап 
жол  тосады.  Ондай  сәтте  аттап  өтесің.  Құлаған  қарағай; 
шыршалар да табиғаттың өлген мүшесі, құрт-құмырсқа, ара мен 
тышқанның ұясына айналып, жермен-жексен, күйкі күй кешеді. 
Қайтып тұра алмастай құлайды. ағаш жалғанда жалғыз-ақ рет 
құлайды.  Жығылып,  сүрініп,  сілімтік  ғұмыр  кеше  алмайды. 
Сондықтан да адамнан гөрі ұзақ жасайтын шығар...
Қанатын қомдаған балқарағай самырсынның, ешкі самыр- 
сын мен шыршаның бұтақтарына бетін, бұта-қарағанға бұтын 
тырмалатқан Ерік сергек сезіммен «махаббат-мекеніне» жетті. 
Бұл бір Қатын суының судырай ағатын жалпақ та тыншу тұсы 
еді. арқырап аққан өзен де осы тұсында сәл саябырсып, белі 
жазылғандай  қысылып-қымтырылмай  еркін  көсілетін.  арғы 
жағалау  айнадағыдай  көрінеді.  амал  не,  өткел  бермейді. 
арғы  жағада  дөңкиіп  жатқан  тақыр  таудың  да  аласарар, 
еңсесін  еңкейтіп,  шөккен  түйедей  ырыққа  көнер  тұсы,  міне, 
осынау  алып  таулардың  аспанмен  таласқан  тәкаппар  тізбегі 

84
тізе  бүккен  жерде,  сонау  бір  үйірінен  адасып  қалған  жалғыз 
шынардың  түбінде  ОНыҢ  аты  байлаулы  тұратын.  ал  өзі 
жап-жасыл  аршаны  жамыла  ойға  батып  бергі  жағалауға 
– БІЗДЕрГЕ көз салатын. Салт атты жұмбақты жанды алғаш 
рет жалғыз шынардың жанынан көргелі бері де екі жыл өтті. 
Биыл  үшінші  көктем  келіп,  жайма-шуақ  жаз  да  етек-жеңін 
жинай ширап, пісіп қалған шағы. Енді біраздан соң алтайдың 
сарша тамызы басталады. Содан соң сары ала күз, содан соң 
қоңыр күз ақ жауыны аралас сылбыраң күз, содан соң алғашқы 
қар,  белуардан  келер  қар,  қыс...  Ерік  жаурағандай  өз-өзінен 
тітіреді. Әне мұзтау жақтан Күннің шеті қылтиды. Жарықтық-
ай,  сағыныштың  от-жалынына  оранып  ыңырана  көтерілді-ау. 
Жарықтық-ай,  мұқым  әлемді  қуаныштың  құндағынан  оятып 
қуатымен  нұрландырып,  тіршіліктің  мәңгілік  толастамас, 
тоқтап,  тоқырамас  күйін  шерткендей,  шексіз  аспан  әлеміне 
көтеріле берді. Тоқтататын күш жоқ!
Ерік өзен жиегінде көп тұрды. Салт атты, жаулықты Қыз 
көрінбейді. Көңілін алаң биледі. Қарсы беткейге қарай-қарай 
қарашығы  талып,  жанары  жасаурады.  «Бүгін  еді  ғой  келер 
күн». Иә, әр жылдың көктемінен бастап, қоңыр күзі түскенше, 
айына бір рет қылт етіп көрініп, Ерікпен алыстан амандасып, 
тілсіз  тілдесетін  Қыз  бүгін  кешікті.  Оның  себебін  Ерік 
ешқашан біле алмайтын, тіпті сол аты-жөні, түр-түсі беймәлім 
алтай аруы ендігі тұрмысқа шығып – қайтып шықпас торға – 
семьялық торға қамалған шығар. Есекдәмемен жүрген жігіттің 
ел ағасы жасқа жеткенде, қиырдағы қиялдай қызға қызығары, 
біздер үшін, көрсеқызарлық болып көрінер еді. ал Ерік үшін 
өмірінің ең аяулы сәті, жүрегін дірілдетер асылы, арман құсы, 
дүниедегі жалғыз ғана көз қуанышы, шаршаған, шаршап барып 
болдырған  жүйкесін  жібітер,  бойын  сергітіп,  ойын  маздатар 
тамыздығы,  ат  болып  кеткен  тірлігінен  адамға  айналдырар 
құдіреті.  айнаға  деген  саздау  тартқан  салқындықтың  себебі, 
тіпті  де  Бекзат  емес,  осынау  елес  сынды  салт  атты  қыз  еді. 
Жарының жанына жақындаса болды, салт атты қыз көз алдына 
көлеңдеп,  екеу  арасына  ала  арқан  керіп  тұрып  алатын.  Осы 
бір ішкі қиналысын айнаға сан рет айтуға оқталса да, батылы 
барған  емес.  Қорыққаны  емес,  соңына  шырақ  алып  жүріп 
қосылған қосағының көңіліне көлеңке түсірмеудің қамы еді.

85
«Ол  бүгін  жоқ.  Келмейді»,  −  деп,  кетуге  ыңғайланғанда, 
таудың төбесіне жалғыз жолаушы шықты. Елес шығар. мүмкін 
емес. Дымданған жанарын уқалап-уқалап қайта қарады. «Сол! 
Өзі». Таулы алтайлық Қыз ақ боз аттың үстінде ертек әлемінен 
оралғандай, бергі бетке – Қазақстан жеріне қасқая қарап тұр 
еді.  Әншейінде  тыпыр  етпейтін,  әншейінде  аспан  ойылып 
жерге түсіп кетсе де, бүлк етіп соққаны білінбейтін, бар-жоғы 
белгісіз  жым-жырт  жататын  жүрегінің  кеудесін  тепкілеп, 
дүрсілдеп ала жөнелгені соншалық, Ерік басы айналып құлап 
қалмау үшін өзен жиегіндегі балапан шыршадан ұстай берді. 
ыстығы  көтерілгендей,  екі  беті  дуылдап,  көзі  қарауытты. 
мұндай ес танды хал бұрын-соңды болып көрген жоқ еді, өз 
сезімінің  осыншалық  өр  серпіп,  өрт  тигендей  лапылдауын 
көтере алмады білем, төтеден ауыр соққы тигендей есеңгіреген. 
ал анау шынар түбіндегі Қыз қызыл орамалын бұлғап, бұған 
белгі берген. Содан соң ептеп қана атын тебініп, өзенге құлдай 
бастаған. Еңіске лоқылдай, тайғанақтай аяңдаған аттың тұяғы 
тиген  тас  шегірткедей  ыршып  барып,  екпінімен  домалай 
жөнелді.  ақбоздың  жүрісі  бұзылған  соң,  Қыздың  әлгіндегі 
күмістен  шапқан  ескерткіштей  тіп-тік  сәнді  отырысы  ойран 
болып,  ердің  қасынан  асып  кетпейін  деген  сақтықпен  үзеңгі 
бауды шірей шалқақ тартады.
Қызыл жаулықты Қыз Қатын суының жағалауына тақалып, 
аттан түскенде ғана, ес-ақылын жиған Ерік тас тиген шыныдай 
шытынаған санасын жамап-жасқап саябырлады. Көз алдындағы 
көкмұнар  айқара  ашылғанда,  ар  жағынан,  тәңірім-ау,  түнде 
түсінен, күндіз есінен шықпайтын ақ боз атты Қыз тотыдайын 
таранып,  өзеннің  жарқабағында  тұрды.  Қан  түйіршіктері 
қайтадан ойнақшып, бекерден-бекер қадала қарағаны болмаса, 
өткел  бермес  өзеннен  кешіп  өтер,  жүзіп  өтер  дәрмен  жоқ 
бейшара  жігіт  тағдырдың  осы  бір  опасыздығына  назаланды. 
ал  Қыз  ше?  Ол  бұрала  басып  суға  тақалды  да,  алақанын 
толтырып  ұрттады.  Содан  соң  бұған  күле  қарап  жүрелей 
отырды. Оның әлгі әрекетін Ерік те қайталады. Су тым суық 
екен. аш өзегін қуалап өтті. Осылайша бірін-бірі екі жағалауда 
тұрып аңдыса бақылаған олар құла-жалдана құлап аққан Қатын 
суын  суалтар  құдіреттің  жоқтығына  налығандай  мұңдықты 
күй кешкен. Бәлкім, махаббат деген осы шығар... ынтызар екі 
адамның ындынын құртар, бір-бірін мәңгілік айырар... өткелі 

86
жоқ өзен ағып жатар ортада; бәлкім «сырғаңды қайық қылып 
өткіз мені» деп, әнге қосқан баяғының ғашықтары тағдырдың 
осынау  иттігіне  күйінгендей,  шырқырай  шырқаған  шығар; 
бәлкім, екеу арасында өткел бермес өркөкірек өзен ағып жатса 
– махаббат... уа, сол өзен жоқ болып оп-оңай қосылғандарды 
–  ерлі-зайыптылар  дейміз  бе?  Жүзіп  өтем  деп  суға  ағып 
өлгендер қаншама... Сансыз... мүмкін, баяғыда... осы өзеннің 
аты жоқ кезде, дәл осылайша екі жағалауда тұрып бір-біріне 
ғашық болған қыз бен жігіт өзеннен өте алмай қиналған сәтте, 
әрқашан  еркектен  гөрі  тәуекелшіл  әрі  батыл  келетін  әйел 
заты  бірінші  болып  суға  секіріп,  жүзіп  өтем  дегенде  ағып 
өлген шығар, содан ел Қатын суы атаған шығар... Қатынның 
құлаққашты  қылар  шуы  қаншалықты  айғайласаң  да  анық 
естіртпей, тек шың-шыңдаған үзік-үзік үн ғана жетер еді. Бірақ 
Ерік «атың кім?» деп, айғайлауын тоқтатқан емес-ті. Бейне анау 
Қыздың есімін естісе, Қатын суы таяз тартардай «атың кім?!» 
деп және озандады. Қыз басын шайқады.Ести алмадым деген 
сыңай танытты. Бәлкім, естісе де, бәлсініп айтпады. Күн едәуір 
көтеріліп  қалған.  ағаштардың  самаладай  ұп-үзын  көлеңкесі 
біртіндеп тұжырылып, таңғы салқын саябырсыды. Осы кезде 
Еріктің тура құлағының түбін жанай ұшқан ара әп-сәтте арғы 
жағалауға ұшып өтіп кетті. Шапшаңдығына қарап ажыратты: 
бұл  Еріктің  америка  құрлығынан  алдырған  «жауыз  арасы» 
еді. Қызыл орамалды Қызға өзінен «қауіпті буданның» бұрын 
жеткенін  қызғанғандай,  «атаңа  нәлеттің  бал  үшін  бармайтын 
жері жоқ» деп ғайбаттады. Со-о-н-о-оуу ит өлген жер, өзге ел, 
өгей жұрттан қолы жетіп, бүкіл республикада жоқ араның жаңа 
тұқымын алдырған құдіреті қор болып, ені үш жүз қадамнан 
аспайтын өзеннен өте алмағаны жанына қатты батты-ақ, амал 
не, тоқтататын күш жоқ. Егер зәуде мынау албасты судың үстіне 
көпір  саламыз  деп,  қаражат  жинап,  есеп  ашса,  Ерік  барлық 
байлығын  садақалар  еді.  «Әттең,  араға  айналып,  арғы  бетке 
ұшар ма еді...» деген бала қиял тербеп мелшиіп тұр. Қыз мұны 
ынтықтыра түскісі келгендей, қалтасынан айна алып, шашын 
тарады.  Шашын  қырыққан,  қысқалау  әрі  көмірдей  қара,  тал 
бойына өзгеше жарасады. ат үстінде жүргендіктен бе, джинсі 
шалбар  киген.  алыстан  қарағанда  ұлға  ұқсайтын.  Ұлтының 
кім екенін білмейді. Әлде қазақ, әлде ойрат қызы. Таулы алтай 
өлкесіндегі  Жазатыр,  Қосағаш  жағында  қазақтар  тұратынын 

87
білетін, алайда бұл тұстан алыста емес пе. мүмкін, жайлауға 
осы жаққа шығатын болар, бәлкім, ол да омарташының қызы 
ма екен. Кім болғанда да қиыр жайлап, шет қонатын қарапайым 
шаруаның баласы. Әйтпесе мынау алып тауларды атпен асып, 
қорықпай жападан-жалғыз жүрер ме еді...
Үсті-басын сылана түзеген қызыл жаулықты Қыз лып етіп 
ақ  бозға  мініп  алды.  Содан  соң  соншалықты  бір  жарасымды 
қылықпен  қолын  бұлғап  қоштасты.  Не  істерін  білмей  ербиіп 
тұрған  Ерік  құлынша  аққан  жылқыдай  аласұрып,  тағат  таба 
алмады.  Ол  да  қолын  ербеңдеткен,  алайда  онысы  қоштасу 
рәсімінен  гөрі  әлдекімнің  әкесінен  түсіп  балағаттап  кіжініп, 
кетсең-кет деген зерезеп қылыққа ұқсаған. Қыз бұл жолы тау 
асып кетпей, Қатын суының ағысымен жағаласа құлдаған. Ерік 
те біраз жерге дейін еріп барып, Қыз сай аңғарындағы қалың 
ағашқа  сіңіп,  көзден  тасаланған  соң  ғана,  дымы  құрып  кері 
қайтқан. Бұтақтары жабағыланған ешкісамырсын, әсіресе, мол 
еді,  жыныстанып  жігіттің  жолына  бөгеу  болды.  Үйреншікті 
сиыр  соқпағына  түскенше,  онсыз  да  жүйкесі  жұқарып  келе 
жатқан Еріктің жынына тиді-ақ. Орман тіршілігі қызған шақ. 
азық  тасыған  тышқандар  тынымсыз.  Ол  алғаш  рет  өзін  жек 
көрді. Еш нәрсеге зауықсыз, өмірге өкпелі. Әлем өртеніп кетсе 
де  әнін  салып,  мұңсыз-қамсыз  жүре  беретін  Тағанның  өмірі 
қызық шығар. Дүниені парық қылмайтын діні берік, өз-өзіне 
сенімді, мақсаты айқын, төрт құбыласы тең Ерік дәл осылай 
іштен  тынып,  сары  уайымға  салына  түңілмеген  шығар,  дәл 
осылай  мұңға  батып,  керексіздігін  сезінбеген  шығар.  «Осы 
мен  кіммін?»  деп,  ешқашанда  ойсырай  ойланып  көрмеген 
омарташы  кеңістікті  далдалап,  көкжиекті  көміп  тастаған 
орманды  күл-талқанын  шығара  балталап,  аралап  қиратқысы, 
отағысы,  от  жіберіп  өртегісі  келді.  Өзі  де  білмейтін  өкпелі 
ашуға алдырып көзі қанталады, көңілі көгеріп-сазарды, санасы 
кекпен кептелді. Неге? Түсініксіз. «Әй, сол бір сайтан секілді 
сандалған қызды қойшы. Енді қайтып көрмеймін» деп бекінді, 
белін  бекем  буды.  «Жаным  тірі  болса,  ондайлардың  онын 
табуға болады. Қалтамды ақшаға қампитып қалаға барайыншы 
бәлем үйірімен тоғытайын». – Осы бір кіжінісі оның жүрісін 
шапшаңдатқан.
Омартаға жеткенде, айна ұйқыдан тұрып, шай қойып жүр 
еді.Орман  арасынан  ойда-жоқта  шыға  келген  еріне  аңтарыла 

88
қарап тұрды да: − Биелерді неге айдай келмедің, құлындарды 
байлайтын  уақыт  болды  ғой,  −  деді  жұмсақ  үнмен.  Қайда 
барғанын сұрамағанына Еріктің онсыз да шытынаған шыдамы 
қарс айырылды.
− ыбылжыған түріңді-ай, құдай-ау, неге ұрыспайсың, неге 
әйел болып назданбайсың, бұлдана еркелемейсің? ала көзіңмен 
ата қарашы! Өкпелеші. Өтірік болса да жек көрші!
айна  Еріктің  тұлан  тұтқан  жүзіне  үлкен  қоңыр  көздерін 
төңкере қарады да:
− Не үшін? − деді қаймақшыған жұқа ерні сәл дірілдеп.
  –  Намыссыздық  қой  бұл!  Не  өлі,  не  тірі  екенің  белгісіз 
бейкүнә бір мүскін...
− Не көрінді саған? Оразамызды ашпай айтысамыз ба?
− Іштей атысқанша, сырттай айтысайық, түбі бір тірелетін 
тұйық бұл.
− Түкке түсінсем бұйырмасын. Осыншалық жазғыратындай 
жазығым не? 
− Иә, иә, осы жазықсыздығың мені жындандыратын. Үн-
түнсіз, айдағаныма жүріп, айтқаныма көнетін жуастық әйелдің 
қадірін кетіретін, қасиетін жоятын.
Күйеуінің  осыншалық  күйгелектеніп,  сөз  боратқанын 
алғаш көргеніне әрі таңдана, әрі тосырқай толқыған айна «мен 
де ағыл-тегіл ағызайын» деп ойлады да, ғадетінде жоқ мінезді 
мініс аты қыла алмай қиналды. Тіпті күйеуінің ызғар шашқан 
жүзінен  сескеніп,  ұрып  жіберсе  қайтемін  деген  қауіп  жеңді. 
Өмір бақида денесіне таяқ тиіп көрмеген ол осынау ер азамат 
атаулының жұдырығын керексінгендей ме... еркектің айбыны! 
Еркектің қамшысы! Еркектің қоқиланып күш көрсете сөйлер 
менмендігі,  тәкаппар  да  таңғажайып  ашуы  емес  пе  шығыс 
әйелінің  көксері.  айнаның  бойын  кекті  долылықтан,  қарсы 
шабар  бетпақтықтан  гөрі  көңіл  сабасын  толғап  пісер  әуестік 
биледі. Ішінен тағы да ұрса түссе екен, ұрам деп ұмтылса екен 
деп тіледі де. Ежірейе әкіреңдеген Ерік сөзін: 
−  Шіркін-ай,  тал  бойыңа  біткен  осыншалық  сұлулықты 
сұп-суық  мінезіңмен  қор  қылдың-ау...  ажарың  бар,  ашуың 
жоқ. Сондықтан да бір-бірімізден жеріп барамыз.
− Осыған кім кінәлі? – деді самауырға шоқ салып тұрған 
айна. – Осы маған тағылған кінәнің барлығын өзіңе қайырсам 
қайтесің... Осы менен күткен мінез-құлықты, қылықты, сенен 

89
күтіп қөксемейді деп ойлайсың ба? – Енді Ерік тосырқап қалды: 
– соңғы кезде – деді айна, − мейлінше жайбарақат қалыпта, – 
сенің де бір нәрсеге басың қатып, сенделіп жүргеніңді сезбейді 
дейсің  бе?  менің  сұлулығымды  сусындап  тауысқандай,  тіпті 
бұл өмірде бар-жоғыммен де санаспай сансырайсың, өз-өзіңнен 
сандалып  шаршайсың,  өз-өзіңнен  өзегің  жанып  өкпелейсің. 
Неге?  Өтірік  сөйлесек  те,  өтірік  өмір  сүруге  болмайды  ғой. 
«Сыйларға тілің жоқ болса да, сипарға қолың жоқ па?» − деп, 
апам айтып отырушы еді...
− Ой, өзің шешен екенсің ғой. айта түс. Сырың жаңа ғана 
ашылып келеді...
−  айта  түс  деп  айтақтамай-ақ  қой,  аламойнақ  емеспін. 
Шырынымды  сорып  тауысқан  екенсің,  қиналма  деп  қинама, 
апарып таста ауылға.
− міне-міне, бәрекелді, осындай екенсің ғой...
− Иә, осындаймын. Тоғайдағы торғайда да ашу бар.
− Түсі-нек-те-е болды, − деді Ерік әйелінің қолындағы шым- 
шуырды алып, самауырға шоқ салмақ ниетпен.
−  Жағымсымай-ақ  қой,  оттығы  онсыз  да  аузы-мұрнынан 
шығып тұр.
Екеу  арасындағы  айтыс  созалаңдап  барып,  жарасымды 
әзілге  ойыса  бастаған.  расында  да,  тоң-торыс  күйдің  тоңы 
жібігендей,  жүздеріне  жылу  жүгіріп,  бітеу  жараның  аузы 
ашылғандай болып еді.
− Әй, айна, несін жасырайын, мен ғашықпын, − деді Ерік 
әдетінше шашынан сипап.
−Тағы да ма?
− «Тағы да масы» қалай?
− Осыдан он жыл бұрын маған осылай деп едің.
−  мен  ойлаймын:  ғашықтықта  тұрлау  жоқ,  шек  жоқ, 
сондықтан да мәңгілік...
− Бұрын-соңды естімеген пәлсапа екен. Қашаннан бері?
− Үшінші жыл...
− ғашығыңның қайда екенін білуге бола ма?
− Өзеннің ар жағында.
−  Ой,  суайтым-ай,  −  деп,  Еріктің  кең  жауырынынан 
алақанымен салып қалған айна сыңғырлай күліп, екі иінінен 
дем алған жез самаурынды дедектете жөнелді.
− Шын айтамын, − деп айғайлады Ерік. Осы кезде қойма-

90
үйден: «Дүние, қудым сені он жасымнан» деп бақырған Таған 
әлі де тірі екенін тарғыл даусымен дәлелдеді.
Иә,  Таған  маскүнем  тірі  еді.  Тірі  ғана  емес,  бүгін  әбден 
ұйқысы  қанып,  сергек  тұрды.  Түні  бойы  мазасын  алатын 
машақат түс, көзі жұмылса болды, пышағын тамағына тақап, 
тісі ақсиып, сілекейін шұбыртып сақ-сақ күлер құбыжық, шеті 
мен шегі жоқ жапан түз, жалпақ далада аузынан үскірік шашып 
қуатын жеті басты айдаһар да, бұл жанталасқан сайын, суырып 
тартар ұйық батпақ та, айран болып аққан миын талап жейтін 
мың-миллион  құрт-құмырсқа  да,  зеңгір  аспанның  шырқау 
биігіне көтеріп ұшып, тастап жіберер самұрық құс та, шегінген 
сайын мінбелеп, өкшелеп қуар сансыз көп машина мен мүйізі 
қарағайдай ала өгіз де − бәрі-бәрі бұрынғыдай қаратерге түсіріп 
қинамай  байыздаған.  Жайлауға  шыққалы  өз  болмысындағы 
өзгерісті  ептеп  байқап,  мұның  жөнін  неге  жорырын  білмеді. 
аш  қарынға  тартып  жібергенде,  есіріп,  шыға  келер  қайран 
көңіл  бүгінде  жөпшеңкіге  бой  алдырмай,  қарсылық  білдіре 
бастаған. Бәлкім, күні бойы қимылдаған соң, ащы термен ащы 
ішімдік те шығып кете ме, әлде әсер етіп жүрген таудың салқын 
да саумалдай ауасы ма. Қалай болғанда да Тағанда түлеу бар.
Ескі әдетімен әндетіп тұрды да, керіле есінеп тысқа шықты. 
Күн арқан бойы көтеріліп қалған. Ерік жылқыларды қайырып, 
құлын  ұстап  жүр  екен,  бұған  назар  аудара  қоймаған.  Сыра 
сұрағысы  келіп  тұрды  да  «қой,  беті-қолымды  жуып  алайын» 
деп өзенге беттеді. Көптен бері жаңбыр болмай, су мөлдірленіп 
қалған.  Соның  өзінде  де  мұзтаудан  бастау  алар  Қатын  суы 
қылаңданып ағатын. «Суға түссем қайтеді?» деп ойлады, ежелгі 
еріншектік жібермеді. Беті-қолын шала-шарпы шайды да, кері 
оралды.  аққулық  биенің  ақбөрте  құлыны  ұстатпай  әуре  ғып 
жүр екен. Таған бір жағынан жасқап көмектесті.
− Бір үйге екі биенің сүті де жетпей ме, үшеуін бірдей неге 
сауасыңдар? − деп сұрады.
− аққулықты желіге үйрету керек.
− менің білуімше, құлыны бар жылқыны қулық демеуші 
еді.
− Пәлесін қарай гөр, мал таниды-ей, былтыр құлын тастап 
кеткен соң, солай атап кеткеміз, − деді Ерік кекесін араластыра: 
−  Түсінде  қызыр  аян  берді  ме,  сыра  сұрамай  неғып  шыдап 
тұрсың?

91
− Өзің бергенше, ішпеуге бекіндім.
− мұның – дүниені дүр сілкіндірер жаңалық. 
айна есіктен басын қылтитып шайға шақырды.
−  Бүгін  не  істейміз,  пішен  үйіліп  бітті  ғой,  −  деді  Ерікке 
ерген Таған.
− Сендерге демалыс жариялаймын, ал мен аң қараймын.
− Ерте кетсең қайтеді, ішім пысады ғой.
−  Сенің  иісіңді  сезген  мұқым  алтайдың  аңы  ауып  кетер. 
Сыраны  тойғаныңша  іш  те,  сылқиып  ұйықта.  Қолың  қышып 
бара  жатса,  анау  кеспелтек  ағаштарды  жарып,  саржан  сал... 
Бүгін мен сені танымай тұрмын-ей...
Дастарқан  басында  төрт  көздері  түгел  жиналған  соң, 
Нүрке кемпір алақанын жайып, ерні жыбырлап бата жасады. 
«Бисмилла» деп, қара ала кеседегі қаймақ жүзген құла шайдан 
ұрттаған соң ғана, қалған үшеуі асжаулықтағы дәмге қол салған. 
Түннен  қалған  етті  жылытпалап  қойған  екен,  буы  бұрқырап, 
сорпасы кілкілдеп тұр. Күндегіден гөрі бүгінгі ертеңгілік шай 
көңілді ішілді. Әрқайсысы «ішімдегіні тап» деп томсыраймай, 
әр  нәрсенің  басын  бір  шалып  әңгімеге  араласты.  Қабағынан 
қар  жауып,  әр  сөзі  сатулы  болып  отырар  Ерік  те  еріккендей, 
томаға-тұйық  мінезінің  шарбағын  сындырып  алқалы  топ, 
алқа-қотан  әңгімеге  қосылғандай  еді.  Бүгінгі  дастарқанның 
шырайын  кіргізген,  әркімге  бір  қалжың  айтып,  айызы  қана 
рақаттана  күлген-ді.  Нүрке  кемпірдің  де  жүзі  жайдары, 
кимешегінің  жақтауын  сырып  қойып,  балаларының  жарасты 
қалжың, жадыраңқы сұхбатына араласып қояды. айнаның екі 
бетінің  ұшына  қан  ойнап  шыққан,  әдейі  бояса,  дәл  осындай 
жарасымдылық таппас еді. Күлгенде оймақтана қалар бетіндегі 
шұңқыры да, мөлдіреген бота көзі де, ұзын мойын, бүлкілдеген 
аппақ  тамағы  да  −  бәр-бәрі  жаңаша  сипат,  соны  сұлулықпен 
маңайына нұр шашады. Отыздан асқан жасында өңіне қылаудай 
қырбаң  түсірмей,  таңғажайып  әдемі күйінде  сақталып  қалуы 
– мәңгі мәңгіріп жүрер Тағанды да тамсандырған-ды. Әсіресе, 
қолы  майысып  шай  құйылған  кесені  ұсынғанда,  ұйқыдан 
шошып оянғандай сәл-пәл дір етіп, іркіліп қаларын Ерік пен 
Нүрке кемпірден жасқана жасыратын. Ішкі әлеміне де ошақтан 
ыршып түскен шоқ секілді осынау секемшіл, бірақ... Жаныңды 
жарылқар  сезімінен  өзі  сескеніп,  айна  жаққа  қарамауға  бар 
күшін салып бақты. міне, кезекті тағы да келіншектің қолынан 

92
алуға тура келді. амалсыз қарады. Ұрлығының үстінен шыға 
келетіндей,  тынысы  тарыла,  әншейінде  қозғалақтап  тыным 
таппайтын  саусақтары  бұрынғысынан  ары  қалтылдады-
ай...  Кеседегі  шай  шайқалып,  төгіліп  кете  жаздады.  Осы  бір 
ыңғайсыздықтан құтқарғысы келді ме, Нюра Федоровна:
− Қалқам, қолың қашаннан бері дірілдейді? − деп сұрады.
−  Ішкеннен  бері,  әсіресе  похмель  жасамаған  күні  тыным 
таппайды.
− Одан құтылудың жолы бар,− деді кемпір.
− Қалайша?
− Ішпеу керек.
− Ой, апа-ай, − деді Таған аузын тістеп алатындай нанды 
талмап зорға жеп отырып. − Оны өзім де білемін ғой. маған 
қалай ішпеуге болатынын үйретсеңіз.
− Ол да қиын шаруа емес, шырағым.
− Оңай емес, шешей, оңай емес, бір жыл емделіп жазыла 
алмағанмын. Елге оралған соң, табаны күректей екі ай шыда- 
дым.  Содан  соң  қайта  қосылдым  үйіріме.  Бұл  дертке  ұшы- 
рамаңыз, бір рет ауырсаңыз, өмір бойы тас кенедей жабысып 
айырылмайды.
− Үзілді-кесілді қойып кеткендер бар ғой, − деді айна. − 
Біздің ауылда бір әйел салынып қатты ішті. мас күйінде бала-
сын  емізіп  отырғанда,  үстіне  ұйықтап  қалып,  тұншықтырып 
өлтірді. Сол соққыдан кейін қайтып татпай кетті.
− Өз баласын өзі өлтіріп алған соң, қойғанынан не пайда, 
− деді Ерік.− Ондай әйелдің өзін тұншықтырып өлтіріп тастау 
керек.  Құдай  біледі,  сол  қатынның  өзге  балалары  бар  болса, 
түгел жарымжан шығар.
− рас, − деп күйеуінің сөзін құптады айна. – Толғақ қыс- 
қанда, арақ ішіп алып босанған кезі де болған. Байғұс күйеуі 
сиырға дейін өзі сауып, бүкіл үй шаруасын өзі істейтін.
− Өйтіп бала тапқанша...
−  Осы  әңгімені  қойсақ  қайтеді,  −  деп  Таған  жолдасының 
сөзін бөлді. − Өңешім жыбырлай бастады. Тиесілі бір саптыаяқ 
сырамды ішіп, отын жаруға кіріссем деп едім.
Ерік орнынан үнсіз тұрды да, нан пештің іргесінде жабулы 
тұрған ағаш күбідегі ашуы жеткен сырадан құйып әкеліп берді. 
Әлгінде ғана моп-момақан болып кәперсіз отырған Таған көзі 
жайнаңдап бас салып, сылқита жұтып ыдысты басына бір-ақ 
көтерді.

93
− Уһ, рақатын-ай, сені жамандаған адамның аузы қисайсын, 
− деп далаға шығып кетті.
−  Кісі  болудан  қалған.  Бекер  тәрбиелейсіз,  −  деді 
шешесіне.
− Ұлым! −деді Нүрке Еріктің сөзін жақтырмаған сыңайда. − 
Сен өйтіп арыстай азаматтың обалына қалма, білдің бе... Сенің 
бұл қылығың жөн емес.
−  Үйбай-ау,  тәте-ау,  мен  бе  екен  оны  маскүнем  қылған. 
Өзінің осалдығы, иттігі. Бәлкім, тұқымынан солай шығар. Бар 
жазығым  аштан  өлгелі  жатқан  жерінен  жинап-теріп  алғаным 
ба?
−  Сен  оның  тұқымына  тиіспе.  Оның  асыл  текті  сойынан 
көрген  жақсылықты  бұл  дүниеде  қайтару  екеуміздің  де 
қолымыздан  келмейді.  менің  бүйтіп  тірі  отырғаным,  сенің 
бүйтіп жер басып тайраңдап жүргенің – Тағанның шешесінің 
арқасы, білдің бе?
−  Ес  білгеннен  бері  тірі  жанға  қарыз  емес  екенімді,  бір 
адамнан  бір  сом  қарыз  алмағанымды,  өзімді  өзім  асырап 
жеткізгенімді  ғана  білемін.  ал  одан  бұрынғысының  өтеуін 
өзіңізге тапсырдым,− деген Еріктің тік сөзі айнаның қасын дір 
еткізді.
−  Енді  ғана  шүйіркелесіп  шай  іштік  пе,  ішпедік  пе  деп 
отырғанда...
−  Өй,  қойыңдаршы,  мұқым  сәбет  медицинасы  мен  мили- 
циясы жөнге сала алмаған ақымақты қорғаштамай. Көзіне көк 
шыбын үймелетіп, екі өкпесін тепкілеп жұмысқа салсаң ғана 
сандырағын қояды, − деп далаға ата жөнелген ұлының соңынан 
жүзі сынық күйде қарап қалған анасы:
−  Тағаннан  қай  жерім  артық  деп  ойлайды  екен,  −  деп 
күрсінді.
− апа-ау, апа. Тағанның шешесі жайлы айтып беріңізші. − 
Келінінің  бұл  сөзі  татулыққа,  отбасының  берекесіне  икемде- 
гені  екенін  ұққан  қария  суық  жанар,  сұсты  жүзіне  жылу 
жүгіртті.  Шамды  шыр  айналған  көбелектей  ұшып-қонып 
тыным  таппай  жүрген  келіннің  жазығы  не?  Жазығы  –  түзге 
отырғызып,  моншаға  түсіріп,  дәретін  алдырып,  асты-үстін 
тазалап, «апалап» жүргені ме?
− Садағаң кетейін, келінжан-ай, сен болмасаң, бір сабақ жіп 
жалынбай ма. Көзімнің қуанышы, көңілімнің жұбанышы өзің- 

94
сің.  Жалғыз  ұлға  теріс  батамды  бермеймін,  бірақ,  бірақ... 
осындай  қаттылығы  қинайды  мені.  Таған  жазғанның,  ата-
анасы  жайлы  әңгімені  өзіміз  бір  оңаша  отырғаңда  айтып 
беремін.  ал  қазір  анау  ұлдың  қасына  бар,  долданып  жүріп 
долы өзенге секіріп кетпесін, − деп жанарын шылаған жасты 
бет орамалымен сүртіп тастады.
−апатайым-ау, бүйтіп боларға да, болмасқа да босамаушы 
едіңіз ғой. Ерік бізден асып қайда барар дейсіз. Өзі соңғы кезде 
бір түрлі боп жүр. Әлгі вертолетші де кешікті. Сол келгенде, 
мәз-мейрам, қанбазар болып қалушы еді.
айна далаға шыққанда, Ерік мылтығының ұңғысын таза- 
лап, қапшығын арқасына таңып, жол қамына қамданып тұр еді. 
Оғы  жоқ  мылтықтың  дүмін  кеудесіне  тіреп,  арғы  жағалауды 
көздеп көрді. Әйелі ептеп басып келіп иығына қол салғанда, 
сол қарауылға қадалған қалпын өзгерткен жоқ.
− Омартаға екі қонжығын ерткен аю келді, − деді айна.
− Қашан?! − деп жалт қарағанда, оқыс қимылдан шошына 
шегінген  келіншек:  −  алдыңғы  күні  түнде,  −  деді  көзі 
жаудырап.
−  Ендеше,  ол  ұзаған  жоқ,  осы  маңайды  төңіректеп  жүр. 
Іздеп табу керек.
− Оны қайтесің?
−  Прохор  үш  жылдан  бері  аюдың  терісін  баласының 
терісімен қоса тауып бер деп, қолқалап жүр емес пе. Бір нәрсеге 
көңілі ауса, қырық жыл қыр соңынан қалмайды.
− Обал ғой, терінің қалаға қажеті қанша?
−  Сәндік  үшін.  Екі  креслоның  басына  екі  қонжықтың 
терісін жауып, журнальный столиктің алдына енесінің терісін 
жайып тасталық делік... Көз алдыңа елестетші, әдемі емес пе?.. 
Кейін қалаға көшіп, үй сатып алсақ, өзімізге де керек.
− Құрысын ондай сәндігі. менің тілімді алсаң, ата көрме 
аюды.
−  Ең  әуелі  атқыза  ма  деп  сұрасаңшы...  Жә,  жолымды 
бөгеме, аттанамын. Егер Тағанның таңдайы тақылдай бастаса, 
бір саптыаяқ сыра жұтқыза сал. Көзіңнен таса кетпесін, өртеп 
жүрер...
Көкбестіге сарт етіп мінді де, тақымын қысып тебініп еді, 
иесінің  әр  қимылына  сыралғы  болып  қалған  құр  ат  тайпала 
жөнелген. Қаққан қазықтай тіп-тік болып, ат үстінде қаздиып 


отырған күйеуінің ертегінің батырындай болат мүсініне қарап, 
сүйсінген айна аспаннан ағып түскен бөтен бір асыл азаматқа 
қызыққандай, жанары жанып ұзатып салды. Тихойды омыраулай 
кешіп,  арғы  жағаға  өтіп,  орманға  сіңіп  көзден  тасаланғанда 
ғана,  қимай  күрсініп  кері  оралды.  Білегіне  шелек  іліп  бие 
саууға  беттегенде,  үй  сыртындағы  отын  жаппаның,  алдында 
әлденені күбірлеп, ағаш жарып тұрған Тағанды көрді. моторлы 
щербекпен кеспедектей туралған қарағайды балтамен қақ-қақ 
айырады.  Қаруы  қайтпаған  әрі  орман  арасында  өскендіктен-
ау,  отын  жарудың  айла-тәсіліне  төселген  ыңғай  танытады. 
Жарылған  жаңқаларды  жаппаның  ішіне  бақшалап  жинап, 
тәлтіректеп  жүрсе  де,  шаруасынан  шалағайлық  жібермейтін 
ісіне құнтты көрінеді. «Не айтып жүр екен, − деп ойлады айна. 
− Өзімен сөйлесіп, әңгімесін тыңдаса... Қайдан көрдім? Жүзі 
күн  өткен  сайын  жылы  ұшырап  барады».  «Қайдан  көрдім?» 
деген  сауал  тіпті  тіміскілеп  соңынан  қалмай-ақ  қойды.  Бие 
сауып  отырғанда  да,  саумалды  сабаға  құйып  шыққанда  да  − 
осы бір қандауырдай қадалған ойдан арыла алмады.
«Қайдан көрдім?»
Күн сәске болғанда, ақ тер, қара тер болып быршып терлеп, 
бет-аузын  жылымшы  су  басқан  Таған  балтаны  лақтырып 
жіберді  де:  «шөлдедім!»  −  деп,  аю  талағандай  қорқынышты 
үнмен  айғайды  салды  дерсің.  Оның  оспадар  даусын  төсек 
үстінде  шегеленген  кемпір  де  естіді.  мынау  жылдар  бойы 
тыныштық ұйыған ағашты аңғарда алғаш естілген айғай «жау 
шаптыдан» кем соқпап еді. Дүбірлі ел, думанды жерден жеріп, 
осынау  сыңсыған  жыныс  орманның  арасыңдағы  алақандай 
ғана  алаңқайға  қашып  тығылған  ендігі  момақан  өмірлері 
кісікиіктендіріп тастаған ба, немене, шошына елеңдетіп, тіпті 
сол  оқтай  атылған  оқыс  айғайдың  қайталануын  күткендей 
ме?.. Тәңірім-ау, адам дегеннің айдалада адасқан қаздай болып 
жаны  жабырқап  жүдеп  жүргенде  осындай  есіріктеу  айғайды 
сағынады  екен-ау.  Тәңірім-ау,  айғай  да  адамның,  серігі,  бұл 
жалғанның жарығын жариялар, өзіңнің қара жерді басып, тірі 
жүргеніңді есіңе салар жаршысы екен-ау...
Сасқалақтап  үйге  жүгіріп  кірген  айна  саптыаяқты  пеш 
үстіндегі  сыра  ашытқан  ағаш  күбіге  ала  ұмтылып  еді,  оны 
кемпір тоқтатты.
−  Қоя  тұр,  келінжан,  −  деді  оң  қолын  жоғары  көтеріп.  – 
Келсін де өзі осында. Шақыр.


Екі ортада саптыаяқты ұстап делдиіп тұрып қалған айна 
енесінің  үнінен  зіл  байқады.  Бұл  шақта  алты  айрығынан  тер 
саулаған  Тағанның  өзі  де  өз  көлеңкесіне  өзі  сүрінгендей, 
қалбалақтап жетіп қалып еді. Іші бос ыдыс ұстаған айнаға:
−  Немене,  күйеуінің  визасынсыз  сыра  бермеуші  ме  едің? 
Табан  ет,  маңдай  терімнің  ақысы  емес  пе...  Есікте  жүрген 
құлдың  да  бір  аяқ  астық  құны  бар  емес  пе,−  деп  шаптыға 
ежірейді.
−  Сен,  шырағым,  өйтіп  келініме  кесірлігіңді  көрсетпе. 
Ондай оспадар сөз, ожар қылыққа үйренбеген. Сен біздің емес, 
құлқыныңның  құлысың,  білдің  бе.  алтайдың  асқарына  аяқ-
қолыңды  матап  әкелген  әміршің  жоқ  шығар.  Келген  екенсің, 
келімсек  болмай  жөніңе  көш.  Енді  бұдан  былай  сыраны  тек 
менің рұқсатыммен ішесің. Көнсең осы, көнбесең көшке берген 
тайыңды жетеле де, есің барда еліңді тап. − Нюра Фадеевнаның 
дәл  мұндайлық  сілкініп,  зеки  сөйлегенін  көрмеген  келіні  де 
арбалағандай  абдырап  қалды.  Саптыаяқты  пештің  төбесіне 
тастай  салды  да,  біреу  иығынан  басып  қалғандай  сылқ  етіп 
отыра  кетті.  Табалдырықты  басып,  не  ары  жоқ,  не  бері  жоқ 
сілейіп  тұрған  Таған  самайынан  құлаған  тер  тамшысын  сұқ 
саусағымен  сүрткілеп,  не  істерін  білмей  абдырады.  Төсек 
үстіндегі  құс  жастыққа  арқасын  тірей  мығым  жайғасқан 
кемпірдің  көкпеңбек  көзінен  ызғар  мен  шоқ  сезілді,  енді  бір 
сөз қайырса, қарғып тұрып бас салатындай.
−  Баспа  табалдырықты,  жаман  ырым!  Кір  үйге!  −  деп 
еді,  Таған  қаттырақ  басса,  тақтай  сынып  кететіндей  мысық 
табандап  үйге  кірді.  –  Отыр  сереймей,  осы  үйдің  бел  ағашы 
сен төбеңмен тіремесең де түсіп кетпес. Тегің қандай еді, елің 
қандай еді... сойына сойыл жұмсаған саудайы неме...
−  Әй,  апа,  апатай,  −  деп  қыбыжықтады,  −  мен  сізді  әлі 
сыйлап  отырмын,  мұндай  ауыр  сөзді  ешкімнен,  ешқашанда 
естіп көрген жоқпын.
− апа-ау, айналайын апам-ау, сырасын беріп құтылайықшы. 
Өңіңіз бұзылып кетті ғой, − деп айна кемпірдің жанына барып 
қолынан ұстады. − Сізге ренжуге болмайды.
−  мұндай  сөзді  естімегендіктен  есіріп  жүрсің.  Әкенің 
шапалағы,  ананың  алақанын  көрмегеннің  көргенсіз  болары 
содан.
− Шеше, сіз Ерікке де осылай осып-осып ұрсасыз ба? − деп 
жуаси сұрады Таған.


− Ол сен секілді өз ақылын өзі ішіп, көрінгеннің босағасын- 
да итаршылықта жүрген жоқ.
−  Немене,  жуынды-шайындыңызға  семіріп  кетер  деп 
қорқасыз ба...
−  Байқасаңыз  қайтеді,  жігітім,  −  деді  айна  шыдай  алмай 
ара түсіп.
− Келінжан, араласпа, бұл азаматпен арадағы айтыстың басы 
ғана. Бұл − менің де балам, тек сезбей секіріп жүр. Жарықтық 
шешесі аналықпен бірге мен де емізгем. ақ сүтімді ақтасын 
дегенім емес, кіммен тәжікелесіп тәйтік кетіп отырғанын білсін 
дегенім.
Таған: «Е, бәсе... дегенмен... ана ақ сүтін сатпас болар...» − 
деп бұлғалақтай бастап еді, кемпір: «анаңмен айтысайын деп 
пе  едің?»  деген  соң,  сөзінің  соңын  жөтелге  жетелеп  жіберді. 
айна  енесінің  тарамыстанып,  тамырлары  адырайып  шығып 
кеткен қолын сипалап байыз тапты.
− Егер осы үйде қыстағың келсе, қояр шартым бар − деді 
Нүрке  кемпір,  −  тек  менің  ғана  тілімді  алып,  айтқанымды 
істейсің, айдағаныма жүресің.
− Үйбай-ау, шеше-ау, менің бассалым, тойыс, қожайыным − 
Ерік қой. Сол кісінің қарамағындамын. Бір басыма екі бастық 
ауыр  тимей  ме?  Яғни,  менің  бассалымның  бассалы  –  маған 
бассал емес...
−  Сиырқұйымшақтатпа,  бассал-массалыңды  білмеймін, 
Ерік те менің балам, сөзімнен шықпайды. Жастайыңнан жан 
жолдасың  болып  қалған  ашқылтымыңды  пышақ  кескендей 
тыйып  таста  деп  айта  алмаймын.  Ондай  ерлік  екеуміздің  де 
еркімізде  емес,  бірақ  күнде  кешке  моншаға  түсесің,  жатар 
алдыңда  сыраны  аузыңа  татып  алмайсың.  Бұл  −  бір.  Екінші 
шартым − ертең, ерте тұрғанда, айна қайнаған суға бұқтырып, 
дайындап  берген  шөпті  ішесің.  Оның,  неден  жасалғанын, 
қандай  шөп  екенін  сұрап  әуре  болмай-ақ  қой,  бәрібір 
айтпаймын, ал оның сырын жеті көкжарлы елінде менен басқа 
тірі жан білмейді. Сол дәріленген сусынды ашқарынға ішкен 
соң,  жүгірген  қалпың  өзенге  барып,  шомыласың,  алдымен 
денең үйренгенше, жеңіл-желпі жуынып бастап.
−  Үй-бай-ау,  шеше-еке-ау,  қыстыгүні  қайтемін?  −  деп 
желкесін  қасыды.  Әлпетінде  әлі  де  болса  әзіл,  Нүркенің 
ақылына көне де, сене де қоймас мысқыл бар.

98
− Қыста қармен жуынасың. Еңбектің де емдік қасиеті бар, 
балам, көп қимылда − арам терің, арам асың шықсын. Құдай-
ау, «Жаман иттің атын бөрібасар қояды» дегендей, сыраны да 
«ас» деппін-ау.
− Суық суға түскенде, суық тиіп ауырсам қайтем. мынау 
ит өлген жерге − екі қонып салт атпен әрең жетер ұры-түкпірге 
«Скорый помыш» келер дейсіз бе?
− Тәйт әрі, тілің мен жағыңа сүйенбей. Сұмырай су ішіп ауыр- 
ғаннан  суық  тиіп  ауырған  сауап,  шырағым.  Оңдай  жеңіл-
желпі  түшкіріп-пысқыратын  сырқаттың  сыры  мәлім,  бір 
үшкіргенімнен  қалмайды.  Сенбесең  сұра  айна  мен  Еріктен. 
ал  енді  сен,  Таған,  айналайын  балам,  ерте  айырылған  ата-
анаңның  аруағын  сыйласаң,  өлгендерді  өкпелеткің  келмесе, 
орында осыларымды.
− Әке-шешемді есіме түсіре бермеңізші, апа, жылаймын...
−  Әй,  қайдам,  сен  жылауды  да  ұмытқан  шығарсың. 
адамның көз жасы − жанының нөсері, сіркіреп-сіркіреп алса, 
арты айығады, көңілі көгереді.
−  Көндім,  оллаһи,  көндім  айтқандарыңызға.  Дегенмен... 
бүгінше сол ережелерді бұзуға бола ма, ақырғы рет... ертең ерте 
бастасам...
− Туһ, бұған айтып сөз, ұрып таяқ өтпес, − деп шаршады 
айна.
− Бер, − деді кемпір, − ішсін атау-кересін. Бірақ ертеңнен 
бастап басқаша сайрайсың, ұқтың ба, ұлым!
− Ұқтым, апа, ұқтым, − деп, айна ұсынған сыраға қолдары 
қалтырап ұмтыла берді.
−  Қай-те-ей-ін,  қарағым,  әлі  ештеңе  ұға  қойған  жоқсың-
ау.  «Қарғайын  десем  −  жалғызым,  қарғамайын  десем  – 
жалмауызым» дегенді осылайша тығырыққа тірелгенде айтқан 
екен-ау.
Сыраны сіміріп алған соң, жеңін әдетінше иіскеп жіберіп, 
аузын соя қолымен сүртіп өткен Таған: 
− ал, апа, енді қарекетке кірісейін, − деді есікке қарай жы-
лыстап.
− Бара ғой. − Нюра Фадеевнаның үні жұмсақ шықты, − бара 
ғой, балам, кешке моншаға түсуді ұмытпағайсың.
− Ой, ол тасмоншаға жуынғанды қойып, түнеп шығайын. 
−  Үлкен  борыштан  құтылғандай  ыржалақтай  күліп,  тысқа 
шықты.


Ол кеткен соң, енесінің жанында отырған айна:
− Осы кісінің адам қатарына қосыларына күмәнім бар, − деді 
түңіліп: − «Тұқымың текті еді, әке-шешеңді білуші едім» деп, 
қайта-қайта пысықтай бересіз, қайраттансын деп қайрағаныңыз 
ба, әлде расында да, мықты рудан шығып па еді?
−  рас,  келінжан,  рас,  әкесі  мен  шешесінің  өмір  тарихын 
кейін  айтып  беремін,  ал  атасы  мақажан  алтайды  жайлаған 
Қаратайдың  елді  аузына  қаратқан  ақыны  еді  ғой.  Бұларды 
Дәулеттің  ішіндегі  Көкі  дейді.  мақажанның  түсінде  Қызыр-
ассалам «Көген аласың ба, өлең аласың ба?» деп, аян бергенде, 
«өлең аламын» деп, өлеңдетіп тұрған екен деседі. Қазақ айтты 
деген асыл сөз, жақсы өлең ертеректе көп естілетін, қазір оны 
білетін адамдар қалмай да барады.
Тіпті Қаратайда аузы дуалы ақын, домбыра шертер күйші, 
шырқап салған әнші болмағандай тып-типыл, дауыл құлатқан 
қарағайдай  қабығы  шіріп  түсіп,  молаққа  айналғандай  ма... 
ана  елдің  әні,  ана  жерде  туған  күй  деп,  радиодан  айтып-ақ 
жатады,  сонда  деймін-ау,  алтай  қазақтарының  сай-сүйегіңді 
сырқыратар қоңыр да майда, сыңсып салар мұңлы әні қайда? 
Кім  оның  жоқтаушысы?!  Жаңағы  ащы  суға  алданып  жүрген 
Таған ба, жоқ болмаса, дүниеқоңыз күй кешіп жүрген өз ұлым 
Ерік пе? міне, менің көбі кетіп, азы қалған өмірімде жанымды 
қинайтын осы жайт, айнам, осы... Ел азарда ер-азаматы атақ 
қуғыш тақ құмар, қыз-келіншегі дүние қуғыш баққұмар келеді. 
ал  «бақ  дегенің  –  тойға  келген  қыз  емес  пе,  байлық  деген 
– қолға ұстаған мұз емес пе, бала – артта қалған із емес пе» 
деп, бұрынғылар бекер айтпаған. Қырықтан асқанша не үй, не 
күй жоқ Тағаннан не қайыр, не үміт. Кейде мен анау төбедегі 
тақтайға  жападан-жалғыз  тесіліп  қарап  жатып  ойлаймын: 
Тәңірім-ау, ат төбеліндей ауыл тайлы-таяғы қалмай маскүнем 
болып кеткенде, ертеңгі күні не болады, тоз-тозы шығып тозып 
таусылмай ма? Не білген ойлары бар? Ішімдік деген пәле бұл 
елге  қашан  дерт  болып  жабысты?  Қашан?  Кейде  ойлаймын, 
осы жұрт атау-кересінішіп жүрген жоқ па деп. ал атау-керені 
– өлер алдында, ақтық демі таусылғанда ғана ұрттайтын.
− мен білмеуші едім,− деді күрсіне тіл қатқан айна.
− Нені? − деді енесі сөзін бөлгенге елеңдей сұрап.
− атау-кере деген сөздің төркінін.
−  алда-жалда  арғы  дүниеге  аттанар  болсам,  маған  да 
ішкізесің.

100
− Қойыңызшы, апа, қайдағыны айтады екенсіз. Өздігіңізден 
жүре  алмағаныңыз  болмаса,  денсаулығыңыз  мықты  ғой. 
ауырсынып отырғандай, күн құрғатпай жиналасыз...
− Төрімнен көрім жуық екенін несіне жасырайын. Өмірдің 
қадірін білу үшін, өлімді де ойла деген. мың жасайтын адам 
бар  ма.Қорқыт  та  ажалдан  қашып  құтыла  алмаған.  лұқпан-
һәкім де ажалдан айласын асыра алмаған...
Кимешек-шылауыш  киіп  аппақ  шатырдың  астында 
отырғандай  аналық  мол  мейірім  төккен  Нюра  Фадеевнаның 
әр сөз, әр қимылынан кіршіксіз тазалықпен қатар, кісіні арбап 
алар  кірпияздық,  кісіні  баурап  алар  бауырмалдық,  тек  абзал 
бәйбішелерге  ғана  жарасар  жайсаң  мінез,  саумал  сабыр, 
самалдай  байсалдылықты  аңғарасың.  Ұзынша  біткен  ақ  жүзі 
ренжіген  сәттерінде  сәл  сұрланатын  да,  ал  көңілі  хош,  жаны 
жадыраңқы  мезетте  жүзі  шырайланып,  маңдайына  шуақ 
таратып,  шешіле  сөйлеп  шешен  болып  кетер  еді.  Көбінесе 
үнсіз,  бір  нүктеге  қадала  қарап  отыратын  Нүрке  кемпір 
жалғыздықтың  аралына  адасып  қалған  қаздай  үнсіздіктің 
торынан шыққысы, қанатын қомдап, қаңқылдай ұшқысы келер 
еді.  Сырттай  бақылаған  пендеге:  бәрі  бар,  бәрі  жеткілікті, 
құдайдан  жалғыз  ұлының  тілеуін  тілеп  отыра  берер  көшелі 
де көсем жасқа келді; өмірінің, барлық ыстық-суығы соңында 
қалды,  алдан  күтер  ештеңесі  жоқ  алланың  «аманатын» 
орындау ғана. Ол әсте де қара басының мұң-мұқтажын емес, 
қаймана халық, қайран елінің ертеңін ойлап амалсызданатын. 
Қартайған адамның талайына тән: баяғысын көксеп гөй-гөйлеу 
ме бұл; әлде әлемнің барған сайын апшысы қуырылып, байсын 
жер  байсалдылығынан  айырылып,  астаң-кестең  күйге  түсуі 
тыныштығын бұзды ма екен, қалай десек те, төр жайлауда төсек 
үстінде,  мамық  жастықтың  бірін  артына,  бірін  шынтағына 
тіреп,  не  ішем,  не  кием  десе  де  құзыры  жүріп  тұрған  Нүрке 
кемпір  мінезінде  шатынау,  тірлігінде  алаң  бар.  Әсіресе,  анау 
маскүнем жігіт келгеннен бері желсіз күнгі айна көлдей жайма-
шуақ  мамырлаған  өміріне  өзгеріс  кірді,  жылжыған  жылдар, 
күркіреген  күндер  тасасында  қалған  ғұмырнамасы  қайта 
жаңғырығып, жап-жаңа қалпында көз алдына келе берді.
− Неге екенін бір алланың өзі біледі, соңғы кезде аруақтар 
түсіме  көп  кіріп  жүр,  −  деді  аз-кем  тыныштықтың  тығынын 
қайта  ағытып.  −  Жарықтық  қайын  атам  құранын  алдына 

101
өңгеріп, мұзтаудан құлдап келе жатыр екен деймін. алдынан 
шығып,  қолтығынан  демеп  аттан  түсіремін...  маңдайымнан 
иіскеп: «сусын бар ма, келінжан» дейді. мен қымыз ұсынып 
едім: «бал сыраң болушы еді ғой» дегені қымызды місе тұтпай. 
меккеге  барып,  қажы  атанып  қайтқан  молда  атамның  сыра 
сұрағаны  мені  қайран  қалдырды.  Өз  ойымнан  өзім  шошып 
ояндым... Иә, жатқан жерің жаннат, қараңғы көрің жарық болғыр 
атамның, көзі тірісінде бұл ауыл арақ дегенді аузына алмаушы 
еді.  Қазіргі  аңқау  елдің  араққа  құмар  молдалары  сілекейі 
шұбырып,  мас  болып  отырып  құран  оқитынды  шығарды. 
Өтірікті  судай  сапырып,  зуылдатқан  ондай  арамзаның  бетіне 
түкіріп жібергенім әлі есімде.
− Сіз де құран оқи аласыз ба? − деп әуестенді келіні.
−  Әрине.  Әйел  заты  құранды  күбірлеп,  ішінен  оқиды,  ал 
мен дауыстап оқушы едім. атам жарықтық «егер еркек молда 
жоқ болса, оқи бер» деп рұқсатын берген. Содан бері үйреніп 
кетсем керек.
− Намазды үндемей оқисыз ғой.
−  Әй,  аңқауым-ай,  адалым-ай,  енді  осы  жалғыз  үйді 
басыма  көтеріп  «Құл-қу  аллалап»  отырсам,  «апам  құтырған 
екен» демейсіңдер ме. Сенен сұрарым, − деді кемпір айнаның  
қолынан  сүйіп.−  анау  Тағанға  қамқор  бол.  Көп  ашуландыра 
бермеңдер.  Қиялданған  сайын  қышқылтымға  ұмтылар.  Кісі 
қарадан қарап жүріп ішімдікке құмар болмайды. маскүнемдікке 
итермелеген  бір  себеп  бар.  атасы  мақажан  қандай  қуғын-
сүргін көрсе де мойымай, ел мен жердің шырқын бұзған Ісләм-
нәшінге:
арқаға біткен қайыңды, 
Білемін қалмақ жайыңды, 
Жолаушыға беруші ек, 
Талқан менен шайыңды.
Обада жатып өлуші ең, 
Көлденең тістеп найыңды, 
Қазаққа кеп байып алған соң, 
Ұмыттың ғой құдайыңды, −
деп,  ежетекірекке  алып  еді-ау.  Қайран,  от  ауызды,  орақ  тілді 
мақа-ай,  сен  де  күндей  күркіреп,  жаңбырдай  сіркіреп  өте 
шықтың  мынау  жалғаннан;  ұрпағың  болса  −  анау,  мәшина 
секілді − сыра құймасаң, от алмай жатып алатын. Жайлауың- 
нан сән, ұрымыңнан мән кете ме деп қорқамын.

102
− Жұрттың бәрі олай емес қой, апа. Ерік екеуміз аузымызға 
татып алмаймыз.
−  Оның  да  рас.  Бірақ  ішпегеннің  бәрі  тағы  да  ақылды, 
ішкеннің бәрі ақымақ емесін де білемін. менің білмейтінім − 
мақажанның  жүрегі,  алты  алашты  аузына  қаратқан  көріпкел 
өлеңі қайда? Кім тонап алған? Неге жазбаймыз? менің ұлымда 
адамға керекті асыл қасиеттің бәрі бар, тек өлеңі жоқ. Өзінікін 
былай  қоялық,  тіпті  өзгенікінің  бір  ауыз  жырын  білмейді, 
тіпті мұрнынан болса да ыңылдап ән айтқанын естімей өлетін 
болдым.
− Әншіміз табылды ғой, апа, бір тауға бір әнші жетер.
− Сен немене, күйеуіңді жамандағаныма ренжіп қалдың ба, 
келінжан, – Нүркенің бетіне күлкі үйірілді.
−  Сізге  ренжуге  бола  ма?  −  Екеуі  жаңа  табысқандай 
құшақтасып, бірінің бетінен бірі сүйді.
−  айналайын,  шошып  оянғанда,  қуанып  уанатын  жансе- 
рігім менің.
− Ойбу, биенің сауымы өтіп кеткен-ау, − деп, қабырғадағы 
таңдайы  тақылдап,  тілі  салақтаған  сағатқа  қараған  айна 
жаулығын түзеп асығыс шыға жөнелді. мейірлене мекіренген 
енесі біразға дейін «бергеніңе шүкір» деп, тәңірді жарылқап, 
сүйсіне  күбірлеген.  Тал  түске  көтерілген  күн  ағаш  үйдің 
терезесінен сығалап, ептеп сыздау тартып, қоңыр көлеңкеленіп 
тұрар  бөлмелерге  жып-жылы  сәулесін  құйды.  айдың  аты, 
күннің  сәтінен  календарьсыз  жаңылмайтын  Нюра  Фадеевна 
бүгін жексенбі екенін білетін. Тура қарсы алдындағы есік жақ 
қабырғадағы  көгендеулі  тұрған  календарь  бір  жұмадан  бері 
жыртылмай тұрғанын көрді. «Ұмытып кеткен ғой». адамның 
өмірін  бір  жапырақ  қағазға  тізіп,  күн-күн  сайын  айырып, 
лақтырып тастап отырар тірліктің тұрлаусыздығы мен баяны 
жоқ  өтпелілігіне  өкпеледің  не,  өкпелемедің  не  –  ешқандай 
күш  тоқтата  алмайтын  салқар  көш  секілді,  жасы  жетіп 
қартайғандарды,  ауру-сырқауларды  соңына  қалдырып,  түсіп 
қалған буыншақ-түйіншек жүктеріне де қайырылмай, алладан 
сұрасаң  да  аялдамай  ертеңіне  –  мүлдем  белгісіз  тұманды 
сонарына  соза  тартып  аттана  береді.  Осынау  уақыт,  замана 
атты  ұлы  көштің  шаңын  жұтып,  жұртта  қалғандар  қаншама, 
саусақпен санап тауыса алмайсың, біреуді құдай қаңғыртады, 
енді біреулер құдай бұйрығына көнбей өзі қаңғырады демекші, 

103
зымыраған  заманның  зым-зия  жоғалтқаны  немесе  өздігінен 
ізім-қайым жоғалғаны қаншама. Ел шыдағанға бел шыдамай, 
қиралаңдап  қалса,  оған  кім  кінәлі?!  Тіпті  осы  кінәлілерді 
іздеп табудан қиын не бар? Кейде, «мүмкін, өз әке-шешемнің, 
тым  ерте  кеткен  Тағанның  әкесі  мен  шешенің  жасын  маған 
жиып  берген  шығар.  Әйтпесе  жетпістің  жетісіне  келердей 
алла  тағалаға  не  өткізіп  қойыппын»  деп  ойлайтын.  Осы  ой 
арадай  анталаса  болды,  ұлы  көшке  ілесе  алмай,  жол  ортада 
топырақ қауып қалып қойған құрбы-құрдастары мұңая қарап: 
«Әй,  қақпас,  жалғыз  ұлыңды  алдыңа  салып  жүрме?»  деп, 
кінәлайтындай, табалайтындай... мұның жазығы не? Жазығы 
көп жасағаны ма? «Жалғыз ұл» демекші, Нүрке кемпір өмірінде 
екі-үш  құрсақ  көтерді.  Шетінеді,  түсік  тастады.  Шетінеткен 
сол кездегі қилы-қилы заман, түсік тастатқан – ауыр жүмыс, 
зіл-батпан  тағдыр.  Еріктің  құйрық-жалсыз  қалғаны  да  содан. 
Құдай оны да көргендей, бауырына бала бітірмеді. «Құдайдың 
бөліп  берері  жоқ,  біреуден  біреуге  алып  береді»  деген  сөз, 
тегі, рас па. анау ойдағы ауылда он баласы бар, бірақ асырай 
алмай көпсініп, «өңкей боқташақ» деп, қарғап-сілеп жүргендер 
қаншама.  Құдай  төбелерінен  ұрсын,  бір  қозы  туса,  бір  түп 
жусан шықпай ма? асырай алмаса, өкіметтің құшағы кең емес 
пе. Балаларын ашаршылық жылы да аман алып қалып қалды 
емес пе бұл ел».
ашаршылық демекші... Нюра Фадеевнаның сол бір зауал 
кезең туралы айтары көп, тіпті ендігі қалған өмірінде аманаттап 
тауыса  алмас  ұзақ  сонар,  есіне  түссе,  қазір  де  ұйқысынан 
шошып оянар қасіретті хал, қайғылы оқиға; қаймана қазақты 
оңдырмастай етіп отап түскен лағнетті жыл; ашкөз адамдарды 
аздырып-тоздырған,  мал  мен  жаннан  сипаңдай  болып 
айырылған ақсүйек жұт, азамат малсыз, арғымақ жалсыз қалған 
қанқұйлы  мезгілдің  сор  сорғалаған  құрығы  өзінің  де  басына 
тиіп  еді-ау,  анталаған  жау,  антұрған  ұры-қарысы,  ерегескен 
дұшпаны жоқ халықтың бостандыққа, теңдікке қолы енді ғана 
жетіп,  жетісеміз  деп  отырған  шағында  шаңырағы  ортасына 
түсіп, өрт шалған ормандай қара күйік болып қалуы − қандай 
ғана  қасиетсіздің  қарғысы  еді;  қандай  ғана  қанды  қолдың 
ойлап  тапқан  жәдігөйлігі,  ар-ұят  пен  адамшылықтан  безген 
имансыздығы  еді;  бостандық  келді»  деп,  жұмақ  орнағандай 
далақтаған  қазақты  аспаннан  жай  түскендей  естанды  күйге 

104
душар еткен не? Ботадай боздатқан, қайыршыдай қаңғыртып 
жіберген  кім?  Жаназасыз,  көмусіз,  құнсыз  қырылып  қалған 
ауылдастарымның  обал-сауабы  кімде?  Енді  ғана  «аталап, 
апалап» тәй-тәй басқан тұңғыш қызымның аузы аққа жарымай, 
әбден  шандырланып  бос  торсықтай  болып  қалған  сүтсіз 
емшегіңді тырмалап, көз алдымда көгеріп-сазарып жантәсілімін 
бергенін қалай ұмытайын өзімнің де аузымнан қара су ағып, 
аш  иттей  бұралып,  ыңырсып  жатқан  жерімде,  осы  Тағанның 
шешесі аналық емес пе еді, басымнан сүйеп нәр сыздырған; 
үйіне апарып бағып-кағып, жалғыз дәнді өзі жемей ұсынған, 
апалы-сіңлідей жанымыз жарасып кетіп еді-ау...
Иә, Нюра Фадеевна мен аналық апалы-сіңлілердей болып, 
ең бір ауыр да азапты жылдарды бірге өткізді. «Достық қиын- 
дықта  сыналады»  деген  сөзді  жиі  айтқанмен,  осы  құдіретті 
ұғымның  қадірін  бұлардан  артық  ешкім  білмейді,  бұлардан 
артық туысқанды әлемді әлденеше адақтасаң да таба алмас едің. 
Осы өр Қаратайдың үйіріп қайырып, үрлеп ішіп отырған бірен-
саран байын тәркілеп, тәртіпке сала бастағанда, конфискация- 
ның тізіміне Нүркенің күйеуі Қандауыр да іліккен. Өздерінің 
күнделікті ішіп-жемінен аспайтын орташа ғана шаруасы бар, 
сол орташа шаруасын ешқашан да шашау шығарып көрмеген 
үйелменнің басына да қара бұлт торлап тықыр таянған. Әкесі 
Фадеймен талай дәмдес болып, арқаларынан қағысып «тамыр» 
деп,  тамашасынан  қалдырмайтын,  Фадей  досынсыз  ішкен 
асы  тамағынан  өтпейтін  Әбдікерім  болыс  бар  малын  тәркіге 
өткізіп, құрық мініп қалған соң, арғы бетке қашып құтылды. 
Жалғыз кеткен жоқ, бала-шаға, ағайын тумасын ерте кетті. Сол 
Әбдікерім салдырған Шыңғыстай мектебінде Нүркемен бірге 
Қатонқарағайдың  талай  орыс-қазақ  балалары  сауатын  ашты. 
Әлі  күнге  дейін  сол  мектеп  қаз-қалпында,  жарты  ғасырдан 
асты, балаларға білім беріп келеді. Қандауырды да алғаш рет 
сол  мектепте  көріп,  танысып  еді  ғой,  айырылмастай  болып 
табысып еді ғой. аумалы-төкпелі заман туып, айрандай ұйып 
отырған халық қақ жарылған тұста да бөрі тигендей бөрліккен 
жұмысы  жоқ  елмен  бірге  жұмақ  жер  іздеп  тау  аса  көшкенде 
де,  мұрнын  тескен  тайлақтай  елпеңдеп  еріп  кетпеген.  Сол 
кезде  қайраған  қылыштай  қылшылдаған  жас  жігіт  Қаңдауыр 
мен Тағанның әкесі Көкен құйрық-жалы жарасқан қос торыдай 
үзеңгілес  дос  еді,  лаң  күндерде  де  қара  басын  сауғалап  лаға 

105
қашқан жоқ, жаңа өкіметтің жағасына да жармаспады, «елмен 
көрген ұлы той» деп, жаңадан құрылған қосшы, серіктікке де 
алғашқылардың бірі болып кірді. «Орташаның» тізіміне тізілсе 
де, тәргі басталмай тұрып-ақ, бар малын өзі өткізді. Бірақ сол 
бір зауал шақта қара тізімге бір ілінген адамның көрге кіргенше 
көгергені, көңілі ашылып сергігені бар ма, тәйірі, өле-өлгенше 
қуғын-сүргіннен  арылған  жоқ.  Семьясымен  жер  аударамыз 
дегенде,  дегендеріне  көнді:  «өзімді  ит  жеккенге  айдасаңдар 
да, әйелімді туған жерінде қалдырыңдар, емшекте жас баласы 
бар, сәбиді аяңдар, айналайын өкімет өкілдері» деп, аяқтарына 
бас ұрған соң, ана мен баланы қалдырып, оны алдарына салып 
айдап  кеткен.  Содан  көп  ұзамай,  байлардан  тартып  алған 
мыңғырған малдың көбін төменгі жаққа айдап әкетті, қалған-
құтқанын ортақтастырамыз деп, шөбі жоқ қораға маңыратып, 
мөңіретіп қамады, ал арзан бағаға сатып алған түлікті кедей-
кепшік  қазақы  мінезбен  аз-ақ  күннің  ішінде  мәз-мейрам 
сойып  жеп  алды.  Содан  1932  жыл,  яғни  мешін  жылының 
ашаршылығы басталды. Тігерге тұяқ қалмаған, бар үмітті, бар 
жақсылықты,  бар  байлықты  жалаулатып  келген,  алаулатып 
енген  кеңес  өкіметінен  дәметті.  Әсіресе,  қазақтың  дәметкіш 
көңілі «Өкімет деген − өзіміз, ендеше, өзіңді өзің асырайсың» 
деген ұрда-жық ұранның байыбына бара қойған жоқ. Құрсағын 
мықтап  тұрып  бір  рет  толтырып  алды  да,  көздері  шүңірейіп 
аштан қырыла бастады. Қол ұшын берер, қолтығынан демер, 
алыстан арбалап астық тасыр ешкімі жоқ, қайран ғана аңқау да 
адал ел − ертеңгі күні белгісіз, ертеңгі күні тұманды – ертеңгі 
күніне  саусақ  жая  талпына  дірілдеп,  жел  қопарған  діңгектей 
құлады-ай; сұлық түсіп сұлады-ау... Сол заманның қаттылығын 
«қателігі»  деп  ұғар  зерде  жоқ,  «бұнымыз  асыра  сілтеушілік» 
деп  айтар  пенде  жоқ,  осынау  «жоқтардың»  жоқтауын  естір 
құлақ  жоқ,  қынадай  қырылды,  арқасүйер  ардақтысынан 
айырылған  Нюра  Фадеевнаны  ағаштан  қиып  салған  үйінен 
қарашаның  қары  түскенде  қуып  шығып,  жаңа  ұйымдасқан 
қосшының бастығы кіріп алды. ананың ақ жүзі қуарды, ақ сүті 
суалды:  бір  жастан  енді  ғана  асқан  қызын  бауырына  басып, 
баспанасыз  далада  қалды.  міне,  осы  кезде  аналық  жетелеп 
өз  үйіне  апарды,  асырады,  сақтады.  алтайдың  созалаңдап 
таусылып бітпейтін ұз-а-ақ қысынан ілдалдалап әрең шықты. 
Қарны тойып тамақ ішпеген ананың омырауынан сүт шығушы 

106
ма еді, екі үйлі жанның қарап отырған қара сиырына жегізер 
шөп  тақа  таусылып,  ағаштың  бүрі  мен  теректің  қабығын 
сыдырып  беріп  асырап  еді,  көтеремге  айналған  хайуанның 
емшегі шандырланып суалды. Наурыз туа, әбден тулақ болған 
сиыр көзі алайып қорада қатып қалған. Көкен айдалып кеткен 
Қандауырдың мылтығын иығына асып аң қарады. алғашында 
күпсек  қарға  малтығып  өлген  елікті  тауып  алып  талғажау 
жасап  еді,  бұдан  соң  жазғытұрымның  қара  қатқағында  қарға 
мен сауысқанға ауыз салған. ауыл адамдары, әсіресе, қарттар 
жағы бірінен соң бірі өле бастады. Оларды арулап көмер дәрмен 
жоқ, көк аязданған тоң жерді қазар әл-қуат жоқ, жер жібігенде 
қабірлерміз деп, мәйітті қармен бүркеп жасырған еді. Кейбірі 
азық іздеп алысқа ұзап кетті. алтай асып, Ойманға ауды. Үлкен 
Нарынға құлдады. Сол сапардан оралғандары бар, орала алмай 
жол бойында қол шанасын сүйретіп қатып қалғандар бар. Бұл 
өр алтайда наурыз айында да қардың көбесі сөгілмей, сіресіп 
жататын.  Күннің  көзіне  арқасын  тосқан  үйдің  төбесіндегі, 
жолдың  ернеуіндегі  қардың  шеті  ғана  еріншектене  ерігені 
болмаса, тау-тас, жон-қыраттар ақ күпісін оңайшылықпен шеше 
қоймайтын. Осындай бір қара қатқақ күннің бірінде, түнде ғана 
бүлкілдеп, шешесінің омырауын сипалап, қыңқылдап жатқан 
қызы  мәңгілікке  көзін  жұмып  еді.  Қойнында  тар  құрсағын 
кеңіткен, тас емшегін жібіткен туған баласы емес, бір кесек мұз 
жатқандай шошына айқайлап тұрған Нюра ақ қар, көк мұзды 
далаға жалаң аяқ, жалаң бас атып шықты. аналық пен Көкен 
Бұқтырмаға  қарай  безектеген  келіншекті  әрең  дегенде  қуып 
жетіп, кері қайтарған. Нюра Фадеевна сол сәтте шынымен-ақ 
өлгісі келіп еді. Өмірді бар ділімен жек көрді, ол құдайды ит 
терісін  басына  қаптап  қарғап-сіледі.  Кейін  ес-ақылын  жиып, 
баяғыдай  қуаттанған  шақта,  алла  тағаладан  ашумен  айтқан 
ғайбат  сөзі,  жасаған  күнәсі  үшін  талай  рет  жалбарынып 
кешірім сұрады. Екі жылдан соң еліне қайтып оралған күйеуі 
−  Қандауыр:  «Сонда  сен  құдайдан  рақым  күтіп,  кешірім 
сұрадың? мұхаметтен бе, әлде Христостан ба?» − деп, талай 
рет әзілдеп, ызаландыратын. «Құдай біреу, − деген сонда Нюра 
Фадеевна ыстық ықылас, бар махаббатпен. − Тек пайғамбарлар 
мен сенім ғана әр ұлтта әр басқа. Ендеше, мен жер бетіндегі 
немесе қолдан суретін салған бұрыштағыларға емес, аспандағы 
құдіреті  күшті  Құдайға  сыйынамын  әрі  сенемін!»  Обалы, 

107
кәне, Қандауыр дінсіз еді, табиғаттан тыс тылсым күш барына 
иланған емес, тек өзіне, өз күшіне сенетін. Қалай дегенмен ұлы 
Еріктің кейбір қылықтары, әсіресе, қатты да қайратты мінезі 
әкесіне тартқан, тек өзімшілдігі ғана бөтен...
Бесіктен  белі  шықпай  жантәсілімін  берген,  көпе-көрнеу 
аштан  өлтіріп  алған  тұла  бойы  тұңғышының  қазасы  көпке 
дейін көз алдынан кетпей қойды.
«ӨЗІ  ДЕ  БҰл  ДҮНИЕГЕ  СыЙмаЙТыНДаЙ  ӘДЕмІ  
ЕДІ-аУ.  ЖаНары  ОТТаЙ  ЖаНыП  ТҰраТыН»,  −  деп 
күрсінді Нүрке кемпір.
Дегенмен,  алтай  қазақтары  дәл  арқадағыдай  жаппай 
қырылған жоқ-ты. Тісінің суын сорғандай боп қыстан шығып, 
көктемге  ілінгендерінің  негізгі  қорегі  табиғаттың  жүгірген 
аң,  ұшқан  құсы  болса,  кейбірі  ата-бабасының  салтында  жоқ, 
сүйегіне  таңба  болып,  ұрпағын  ұятқа  қалдырар  іске  амалсыз 
барғандары да бар, яғни ит етін де қорек етті. Кейін сол ауыл 
«Бес  ит  жеген»  аталып  кетті...  ал  көктем  туып,  ой-қырдың 
қары еріп, көк шыққанда, ауылдың тамам жұрты тайлы-таяғы 
қалмай  жайлауға  көшті.  Сонда  таудың  сай-саласы,  қырат-
жотасы  көгеннен  ағытылған  қозыдай  жамыраған  халыққа 
толып, көзіне көрінген өсімдікті талшық ете бастады. Әсіресе, 
беткей-беткейдегі бұл өңірдің елі «бек» деп атайтын − сәбізге 
ұқсас  шөпті  түбін  қазып  жеп,  қарнын  құр  қампайтып,  екі 
езуінен көбік аққан аш-жалаңаш адамдар Нюра Фадеевнаның 
күні бүгін көз алдында. Әсіресе, жайлаудың жап-жасыл шал- 
ғынына малша жайылған бала-шаға, әйел-еркек, кемпір-шал- 
дардың  сол  кеспірі  мен  ұсқыны  күндіз  есінен,  түнде  түсінен 
шықпайды.  Жастар  жағы  алтайдың  омырауынан  саулаған 
сансыз бұлақтың өн бойын қуалап, белуардан су кешіп, балық 
ұстап жеді, күзде балқарағай дәнін талғажау жасады. Әйтеуір, 
өлмегенге  өлі  балық  жолығып,  жан  сақтады.  Таңғы  нәсібін 
тәңірден  күтетін  қазақтың  жайбасарлығына  асыра  сілтеудің 
сауатсыз саясаты қосылып, сандаған жұрағат жан тапсырды да, 
мың өліп, мың тіріліп үйренген қара табан, қара жон сормаңдай 
елдің тірі қалғандары қыбыр-жыбыр тіршілігін қайта бастады. 
Қайран қазақтың басына туған осынау қасіретті тең бөліскен 
тұрғылықты орыстар алдындағы малы, ауылындағы жанынан 
айырылған  «тамырларын»  бұдан  ары  қарай  қалай  аштан 
өліп, көштен қалмаудың жолын нұсқап, егіншілікке үйренуде 

108
мұрындық болды. Өкімет тарапынан тиген азын-аулақ астықты 
соқаға өздері ат болып жегіліп, жер жыртып септі. Бұрынғыша 
«ал» деп асап қоймай, бір дәннен бір масақ алды, бір малын 
төлдетіп  екеу  етті.  Қосшыға  бірікті.  Қор  жинады.  міне,  көп 
түкірсе көл дегеңдей, тағдырдың тәлкегін оңбай тартқан халық 
еңсесін  қайтадан  көтерген.  Еңсесін  қайта  көтерген  тұста... 
«Халық жауы» қаптап кетті.
«УҺ, аллам-аЙ, Ол Да БІр ЗаУал БОлДы ғОЙ, −ДЕП 
Тағы КҮрСІНДІ НҮрКЕ КЕмПІр. − аЙТыП-аЙТПаЙ НЕ 
КЕрЕК,  ҚҰСалыҚПЕН  ӨТКЕН  ЖылДарДы  ЖОҚТаП 
ЖылағаННаН КӨЗ ЖаСыҢ ТаУСылмаЙДы ЕКЕН».
...1932  жылдың  ызғары  артта  қалып,  еңсені  езіп,  ел 
мойнына қыл бұрау байланған заманның зары мен шерменде 
шерін  ұмытып,  құба  төбел  тірлікке  көшкен  сәл  жылымық 
шақта,  іргелес  отырған  екі  үй  –  Қандауыр  мен  Көкеннің  де 
шаңырағынан  шуақ  жауғандай  еді.  Жазықсыз  айдалып,  бай- 
ланып  кеткен  «орташа»  Қандауыр  ағарып  қайтып  оралды, 
Көкен  болса  жаңадан  ұйымдасқан  «ынтымақ»  колхозының 
бастығына  сайланып,  ал  Қандауыр  оның  еңбеккүн  жазатын 
есепшісі болды. Сөйтіп, бұрынғы аяқ-табағы араласып отырған 
қос семьяның да ошақ оты жылтыңдап, қазаны қоңырсып иіс 
шыққан. Тойып тамақ ішпесе де, торқадан көйлек кимесе де, 
ашаршылықтан соңғы аз жылдың тыныштығына жылынғандай 
еді.  Күйеуі  аман-есен  қайтып  оралған  соң,  Нюра  Фадеевна 
екінші құрсақ көтерді. аяғы ауыр құрбысының барлық күтімін 
әзірше сыбай-салтаң жүрген аналық тағы да өз қолына алды. 
айы-күні  жетіп  толғақ  қысқанда  да,  құр  керіп,  «түс-түстеп» 
келсап түйген, перзентінің кіндігін кесіп, тұмсығынан сығып 
алған да – айналайын аналық еді-ау.
«аНалыҚТыҢ  ЖаҚСылығыН  ҚаЙТІП  ҰмыТаЙ- 
ыН», − деп күрсінді Нүрке кемпір.
Бір жыл өткен соң, аналықтың өзі де жүкті болып, ұл туды. 
Бұл өңірдің ең үлкен байлығы – картошканы мол ғып асып, той 
жасағандары әлі есінде. Екі үйдің ортақ малы – қоңыр тайынша 
бұзаулағанда,  қандай  қуанып  еді.  Иә,  ол  кезде  болар-болмас 
нәрсенің  барлығы  қуаныш,  көңілге  жұбаныш  болушы  еді. 
Жоқтан өзгеге алданатын жас баладай, аңқау да адал мезгілдің 
жалғыз-ақ  ұраны  бар  болатын  –  лЮБым  СПОСОБОм 
ВыЖИТЬ!

109
Осы бір соңғы сөз ойына оралған сәтте, атам заманда қазақ 
әйеліне айналып кеткен кемпір өз-өзінен селк етіп, шошынып 
қалды.
«Құдайдың құдіреті, алжиын дедім бе, кейінгі кезде кейбір 
нәрсеге орысша ойланып жүргенім не?» − деп күбірледі.
айтпақшы, Нюра Фадеевнаның екінші бөпесі де қыз еді. 
аналықтың ұлынан бір жарым жыл үлкендігі бар, бесіктегі жас 
сәбиді алданыш етіп, тірі ойыншығы секілді әлдилеп, тербетіп 
ойнап, жанынан щықпайтын. айрандай ұйыған достықтарына 
көз алартып, қызғаныш білдірушілер де табылды. Күні кеше 
ғана  зұлпаттың  аямай  соққан  дауылын  мүлдем  ұмытқандай 
ұлы  көштің  соңынан  қайта  салпақтаған  ағайынның  айғай-
сүреңі  қайта  басталып,  аз  күнгі  тыныштықты  көтере  алмай, 
болымсыз тірлікке мастану бар еді. Тап ретінде жойып жіберген 
қоңдылар мен орташалардың қашпай, қамалмай жүрген қалған-
құтқандарының бессадыра жүдеу де мінді күйін көп көргендей 
пыш-пыштап, түртпектеп күн көрсетпейді. «Біздің жазығымыз 
не,  жазығымыз:  табан  ет,  маңдай  термен  тапқан  малымызды 
ортақтастырғанымыз  ба?  Өздерің  ойлаңдаршы:  жалшы 
ұстадық  па,  қанап-тонадық  па,  ерінбедік,  ел  қатарлы  еңбек 
еттік.  асып-тасқан  жоқпыз,  ағыл-тегіл  шашқан  жоқпыз,  бір 
малымызды екеу етіп, таланымызға біткен бақты шайқамадық, 
шаруамызды дөңгелетіп ұстадық. Осы айып па? Егер жетесіз 
болсаң,  есінеп-құсынаған  еріншек  болсаң,  біздің  кінәміз  не, 
қай қоғамда өмір сүрсең де, қайыр сұрап, тентіреп кетпейсің 
бе?» міне, осы бір қағидасын қанша рет қақсаса да, ұрда-жық 
жұртқа  ұқтыра  алмай-ақ  қойған  Қандауыр  бұрынғы  ауыр  да 
тентек  мінезін  тастап,  колхоздың  есеп-қисабын  қисайтпай 
шотқа  салудан  бөтен  іске  араласа  қоймады.  ауылдағы  ат 
төбеліндей  ағайын  тіпті  Көкеннің  де  бастықтығына  қызыл 
көздік жасаған еді. Оны да орташаның қаралы қатарына қосып, 
ауданға арыз айдаған. Екі күннің бірінде тергеп, тексеріп маза 
бермейтін.  ал  оның  әкесі  мақажанның  бар  байлығы  –  өлеңі 
еді. Егер қорасы қордалы болса – ол тек өнеріне разы болған 
жұрттың  сый-сияпаты,  тарту-таралғысы;  жол-жоралғысы; 
ұрлап  та,  сұрап  та  алған  жоқ.  ал  Көкеннің  иелігіндегі  сол 
мақажан жарықтықтан қалған тоқты-торпақ болатын. Әкесіне 
тартқан арқалы ақын болмаса да, хат-қағазға жүйрік, ел билігіне 
әуес, отты кісі еді. Осы ынтымақ колхозын өз қолымен құрып, 

110
аяғынан тік тұрғызған да сол – Көкен. Әуелі арабша, артынан 
латынша әріпті тізгін ұшынан қағып алып, тез меңгеріп кеткен. 
Оның  жалғыз-ақ  арманы  бар  еді  –  оқып,  білімімді  көтерсем, 
таудың  қуысында  жатқан  аядай  ауылдың  адамдарын  жаппай 
сауаттандырсам деп барын салды. Өзі оқи алмай қалды, бірақ 
Бек-алқаға әуелі ликбез, артынан мектеп ашып, бала-шағаның 
хат танып, сауатын ашуға көмектесті.
«Жігіттің сұлтаны еді-ау», − деп күбірледі Нүрке кемпір.
1937 жылдан бастап тонның ішкі бауындай болып отырған 
екі үйдің шаңырағы шайқала бастады. Осы жылан жылы туа, 
екі үйдің ғана емес, мұқым елдің берекесі бей-берекет болып, 
бір-біріне  үрке  қарайтын,  бір-бірінен  сескенетін  тайғанақ 
тағдырға  тап  болды.  алтайдың  аясындағы  үркердей  ғана 
ауылдан «қара ниет халық жауы» табылып, қазан құлағындағы 
қатынға  дейін  тергеліп,  ататегін  ақтарып,  сөзін  бағып,  ойын 
оқитын  аңдыс  науқан  басталды.  Қатынқарағай  ауданының 
секретары Төлегенов «Жапонияның шпионы» деген айыппен 
ұсталыпты  дегенде,  төбелерінен  жай  түскендей  болды.  Ең 
сұмдық оқиға ол да емес, аң қарауға шыққан Қандауыр аудан 
бойынша ұсталған он шақты «халық жауын» орманның ішіне 
апарып,  атып  тастағанын  өз  көзімен  көріпті.  Баудай  түсірген 
өліктердің  бетін  де  жаппастан  тастап  кеткен.  Шекарамен 
шектесетіндіктен, әсіресе, бұл жақта, қатал өткен саяси айыппен 
қамалған  «жауды»  заң  жүзінде  жауап  алып,  мойындатып, 
соттап  әуре  болып  жатпайтын.  Іздеуші,  сұраушысыз  ізім-
ғайым  жоғалатын.  Орманның  ішінде  жайрап  қалған  бейкүнә 
азаматтарды  Қандауыр  мен  Көкен  жан  адамға  білдірмей 
түнделетіп  көміп  келді.  Тықыр  бұларға  да  таяй  бастап  еді. 
Неге екені белгісіз, құрықты ең әуелі Нюра Фадеевнаға салды. 
айыптың үлкені – Фадей атты бұғы ұстаған шонжардың қызы 
екені,  демек,  байдың  қызы  да  −  бай  тұқымы,  біздің  советтік 
өкіметке  жау.  Ендеше,  мұндай  помещиктің  қызына  қызыл 
қоғамның  ортасында  орын  жоқ.  Жауапқа  шақырғанда,  Нюра 
Фадеевна  төрт  жасар  баласын  ертіп  барды.  Тергеушінің  бір 
қолы шолақ, ала көз қазақ еді. Нюраның бас-аяғын тінтіп қарап 
шықты  да:  «аңқос  күйеуіңді,  ит-мысық,  малдарыңды  неге 
айдап келмедің», − деді жекіре кекетіп.
−  Немене,  олардан  да  жауап  аласыз  ба?  −  деп  айтып 
қалса  да,  баласын  бауырына  тарта  сескеніп  қалды.  Өйткені, 

111
осы  інкібіді  (НКВД)  бастығы,  бұл  өңірде  Шолақ  қол  атанып 
кеткен  адамның  аса  қатал,  алдына  барған  кісінің  қаққанда 
қанын, соққанда сөлін алатын қатыгез деп естіген. аудандық 
комитеттің хатшысы Төлегеновті «партия билетін сенен алғам 
жоқ, бермеймін» деп қарсыласқанда, шолақ қолымен бір ұрып 
құлатыпты. Түсі өте суық, сол жақ көзі өзінен-өзі жыбырлап 
тұратын.  Шолақ  қолдың  әр  қимылын  аңдып,  көзі  бақырая 
қараған бала шошына жылап қоя берді.
− Балаң жаныңды алып қалмас, жылатпа, онсыз да халық 
жауларынан жауап аламын деп басым ауырып тұр, − деді қолын 
артына ұстап, ерсілі-қарсылы адымдаған нәшәндік. − Сонымен 
әуелгі сұрағым:
−  Шешең  арғы  бетке  ауа  қашқанда,  неге  еріп  кетпедің? 
Бұл  –  бір.  Екінші  –  сен  осында  тыңшы  есебінде  қалғансың, 
арғы  беттен  келетін  байланысшыға  Сәбет  өкіметінің  барлық 
құпиясын хабарлап тұратының рас па?
− Сәбет өкіметінің бүкіл құпиясын маған кім айтады екен?− 
деді Нюра қарсы сұрақ қойып.
− Төлегенов пен сенің күйеуің Қандауыр сыбайлас болған.
− Ол кісіні түсімде де көрген емеспін.
− Сенің көруің міндет емес.
− Ендеше...
− Доғар... сөзді! − деп айғай салғанда, боздап тұрған бала 
селк етіп, жылауын тыя қойды.− Сен тіпті Жапонның жансызы 
болмаған күннің өзінде, помещиктің сілімтігісің. Осы факті де 
жетеді түрмеге қамауыма.
− ағатай-ау, − деп кемсеңдеді Нюра, − мен – үй ішіммен, 
әсіресе, шешеммен ат құйрығын кесіскен, бір-бірімізді көрмеске 
анттасқан адаммын. Қандауырға тұрмысқа шыққаннан бері тіпті 
туған шешем болса да араласып, амандасқан емеспін. Қарақан 
басымда Қандауыр мен жалғыз қызымнан басқа ештеңе жоқ. 
Нақақ қинамаңыз...
−  Көлгірсіме...  Жарайды,  ол  сөзіңе  де  сенейік.  Бірақ 
күйеуіңнің Төлегеновпен сыбайлас болғанын растайтын қолхат 
бер. Сонда ғана балаң екеуің бостандық ала аласың.
− Буынсыз жерге пышақ ұрмаңыз. Ол – біреудің ала жібін 
аттамаған адам.
−  Әрине,  төсекте  жатқанда  таза  болып  көрінеді.  амал 
жоқ, түрмеде түнеуіңе тура келеді. Қазір бізбен бірге ауданға 

112
барасың,  −  деді  де,  сыңар  қолымен-ақ  сырт  киімін  шапшаң 
киіп алды.
Нюра Фадеевна түрмеде үш күн түнеді. Жауапқа шақырған 
жоқ.  Қараңғыда  сыз  бөлменің  салқыны  тиген  бала  ыстығы 
көтеріліп  ауыра  бастады.  Кезекші  милиционер  әкеліп  берген 
қара нан мен қара суды қанағат тұтпаған, «мама, үйге қайтайық» 
деп ботадай боздап жылағанда, қапаста қамалған ана да айтуға 
сөз,  жұбатуға  тамақ  таба  алмай  діңкесі  құрып  еді-ай,  лажы 
таусылып, жігері құм болып, сырттан хабар ала алмай қорланған; 
тілсіз қарайған бөренелер, өмір бақида бір рет те жуылмаған 
тақтай еден, ауа кірмей ауыр тартқан сыз бөлме – бәр-бәрі Нюра 
Фадеевнаның жүрегін жұлмалап, сезімін сірнеледі-ай; жылап-
жылап  талықсып  барып  ұйықтаған  баласын  қойнына  тығып, 
ағаш  нардың  үстінде  жамбасы  ойылғанша,  сәбиі  оянғанша 
жататын; бүрісіп ұйықтаған бала анда-санда ішін тарта өксіп, 
жаман  ырымға  бастағандай  –  шешесінің  жанын  одан  әрі 
жаралайды. «Тәңірім-ау, сенен де айырылып қалмайын» деген 
қауіп  меңдеп,  ішіне  шоқ  түскендей  шошынатын,  бір  лаңнан 
құтылдық  па  дегенде,  екіншісі  бас  салып,  осы  сойқанды  кім 
жасап  жатқанын  және  не  үшін  жасайтынын  зерделер  санасы 
сансырап, ойлай-ойлай басы мәңгіріп, мұң мен наланың, азапты 
жаланың  тұңғиығында  тұншығып  еді;  әйелдік  долылықпен 
шашын  жайып,  бажылдап  түрменің  есігін  тоқпақтамады,  өз-
өзінен  булығып,  өз-өзінен  қысылып  тұншыға  ұзақ  жылаған; 
бүйтіп  күнәсіз  қорлық  көргенше,  өлейін  деген  ой  жылт  етуі 
мұң  екен,  қойнында  жүрегін  жылытып,  бүлкілдеп  жатқан 
баланың ертеңі есіне түсіп, ол ойынан айныған; тіпті басыңды 
қабырғаға тоқпақтамасаң, бұл бөлменің ішінде бір сабақ жіп 
жоқ  –  жаулығына  дейін  шешіп  алған,  үстінде  көйлегі  мен 
бешпеті  ғана  бар.  Қандауырдан  хабар  жоқ,  үш  күннен  бері 
бір  жапырақ  қара  нан  мен  қара  су  тасыған  қазақ  оқта-текте 
қатынағаны  болмаса,  тірі  жанның  бет-жүзін  көре  алмады, 
ол  да  тілі  кесілгендей  үндемейді;  темір  есік  салдыр-гүлдір 
ашылғанда,  қараңғы  бөлмеге  сырттан  саулап  жарық  кіріп, 
Нюраның көр соқыр болып қалғандай көзін қарықтырды; бала 
оянып кетті, ояна салып, «мама, үйге қайтамыз ба?»деп сұрады, 
күзетші алғаш рет: «тұр, нәшәндік шақырады» деді, келіншек 
қараңғы қапастан жарық дүниеге қуана ұмтылды...

113
Нюра  Фадеевна  мен  ұлының  бостандығы  тым  қымбатқа 
түсті.  мұны  түрмеге  қамаған  күннің  ертеңінде  Қандауырдан 
жауап  алған.  Тағылған  айып  екеу:  байдың  қызына  үйлендің, 
Жапонның  шпионы  Төлегеновтің  тыңшысысың.  Ол  азар  да 
безер  мойындамаған,  өздері  жазған  мойындау  қағазға  қол 
қоймай қасарысқан. НКВД-нің шолақ қол бастығы бір беткей 
жігіттің жігерін жасытып, жанын жарақаттау үшін жаңа айла 
ойлап тапқан.
Ең әуелгі сұрағы, стол үстіндегі жатқан газеттерді нұсқап: 
«Газет оқисың ба?» дегеннен бастады.
− анда-санда ғана, шаруадан қол тие бермейді...
− Иә, сендер саяси сауатсызсыңдар... Орталық газеттерде не 
жазылып жатқанын білмеу – ұят! Халық жаулары алматыда да 
өріп жүр, тіпті әлгі өлеңшілер... не деуші еді... жазушылардың 
да жаулары көп... алашордашылардың ала күшігі мен Жапон 
шпиондарын әкесіне танытып жатыр....
−  Оны  маған  несіне  айтасыз.  Оқыған  адамдар  арасында 
ондайлар болатын шығар.
−  Білсін  деп...  жә,  әйелің  бар  айыпты  айтып  берді,  сенің 
өкіметке жасаған астыртын әрекетіңнің түгелін түгендеп берді, 
−  деді  әдетінше  кеңсенің  ұзындығын  өлшейтіндей  тыным 
таппай адымдап.
− Сенбеймін, − деген Қандауыр. − Сенбеймін. мойындаса, 
сауаты бар, қол қойдырып алған шығарсыз, көрсетіңіз.
− малғұн! − деп бақырды нәшәндік. − Жаусыңдар! − Шолақ 
қолымен  жағынан  салып  жіберуге  оқтала  бергенде,  шапшаң 
қимылдаған Қандауыр одан бұрын қағып жіберді. азуы алты 
қарыс  жоянбыз  деп  әспенсіген  азаматтарды  жалғыз  құлатқан 
Шолақ  қол  мұндай  қағылез  қарсылықты  көрмеген  басы 
шошына тұрып қалған.
−  мықты  екенсің,  −  деп,  өп-өтірік  күлді.  −  Бірақ  сендей 
асаулардың  талайының  мойнын  астынан  келтіргенмін. 
Күресесің бе?
«мынау жынды шығар» деп ойлады Қандауыр:
−  Жығылсам  босатасыз  ба,  әлде  жықсам  босатасыз  ба, 
осыған келісіп алайық. 
− Ултиматым қоя бастадың ғой... Оны көреміз.
− Ендеше, күреспеймін.

114
−  Жақсы  олай  болса  аядай  кеңседе  апыр-топыр  алысып 
жатқанымыз ұят болар. Тоғай ішіне баралық. Кеттік.
Шолақ қол жеке атта, Қандауыр милиционер жігіттің артына 
жайдақ мінгесіп жолға шықты. Боқмұрын баланың ат артына 
салған көргенсіздігіне қанша намыстанса да, көнбеске амалы 
жоқ.  Бұқтырманың  жағалауындағы  қалың  тоғайға  жетелер 
жалғыз  аяқ  соқпаққа  түсіп  асықпай  аяңдап  келеді.  Қашып 
кетер деп қауіп қылды ма, тұтқынның қолын артына қайырып 
байлаған  және  оны  ел  көзінен  жасыра  үстіне  шапан  жапқан. 
Бұл  қалпында  балық  аулауға  шыққан  бейбіт  адамдардың 
сықпытын аңғартады. Құйрық тістесе артта – әдейі артта келе 
жатқан Шолақ қолдың тақымына кыстырылған құрығы бар.
милиционердің  артында  отырған  Қандауыр  мысық  пен 
тышқан  ойнаған  бастықтың  қылығына  өлердей  қорланды, 
қарсылық көрсетуге де, қашып кетуге де дәрмен жоқ, жер болып 
жасыды, амалсыз көнді. Әншейінде қолына су құюға жарамас 
жаманның  соншалық  басынып,  басына  әңгіртаяқ  ойнатқаны 
кінәмшіл жігіттің намысын қанша осқылағанымен, жан тәтті 
де; өзінің өмірін қойшы, алланың әмірінен қашып құтыла ала 
ма, анау екі көздері төрт болып, тар қапаста қамаулы жатқан 
әйелі мен баласына тиер кесірі, ендеше, әліптің артын бағып, 
қайбір мазағы мен қорлығына да шыдау керек; мейлі – жықсын, 
мейлі – атсын, итжеккенге қызыл табан қылып айдасын – не 
көрмеген қу бас, лажсыз көнтері күй кешіп көндігеді.
Өзеннің арылы естіліп, шыбын-шіркей көбейіп, алаңқайдың 
шетіне  ілінгенде,  ат  басын  іркіп  аялдады.  Шолақ  қол  жан-
жағына мұқият қарап алды да: − Осы жерге тоқтаймыз, − деп, 
әмір етіп аттан түсті. Сыңар қолымен көлігін қайыңға байлады 
да, жап-жасыл шалғынды жапыра кешіп барған күйі аяғымен 
түрткілеп,  шөп  басып  бұғып  жатқан  бұтақ,  тастарды  теуіп, 
алысқа лақтыра бастады. «Жанының тәттісін» деп ойлады ат 
артында әлі отырған Қандауыр. Бастығына милиционер жігіт 
те  көмектесіп  жүр.  Қандауыр  астындағы  атты  тебініп  қалып 
желе жөнелгісі келді-ақ, бірақ тоғайға сіңіп үлгергенше, атып 
жіберуі  әбден  мүмкін  еді.  «апыр-ай,  жалғыз  қолмен  қалай 
күрескелі жүр, расында да, алпауыттың нағыз өзі болған соң...» 
Шолақ қол: − алып кел ана мықтыны, әуселесін көрейін, − деп 
ақия бұйырды. Жүгіре басып келген жігіт аттан өзі-ақ секіріп 
түсіп, қарсы жүрген Қандауырды итермелей жеткізді.

115
− Түйгіштеме, шірік неме!
−  Қолын  шеш  те,  мылтығыңды  оқтаулы  ұста,  −  деді 
бастығы.
− Қорықпай-ақ қой, қашпаймын, − деді Қандауыр, «сізден» 
«сенге» қалай көшкенін өзі де байқамай қалды.
− Сенен қорыққаным – қара қойдан үріккенім, − деді сырт 
киімін шешіп, күреске бар ынтасымен дайындалған Шолақ қол. 
Қандауыр қарысып қалған қолын уқалап, екі білегін сипалап 
ұйығанын жазып, қанын таратты. Желбегей жамылған шапанын 
шешті. Осы кезде сарқырай ағып жатқан өзен жиегіндегі баз тал 
қозғалып, құрығы сорайып бір балықшы орыс шал шыға келді. 
артына  жалт  қарап,  тапаншасына  жармасқан  Шолақ  қол:  − 
Уходи от сюда, стреляю! − деп айғай салып еді, ана байғұс жып 
беріп  тоғайға  қайта  сүңгіп  кетті.  Көңілі  жайланған  нәшәндік 
тапаншасын белбеумен қоса шешіп, милиционерге берді.
− Кел, батыр, көрсет күшіңді.
− Бір қолымды таңып тастасам қайтеді, ұят қой...
−  Қорлама!  −  деп  аузынан  ақ  көбік  ата  жекірді.  −  Осы 
бір қолыммен ақ шу асауды құлағынан ұстап тұқыртып, құй- 
рығынан басып шыңғыртқамын.
Кителін шешіп тастап, ақ шыт көйлегінің жеңін түрінгенде, 
шолақ қолының басы тұп-тұқыл, қып-қызыл екен... Бір басып, 
екі  басып  жақындаған  Қандауырдың  зәресі  зәр  түбіне  кетті. 
амал  жоқ,  пенжагын  шешіп,  күреске  дайындалды.  Екі  көзі 
шолақ қолда. Бесатарды кезей ұстап тұрған жігіт аузын аңқайта 
ашып, қызықты жалғыз өзі тамашалайтынына мәз болғандай 
ырсияды.  Балуандар  әуелі  аңдысты.  Байқап  көрді.  Оңтайлы 
сәтті күтті. Шолақ қол күреске түскенде шабыттанып, екі көзі 
қызарып, ұрт еті жыбырлап, жыпылық жанары жырбыңдағанын 
тыйып ұшқынданып кетеді екен. Қандауырда жайбарақаттық, 
салмақты сабыр бар, лажсыздық басым. аңдысу ұзаққа созылып 
бара жатқан соң, Шолақ қол: «Қатын болмасаң, тақалсаңшы, 
белдесейік»,  −  деп  зірк  етті.  Қарсыласы  «Жарайды,  ендеше» 
дегендей, адымдап қалып, оң қолын ту сыртына сала бергенде, 
бағанадан босқа шолтаңдатпай арқасына қайыра ұстап жүрген 
мұқыр жілік автоматтай сарт етіп ағытылды да, оттан шыққан 
көсеудей қып-қызыл күйінде Қандауырдың бауырына сүңгіді 
де кетті. Тура бауырдан ондырмай тиген ауыр соққыдан көзі 
қарауытып,  басы  айналып  мең-зең  есеңгіреген  «жауының» 

116
ышқырынан  оң  қолымен  шеңгелдей  ұстаған  қалпы  қатты 
тартып  қалып,  шолақ  қол  сумаң  етіп  құлақ-шекеден  баса  оң 
жамбасына сала бергенде, жан-дәрмен қимылдаған Қандауыр 
ырқына  көнбей  бұлқынып,  жауырыннан  құшақтай  алып,  бұл 
тәсілден аман құтылды. Бұл қарсы қимылды қалай жасағанын 
өзі де білмейді. «Құдай сақтады» деді ішінен. Оның сыртынан 
қапсырған  темірдей  құшағында  қалған  нәшәндік  жан-дәрмен 
жұлқынып  еді,  онысынан  ештеңе  өнбеді.  «Жібер,  атамын»  − 
деп айқайлады мылтығын кезей сасқалақтаған милиционер.
− Оттама, сүмелек! − деп намыстанды Шолақ қол. Содан 
соң Қандауырға: «Босат, ана потшиноныйдан ұят, қайта күре- 
сейік»,−  деп  сыбырлады.  Босатты.  Босата  салысымен  арыс- 
тандай  атылып  алға  шыққан  ол  алақанына  түкіріп  қайта 
ұмтылды.  Түрі  айдаһар  қуғандай  қорқынышты  еді.  Жаңағы 
әдісті қайталаған жоқ. Тұқыл білек ербеңдеп бос қалды. Не болса 
да белдесіп көрейін деген оймен белдікке қол сала бергенде, 
Шолақ қол тұмсығына қарай зу етіп тигенде, шалқалай барып 
құлады. мұрнынан дірдектеп қан саулады. Бірақ қарсысындағы 
қасқырдай тісі ақсиған нәшәндік кеудесіне міне түсем дегенде, 
шапшаң аунап жер қаптырды да, лып етіп тұрып үлгерді.
− Ой, ағайын, мынауың күрес емес қой, төбелес қой, − деді 
тағы тақалған Шолақ қолға.
− Енді қалай деп едің, қолым біреу-ақ қой.
− Олай болса мен де жұдырық жұмсайын ба?
− Жоқ, сен күресіп жық, қолың екеу ғой.
−  Жарайды,  ендеше,  −  деді  мұрнының  қанын  жеңімен 
сүртіп.
Күрестесінің  барлық  қуаты  мен  сенері  монтансыған, 
мүсәпірсіген  шолақ  қолында  екенін  сезген  Қандауыр  бүкіл 
назарын сол сом темірді аңдуға аударды. ал жауынгер қолды 
дәрменсіздендіру  үшін  сауына  ие  болу  керек.  «Иә,  аруақ!»  − 
деп  сыйына  екпіндеген  НКВД  бастығының  артық  нәстедей 
шолтаңдаған  шолақ  қолынан  шап  беріп  ұстай  алды  да,  өзіне 
қарай пәрменімен тартып қалды. ананың беті қатты жұлқыстан 
былш етіп мұның иегіне тиді. Көз ілеспестей шапшаңдықпен 
кіндік  тұстан  шеңгелдей  ұстап  кеудесіне  тік  көтерді.  Үйіріп-
үйіріп  әкелді  де,  серпе  лақтырып  жіберуге  шақ  қалды.  Не 
істерін  білмейді.  Жықса  –  пәлеге  қалуы  мүмкін,  ал  жықпаса 
намысқа шапқан нәшәндік ыза буып, одан ары ушығуы мүмкін. 

117
Не істеу керек? Ол қол тоқпақтай ғып көтерген күйі мылтығы 
шошайған  милиционер  жігітке  жақындады.  Ол  сасқалақтай 
шегінген.
− ат, ат нәлетті! − деп даусы шыға ақырды бастық.
−  ағатай-ау,  сізге  тигізіп  аламын  ғой!  −  деп  безектеді. 
Қандауырдың  кіндігінен  төмен  көздей  беріп  еді,  жоғарыда 
тыпырлаған  шолақ  қолды  сусыта  төмен  түсіріп,  мойнынан 
қылқындыра алдына қалқан ете ұстай қойды.
− Таста мылтықты, әйтпесе буындырып өлтіремін мынаны. 
Шиқандай бетінің қаны қашып, боп-бозданған нәшәндік тілге 
келуге  шамасы  жоқ,  қолы  ербеңдеп  анаған  «таста»  дегендей 
белгі  берді.  Жігіт  өз  мылтығын  бастығының  тапаншасымен 
қоса лақтырып, дөй далаға тырағайлай қашты. Шолақ қолды 
сілке  бұрап  жықты  да,  мылтыққа  жүгірді.  Әлгінде  ғана 
әспенсіп тұрған інкібіді бастығы қақпанға түскен қасқырдай, 
амал  жоқ,  шоңқайып  отыр.  Қандауыр  мылтықты  кезенген 
жоқ,  бірін  иығына  асты,  екіншісін  жай  қолына  ұстай  салды 
да, Шолақ қолдың тура алдына келіп жайғасты. Бұл қалпында 
әңгіме-дүкен  құрып  отырған  екі  жолдастың  пошымы  секілді 
еді. Нәшәндік меселі қайтып жасып қалыпты.ләм демеген күйі 
бір тал шөп алып, соны тістелеп, құлағына қонған шыбынды 
айдап  Бұқтырманың  сарынына  құлақ  түргендей  жайбарақат 
та меңіреу. «Дегенмен, мықты, діні берік жігіт, − деп ойлады 
Қандауыр. − Әйтпесе мені жекпе-жекке шақырар ма еді. Тек 
арам болып жүрмесін. Тамырын басып көрейін».
− Жолдас бастық, менде не ақыңыз бар? Ұзында өш, қысқада 
кегіңіз жоқ еді ғой. Жолыңызға көлденең тұрған жерім бар ма 
еді? Тіпті бір-бірімізді жыға танымаймыз да ғой.
− Сен – халық жауысың, − деді ол марғау қалыпта.
−  Оны  кім  айтты  сізге?  Дәлеліңіз  қайсы?  Әйелім  мен 
бесіктен белі жаңа шыққан баламның жазығы не?
− Жазығы сол – байдың қызы.
−  Онда  тұрған  не  бар?  Әке-шешесінен  кетісіп  кеткелі 
қашан...
− Сен, шырағым, басымды ауыртпа. менің де жаным екеу 
емес.  Қатынқарағайдан  150  халық  жауын  табу  керек  деген 
жоспар  бар  жоғарыдан.  Сонда  сендердің  орындарыңа  өзім 
қамалуым керек пе?
− Сонда менімен толтыру керек пе?

118
−  Сонда  сенің  орныңа  ауыз  жаласқан  досың  –  Көкенді 
ұстаймын ба? «Сол жау» деген айғақ бер, өзіңді табан астында 
босатайын да, соны қамайын.
Қандауыр  сөзден  тосылды.  рас-ау.  Жүз  елу  жауды  тауып 
беру бұған да қиын.
− Білемін, − деді қаздай тізілген көк көйлек, ақ балтырлы 
қайыңдарға  қараған  күйі.  −  Білем,  мені  қарғап-сілейсіңдер, 
бірақ  жазығым  не?  Жазығым  үкімет  міндетін  адал  атқарып, 
бұйрықты орындағаным ба? Иә-иә, мен орындаушы ғанамын... 
Кейде осы ісімнің ақ-қарасын ажырата алмай дал болып, тіпті 
таң атқанша көз ілмей шығатын кездерім бар. ал көзім ілінсе 
болды, бір жүндес қол қолқама саусағын тарбайта ұмтылады... 
Тапанша жастап ұйықтамаған кезім жоқ, тек сол суық қару ғана 
жан досым... айтшы өзің, менің орнымда болсаң не істер едің?
− Сіздің орныңызда болмағаныма қуанамын.
− Қуансаң – сол. Сенен гөрі менің бас бостандығым жоқ. Жетек- 
тесе − жүрем, айтақтаса – үрем. Әйтпесе, бұл қазақтың бөлісе 
алмай жатқан несі бар. 
− Тастамайсыз ба бұл мазасыз қызметті.
− Дәл қазір болмайды. атып тастайды.
− Кім? − деп таңдана сұрады.
− Жоғарыдағылар... Ежов жолдас...
Шолақ  қолдың  жүзінде  мұң  бар  еді.  Оның  осынау  мән-
мағынасы жоқ, ішіне ит өліп жатса да сезу мүмкін емес әлпетіне 
аяй қарады. Өзен жағасындағы алаңқай әдемі. Шыр айналдыра 
қаулай  өскен  балапан  қайыңдар  көмкерген.  Шаң-тозаңсыз 
тап-таза  шалғынның  ортасы  −  бұлар  опыр-топыр  айқасқан 
тұсы ғана ұйпа-тұйпа да, былайғы жердің шөбі тік қалпында 
хош  иіс  аңқытады.  Осынау  мұрынды  қытықтар  жұпар  хош 
иіс масаң әрі дел-сал халге шақырып басыңды айналдырады, 
буын-буыныңды босатып бостандықтың күйін шертеді. Ептеп 
жел соғып, жасыл шалғын, тал-теректің басы баяу қозғалады. 
Бұқтырманың  сарынынан  бөтен  дыбыс  жоқ.  Қайың  түбінде 
байлаулы тұрған қос ат еріншектене шыбындайды. Иә, бұл жер 
төбелестің  емес,  рақаттана  дем  алып,  көз  шырымын  алатын 
жұмақ орны еді...
−  Не  істейміз  сонда?  −  деді  Қандауыр  лажсыздық 
аңғартып.
− Қайтайық. Сен қамаласың. Келіншегің мен балаңды боса- 
тамыз.

119
− атып өлтіріп Бұқтырмаға ағызып жіберсем қайтесіз?
− Оны істей алмайсың. Істей алмайтын себебің: бір емес, 
екі  куә  бар:  милиционер  жігіт  пен  бағанағы  балықшы  көрді. 
ал өзің крән асып қашып кетсең, түрмеде жатқан қатын-балаңа 
қиянат болады. Сондықтан – екеуіміз аяңдап ауылға қайтайық; 
әлгі  бұтына  тышып  тұра  безген  милиционер  мұқым  ауданды 
дүрліктіріп  жүрер.  рас,  күшті  екенсің,  күреспен  жеңдің, 
басқасын бас аман, бауыр түгел болса, көре жатармыз...
− Тек жығылдым деп кек сақтамаңыз, әйелім мен баламды 
есен-сау босатсаңыз болды, мен-ақ халық жауы болайын, бір 
үйден бір жау жетер.
−  менің  саған  жасар  жақсылығым  –  жалғыз.  Сөз  жоқ, 
семьяңды  үйіңе  қайтарамын.  Өзің  білесің,  бұл  жер  –  шекара 
ауданы, сондықтан көп тергеп, тексермей «арғы бетке қашпақ 
болды» дегенді желеу етіп атып тастауға құқылымыз. Халық 
жауларын төменге айдағанда, Бұқтырма үстіндегі ағаш көпірден 
өтесіңдер. Қапы қалма... және бұл сырды тісіңнен шығарма...
Қандауырдың  маңдайынан  сұп-суық  тер  шықты.  Шолақ 
кол  тапаншасын  тағынып,  кителін  киіп,  үсті-басын  түзеді.  − 
мә, бастығын тастай зытқан қорқақ иттің мылтығын мойныңа 
асып ал, − деп, бесатарды Қандауырға ұсынды. − Жүр, кеттік. 
Әттең, қазақтардың барлығы сендей болса ғой... Онда айдағанға 
жүрмес ек, айтақтағанға үрмес ек...
Екеуі  екі  атқа  мініп  жолға  шықты.  Қаптаған  қалың  то- 
ғайдың  ішімен  асықпай  аяңдатып  келе  жатыр.  Дабырлап 
сөйлескен жоқ. Әрқайсысы өз ойын малталап, мынау әділетсіз 
әлемнің  жұмбағын  шеше  алмай  үзеңгі  қағыстырады.  Ертеңгі 
атар  таң,  шығар  күннен  үмітсіз  Қандауыр  ғана  емес,  мынау 
мұқым ауданды ашса алақанында, жұмса жұдырығында ұстап, 
жылаған  бала  уанатын  інкібідінің  көңілінде  де  қаяу  бар-ау. 
Бұрынғы  құтырынған  мінез  жоқ,  момақан,  күрмеуін  шеше 
алмай  әуреленген  хал  кешкендей,  айналдырған  бір  сағаттың 
ішінде  қой  аузынан  шөп  алмас  кейіпке  түскеніне  Қандауыр 
қайран қалды. мүмкін, баяғыдан солай шығар, әдейі дөңайбат 
жасап, жұрттың зәресін алу үшін қасақана жасайтын шығар. 
Осыншалық бір қарекетін бір қарекеті жоққа шығарып, өзімен-
өзі атысып-шабысқан жұмбақты адамды алғаш жолықтыруы.
− мен сізден бір нәрсе сұрайын ба? − деді тебіне қатарласқан 
Қандауыр.

120
− ал, сұрай ғой.
− алдыңызға келген кісіні неге сабайсыз?
− Әдет болып кеткен ғой. Шыдай алмаймын. мінез солай.
−  Дегенмен,  жазықсыз  жандарды,  «жығылған  үстіне 
жұдырық» жұмсағаныңыз большевиктік қылмыс емес пе.
−  Қылмыс  деп  ешкім  қолымнан  қаққан  емес.  Дегенмен, 
қамалып жатқандардың барлығы сүттен ақ, судан таза екеніне 
кім  кепілдік  бере  алады.  адамның  ішіне  кім  кіріп  шыққан, 
ішінде ит өліп жатқандары бар. Солардан тазарту керек, санасын 
сауықтыру  керек.  Бүгін  мүләйімсіп  жүргенімен,  күндердің 
күні жалын күдірейтіп шыға келеді. Осы бастан бастарын отап 
тастамаса,  сүйікті  Отанымызға,  данышпан  Сталинге  қауіп 
төнуі мүмкін. Сақтансаң ғана сақтайды.
− Заңсыздық қой. Бір адам үшін мың адам не үшін жапа 
шегуі тиіс. Осы жұрт, өзіңіз де білесіз, енді-енді ғана еңсесін 
көтеріп,  көтерем  күйден  арыла  бастаған  жоқ  па.  «Жаулық» 
ойлағанды қойып, жанын сақтап алсын да. айталық, мына мен 
сол Жапония деген елдің қай жерде екенін де білмейді екенмін... 
ағыңыздан жарылыңызшы, Төлегенов қандай азамат еді?
−  Жапонияның  қай  жақта  екенін  өзім  де  білмеймін... 
Жігітім, тым тереңдемейік, − деп ажырая қарады. Шолақ қол 
ауылға жақындаған сайын күшіне мініп, сәл ұмытқан қызметін 
лезде қайтарып алды. − Біле-білсең осы сөзің-ақ сені қамауға 
жетіп  артылады.  мен  –  бұйрықты  орындаушымын.  Әлгінде 
сен  бір  сөзіңді,  ұмытпасам,  «заңсыздық»деп  айтып  қалдың. 
мойындайсың ғой.
− Өзімді қамасаңыз да, тілімді кесіп тастамассыз. айтқаным 
рас.
 − Ендеше, сәбет заңына күмән келтіргеніңнің өзі – алтын 
заңды бұзу болмақ. «Түлкі түрінен, адам тілінен тартады»деп 
қазақтар бекер айтпаған.
− Сол қазақтың «сөйлемейін десем – сөзім өледі, сөйлейін 
десем – өзім өлемін» дегені және бар.
− артты қысқан бай болады дегенім ғой...
− Қазір бай болуға рұқсат жоқ қой...
− Әй, өзің сөзге мәстірсің-ей, − деп Шолақ қол алғаш рет 
ақтарыла  күлді.  −  Жақсы  жігітсің,  қайтейін,  аман  қалдыруға 
амалым қайсы... О баста үстіңнен іс ашпауым керек еді. мұндай 
екеніңді қайдан білейін. Өздерің де бастықтарға жуық жүрмей 

121
шіренесіңдер. Осы қазақтардың қызық мінезі бар. Бойында күш-
қуаты, таланты барлар үдірейіп үлкен адамдарға жоламайды; 
ал, әлжуаз, алаяқтары алдыңды босатпай жылпостанады. Әне, 
сондықтан да олар аман қалады, өседі... Енді тым кеш, шегінетін 
жерім жоқ. айтқаным – айтқан, әйеліңді босатамын.
− Осыныңызға да рақмет. маңдайдағы жазуды өшіре аламын 
ба, − деп күрсінді Қандауыр. ауа жетпегендей омырауын ашып, 
кеудесін  керіктей  кере  дем  алды.  Осы  бір  мезет  ат  үстінде 
келе  жатқан  аңшы  жігіттің  ең  ақырғы  бостандық  ауасын 
жұтуындай еді. Енді қайтып мынау туған жердің тамылжыған 
табиғатын,  асқар  тау,  асау  өзенін  көре  алмасын,  емін-еркін 
сайрандап  аң-құсын  қуып,  орман-тоғайын  аралай  алмасын; 
көк шалғынына көлбей жатып, сонау тұп-тұнық аспанға қарап, 
тұнығы  шайқалмаған  көңілмен  армандай  алмасын;  құлын 
жоны  көрінбес  тау  шалғынын  кертіп  ойып,  қол  тартпамен 
алақанға түкіріп пішен ора алмасын; алтайдың аппақ қарында 
ат  шанамен  ағыза  алмасын;  мұртына  қатқан  сүңгі,  кірпіктегі 
қырауды сүртіп, тоңып-жаурап келгенде, Нюра құйып берген 
құла шайды самайынан тер ағып, сораптап іше алмасын; көктем 
шыға – көктен іздегені жерден табылғандай масайрай, жағасын 
кеміріп  долдана  таситын  Бұқтырманың  аққұла  толқынына 
қарап, тамырынан қопарылған сансыз салындыны санап, аяй 
алмасын; енді қайтып адамға жалғыз-ақ рет берілер тіршіліктің 
шәрбаты суалып, кермек татырын, кетеуі кетерін, сөйтіп, мынау 
жарық  дүниенің  торқалы  тойын  көріп,  топырақты  өлімінде 
ауыл  ақсақалдарының  ақылын  тыңдай  алмасын  сезді,  білді, 
түңілді, тайғақ тағдырының үкіміне жүгінді.
Қос жолаушы тоғайдан шыға келгенде, алдарынан андыздай 
қарсылаған  бір  қора  милиционерді  көрді.  Ішінде  мылтығын 
тастай зытқан бағанағы бала мұрт жігіт те бар. айқұлақтанып 
алда келеді.
− атаңа нәлет-ай, бүлдірген екен ғой, − деп астындағы атын 
борбайлап қалды Шолақ қол.
− аға, мыналарды бастап келдім, − деді, жерден жеті қоян 
тапқандай  жінігіп.  Оны  қамшымең  осып  өткен  нәшәндік:  − 
Батыр  қаранды!  −  деп  зілдене  айғай  салды.  −  Үйіңе  барып, 
боқшаңды дайындай бер. Қамаласың. Халық жауысың!
аттан  домалап  түсіп,  енді  тоғайға  қарай  қашқан  жігіт:  − 
Халық  жауы  атанғанша,  Бұқтырмаға  ағып  өлемін!  –  деп  зар 
еңіреді. Ұстайық деп ұмтылғандарды Шолақ қол тоқтатты.

122
−  Тимеңдер,  ешқайда  кетпейді.  Ондай  қоян  жүрек  еркек- 
шоралардың  қолынан  еркекше  өлу  де  келмейді.  Қазақтың 
түбіне  жететін  –  мынау  емес,  −  деп  Қандауырды  көрсетті.  − 
анау секілді сүрмелек сужұқпастар.
− Сіз ше? − деп қалды Қандауыр қисыны келіп қалған сөздің 
обалына қалмай.
− Жаудың мылтығын алыңдар, − деген Шолақ қол естімеген 
сыңайда.  Жан-жағынан  анталай  ұмтылған  милиционердің 
біріне  иығындағы  мылтығын  сыпырып  өзі  ұстата  беріп  еді, 
қалған екеуі аттан аударып алмақ болып борбайына жармасқан: 
бірақ ер үстінде тақымы жабысып қалғандай тәкаппар отырған 
Қандауыр  міз  бағып  місе  тұтпады.  Енді  қайтеміз  дегендей 
Шолақ қолға қарап еді ол:
− Тимеңдер, өзі барады. Әттең, мынау көп боқташаққа осы 
тұтқынның жалғыз өзін-ақ айырбастап алар едім, амал не, − деп 
алға түсіп сау желе жөнелді. Қалғандары соңынан салпақтай 
ерді. 
Шолақ қол інкібіді уәдесінде тұрды. ауылға қайтып барған 
соң Қандауырды алып қалды да, әйелін босатты.
«Қандауыр  абақтыны  өзі  ашып  кіріп  келгенде,  жүрегім 
жарылып, талып қала жаздап едім-ау. Оның өзі қамалып, бізді 
босататынын қайдан білейін», − деп күрсінді Нүрке кемпір.
Келіншегі мен баласын бауырына қысып, айналып-толғанып 
сүйген Қандауыр қанша қатты болса да, көзі жасаурап, алғаш 
рет көңілі босады.
−  «Көрешегіңді  көрмей,  көрге  кірмейсің»  деген,  Нүрке, 
қайтейік, жылаймыз да шыдаймыз. «Еркек тоқты құрмалдық» 
деген, екеуің аман болсаңдар, мені қойшы, мықтаса Колымаға 
қайта  айдар.  Өкінерім  де,  өшігерім  де  жоқ,  шүкір,  −  деді 
күштегендей болып күліп, баласын жоғары көтеріп. − Шүкір, 
артымда ұрпағым бар. Тек қайда, қандай қиындықта жүрсем де 
тілерім мен сенерім – сендер.
ағыл-тегіл көз жасын жеңімен сүрткілеген Нюра: 
− ақтық сапарға аттанардай қоштаспайықшы. ақ көңілдің 
аты арып, тоны тозбайды деуші еді атам, аман-есен ақталып 
келерсің. Шыдайық.
−  Иә,  шындық  үшін  қандай  қиындыққа  шыдауға  болар, 
егер сол шындық бар болса... кейде ойлаймын: біздегі шындық 
көсеммен қоса өліп қалды ма деп...

123
− Бар, бар, − деді Нюра, − ақиқатқа жетер адам табылар, 
үмітімізді үзбейік, Қанеке. Сары уайымға салынбайық.
−  Үміт  –  ол  да  бір  сағым  немесе  көлеңке  іспеттес,  күн 
шыққанда  ғана  пайда  болады,  ал  басыңды  қасіреттің  бұлты 
шалса,  іздеп  таба  алмайды  екенсің,  жоғалады.  Неге  екенін 
білмеймін, өзімді емес, көзі енді ғана ашылып, бауырын жаңа 
ғана  көтерген  елдің  ертеңі  алаңдатады.  Көзіне  қамшы  тиген 
ботадай  боздап,  тағы  да  үркіп,  үдере  көшіп,  бөрінің  боғы, 
бөкеннің сирағындай тоза ма деп қорқамын. Заңның бет алысы 
жаман...  Осы  кезде  абақтының  есігінде  тұрған  Шолақ  қол 
Қандауырдың соңғы сөзін құлағы шалып қалып:
− Сен сәбет заңын ғайбаттама, − деді түсін суытып. – Ол 
әрқашан да әділ, бәрімізге ортақ.
−  Заңның  әділдігіне  шәгім  жоқ,  алтын  заңды  бұрмалап, 
бұзатындарға ренішім бар.
− Кім бұзып отыр?! Сталин жолдас па?! Тіліңді тарта сөйле! 
Осы күніңе зар боларсың.
− Осы күніме қызықпай-ақ қойдым. Сендердің бұл бассыз- 
дықтарыңды Сталин жолдас білмей отыр ма деп қауіптенемін.
−  Оттапсың!  −  деді  нәшәндік.  −  Дүние  жүзінде  Сталин 
жолдастың білмейтіні жоқ. Ол – көсем! ал көсемнің көрмейтіні 
және жоқ. Уақыт бітті,қоштасыңдар.
Нюра күйеуіне ұмтылып, қапсыра құшақтап айырылмады. 
Екеуі  аймаласып,  етектерінен  тартқан  баланы  ұмытқандай 
болып еді. «Папа, үйге қайтайық», − деп ол шырқырай жылап қоя 
берді.Баласын жерден тіке көтеріп алып, бетінен сүйген әкесі: 
«мамаң екеуің үйге жүре беріңдер, мен артынан барамын», − 
деді кеудесін керген өксікті әрең басып. Жүйе-жүйесі босап, үні 
қарлығып шықты. Нюраныңда омырауы жасқа боялған. Бұлар- 
ды Шолақ қол ажыратты. ана мен баланы күшке сап итеріп, 
сыртқа  алып  шықты  да,  түрменің  шоқпардай  темір  құлыбын 
кілттеп,  жапты.  «Папалап»  есікті  тырмалаған  баласын  зорға 
дегенде  қолтығынан  көтеріп,  тыраңдатқан  қалпында  жылап-
еңіреп үйіне қайтқан Нюра өз ошағына жеткенше көз жасын 
тыя  алмады.  Бұл  шақта  таудың  ұшар  басындағы  ұшпа  бұлт 
етекке қарай жөңкіле көшіп аяқ астынан жел тұрды. Жапырақ 
жайған ағаш басы арпалыса суылдап, сабалақ жүнді бірлі-екілі 
ешкі қора-қораның ығына қарай тырағайлап барады. Желіккен 
желмен бірге жарыса түскен жаңбырдың хабаршы тамшылары 

124
жетіп,  әлгінде  ғана  будақтай  көтерілген  қара  жолдың  шаңын 
жерге шегелей бастаған. Қара бурадай құтырына жөңкілген бұлт 
бір-бірінен жерігендей үрке орналасқан бытыраңқы үйлердің 
жиналмай қалған кірін желпілдетіп, албастыдай апай-топайын 
шығарды. Тамшының арты бұжыр-бұжыр бұршаққа айналып, 
тақтай  шатыр,  қаңылтыр  пештерді  таңқылдатып,  төбеңді 
оярдай  пәрменмен  сабалаған.  Барабандап  бастаған  бұршақ 
қарақошқыл  бұлттың  құсығындай,  далада  жүрген  тіршілік 
иесін  бұрыш-бұрышқа,  ықтасын-қуысқа  қуалап  тықты.  Жер 
беті аппақ маржанға бөгіп,алтайдың алты айрығынан саулап 
бұлақ  ақты.  Бұлақтың  іші  толған  ақ  моншақ  –  әрі  суық,  әрі 
сұлу көрініске есік-терезеден сығалай мәз балалардың кейбір 
шыдамсыздары жалаң аяқ, жалаң бас далаға шапқылап шығып, 
шекесін ісіріп қайта оралады. Ең ғажабы, дәл сол күні бір жағы 
ақ, бір жағы қызыл бұршақ жауды. 
«СОл КҮН, СОл ЕрЕКШЕ БҰрШаҚ КЕШЕГІДЕЙ Жа- 
ДЬІмДа.  мЕН  БаЙғҰС  ҚаНДаУырымНаН  мӘҢГІлІК- 
КЕ аЙырылДым ДЕП ОЙлаДым-аУ», − НҮрКЕ КЕмПІр 
Тағы Да аУыр КҮрСІНДІ.
1937-інің  сойқаны  мұнымен  біткен  жоқ.  Ел  артынан 
естіді  Қандауырды  қосып  осы  ауылдың  бір  топ  азаматтарын 
Бұқтырманың  үстіндегі  ағаш  көпірден  айдап  бара  жатқанда, 
алды-арттарынан  қаумалаған  айдаушылар  тілге  келтірмей 
бытырлатып  ата  бастайды.  Дәл  осы  сәтте  Шолақ  қолдың 
жұмбақты  ескертуі  қапелімде  есіне  түскен  Қандауыр 
сасқалақтай шулаған жұртты қақ жарып барып, биіктігі отыз 
метрден  асатын  көпірден  төмендегі  көкпеңбек  иірімді  суға 
қарғиды.  Бәрібір  тұншығып  өледіге  жорыған  мылтықтылар 
оның соңынан қумайды, тірі қаларын елеп-ескеріп аңдымайды. 
Бұқтырманың арыстан жалды толқынында тербеліп өскен жігіт 
жүз қадамдай сүңгіп, басын қылт еткізіп шығарып ауа жұтып 
алған соң, тағы да су түбіне сүңгіп, ағыстың ырқында ығыса 
құлдап,  алыстап  кетеді.  Содан,  ешкім  жоқ,  тал-терегі  қалың 
өскен жағалаудан бір-ақ шығады. Сол бойында қашып кетпейді, 
үсті-басын  кептіріп  алғаннан  кейін  аудан  басында  отырған 
Шолақ қол іңкібідінің тура өзіне барады. Ол мұны «нағыз жүрек 
жұтқан батырдың өзі екенсің» деп, қарқ-қарқ күліп, арқасынан 
қағады да, қағазын реттеп Өскеменге жөнелтеді.

125
«ҚаНДаУыр СОл КЕТКЕННЕН СОғыС БаСТалғаН- 
Да ғаНа ОралыП ЕДІ-аУ», − ДЕП НҮрКЕ КЕмПІр КҮБІр- 
лЕДІ.
Қарлығаштың  ұясындай  ғана  шағын  үйелменнің  ошағы 
сөнбегенмен, басына төнген барлық ауыртпалықты Қандауыр 
арқалап кеткен жоқ, інкібідінің бақылауында болды. «Жаудың 
семьясы» деген жаман атақ тағылған соң, ауыл-аймақ, көрші-
қолаң  аса  сақтықпен  амандасатын,  тіпті  кейде  сәлемдесуге 
жасқанып, Нюраның жанынан үндемей өте шығатын. Осылайша 
бірте-бірте  суысқан  ел  жоқтан  өзгеге  күдік  алып,  ғасырлар 
бойы  қалыптасқан  жан  жарастығы,  ағайын  араластығынан 
айырылып,  әркімнің-әрқайсысының  ішінен  бұғып  жатқан 
жасырын  «жау»  іздеп,  жандарын  шүберекке  түйе  сезікті  де, 
сенімсіз күй кеше бастаған. Сүттей ұйыған ауылдың дәстүрлі 
ұжымдығы ұшына жабысқан аурудан қаншама жылдар өтсе де 
айыға алмай, сүйеккесіңді дертке ұласарын, әрине, зерделемеді. 
Ұсталғанның бәрін шын жау, қаскөй індет деп қабылдады да, 
өздеріне жұғып кетпес үшін пәледен машайық қашты немесе 
сиырдай  мүйіздеп,  бақсының  моласындай  жападан-жалғыз 
қалдырды.
«СОл ЖалғыЗДыҚТаН ӘлІ КҮНГЕ ҚҰТыла алмаЙ, 
ҚОр БОлДым-аУ», − ДЕП КҮрСІНДІ НҮрКЕ КЕмПІр.
...Иә,  жалғыздық.  Сол  жалғыздықтан  тағы  да  Көкен 
мен  аналық  құтқарып  еді.  Бұл  өмірде  бар-жоғы  белгісіз 
дарбазасыз  дара  үйде  ішерге  ас,  киерге  киім  таба  алмай,  зар 
еңіреп, зар жұтып жатқанында, тумасынан бетер бәйек болып 
қамқор  қолын  созды...  «Халық  жауының»  әйеліне  қыл  аяғы 
қара  жұмыс  та  бермей  қаңтарып  тастағанда,  тағдырдың  осы 
бір дағдарысынан аман-есен алып шыққан да солар. Бір күні 
жұмыстан әдеттегіден тым ерте оралған Көкен:
 − Ойбай, Нүрке, саған жасырыну керек, − деді өңі боп-боз 
болып. − ауданнан адам шығып сені қамауға алатын көрінеді. 
Шолақ  қолдың  айғайлап  айтқан  бұйрығын  есіктің  сыртынан 
естіп қалған бір сенімді кісі айтты.
−  Күз  болса  мынау,  енді  біраз  күнде  қар  түседі,  қайда 
қашамын, құдай-ау, − деп зәрезап болды.
− расында да, қайда барады мына қарашаның қара суығын- 
да, − деп сөзге араласты аналық.

126
− Соны өзім де білмей тұрмын. Сенің орныңа Қандауырдың 
соңынан мен-ақ кетер едім, қайтейін, алмайды ғой.
− Көңіліңе рақмет, Көкен. айналдырған Шолақ қол алмай 
қоймайды, ешқайда кетпеймін, бас сауғалап тығылмаймын да. 
Баламды бір құдайға, содан соң өздеріңе тапсырып, тас түйін 
дайындалайын. Әбігер болмаңдар.
− Тәңірім-ай, не жазып едің, енді не істейміз? − деп зарлаған 
аналықты еркектік көрсетіп жекіп тоқтатқан Көкен: − Біз қара 
басымызды сауғалап сенен безініп отырғанымыз жоқ, Нүрке! 
амал не, өзің шеш. алысқа, көз көріп, құлақ естімейтін жерге 
аттандырып  жіберуге  де  әзірмін,  осы  үйге  алып  қалуға  да 
дайынмын. Сенің балаң − біздің де бала, алда-жалда айдалып 
кетсең,  қайтып  оралғандарыңша  қанаттыға  қақтырмай,  әке-
шешесін  ұмыттырмай  қарағайдай  азамат  етіп  тәрбиелейміз. 
Басқа не келеді қолымыздан...
− ризамын сендерге, екі дүниеде де ризамын. мен тосып 
алдым  маңдайға  жазылған  сыбағамды.  Ұрпағым  –  аманат. 
абдырамай жұмысыңа бар.
Көкен басы салбыраған күйі, лажсыздық күйін кешіп шығып 
кеткен. Күйеуі ұзаған соң, аналық басқаша кеп танытты.
− Әй, Нүрке, менің тілімді алсаң, маған бір ой келіп отыр.
− Иә, қандай?− деп еміне түсті.
− Сен алғаш келген милициядан жасырынып қал.
−  Қалайша?  артынан  ұстап  алса,  одан  ары  күдік  алып, 
тергемей-ақ атып тастар.
−  алғашқы  іздеушіден  әупірімдеп  құтылсақ,  таңғы  нәсіп 
тәңірден деген, көріп алдық. Тіпті Көкенге де білдірмейік.
−  Түкке  түсінсем  бұйырмасын.  Сонда  бір  асым  ет  емес, 
алпамсадай етжеңді қатынды қай тесікке тығасың?
− Кержақтардың тас моншасына. Оның ішіне жын-шайтан 
ұялаған деп, осы ауылда тірі жан басын сұқпайды. Әмбесінде 
сол моншаның кіреберісінде жертөле бар. Бай кержақтар терең 
ғып қазып, азық-түлігін сақтайтын. міне, сенің ендігі үйің осы 
болады.
− Сенің де ойлап таппайтының жоқ-ау, аналық. Ескі подвал 
қайбір пана болып жарытар дейсің.
−  Егер  әлдекім  пысықсып  ішіне  кірер  болса,  жертөлеге 
түсіп кет, ал ешкім жоқта, моншаның ішінде отыра бер. Тамақ, 
сусыңды өзім тасып тұрармын түнделетіп.

127
− Қар жауып, қылышын сүйретіп қыс келгенде, жеті қат жер 
астында арам қатып қаламыз ғой. Одан гөрі жылымық түрмеде 
отырғаным озық-ау.
− Жетісерсің. Сені маздатып от жағып, алдыңа астау-астау 
жал-жая қойып асырайды деген. Бұдан он есе суық итжеккенге 
айдаса, кержақтардың апанымен жылап көрісерсің. Сөзді қой, 
бір тәуекелге бел байладық. ашаршылықтан да аман қалғамыз, 
қылышынан қан тамған заман өстіп тұра берер дейсің бе, біздің 
де айымыз оңынан туар.
−  Әй,  қайдам,  −  деп  сенімсіздікпен  басын  шайқаған  еді 
Нүрке  бір  пәледен  құтылдық  па  дегенде,  екіншісі  келеді 
едірейіп.  Бейне  бір  алтайдың  асулары  секілді  иін  тірескен, 
біреуінен ассаң – екіншісі тұрады...
− «Көп сөз – боқ сөз» деген атам қазақ, іске кірісейік. Сен 
қазір бар да үйіңдегі қомшаңды буып-түй. Керексізін лақтыр, от 
қойып өрте, тіміскілеген адам қашып кеттіге жорысын. Қызың 
естияр болып қалды ғой, түсіндіріп айт, тығыламыз, әйтпесе 
папаң секілді қараңғыға қамап тастайды да... мен зыр жүгіріп 
барып,  жертөлеге  төсеніш,  жылы  киім  апарып  әзірлейін...− 
аналық  өз  үйін  ақтара  бастаған.  −  Құдай-ау,  атамның  ескі 
қасқыр ішігін де «халық жауы» деп қамап тастады ма, қайда 
кеткен, тәңір алғыр...
Екі  күнді  әбігерлі  дайындықпен  өткізді.  Осынау  құпия 
әрекеттен  Көкен  қаперсіз  еді.  Үшінші  күн  дегенде:  «Шолақ 
қол  хабар  жіберіпті,  Нюра  Фадеевна  ешқайда  кетпесін,  хал-
жағдайын біліп қайтамын. Қорықпасын, күзетшісіз барамын», − 
деген сыбысты жеткізді. Бірақ өзі осы күні үйден ұзап шықпады, 
жұмысқа  да  бармай  қора-қопсысын  түзеп,  айналсоқтады-ай. 
аналық: «Іздеп қалған жоқ па, жүмысыңа барсаң қайтеді», − 
деп, жақауратып көріп еді, қас қылғаңдай қадалып, кетпей-ақ 
қойғаны.  «Шынымызды  айтсақ  қайтеді»  деген  тәуекелге  бел 
байлаған мезетте, ауылдың аш құрсақ итін шулатып Шолақ қол 
келіп үлгереді. амал жоқ, алдынан шығып қарсы алды. аттан 
адамша аттап емес, оң аяғын ердің алдыңғы қасынан асырып 
шабандоз баладай секіріп түскен нәшәндік:
−  Қоңдысыңдар  ғой  өздерің,  не  жеп  семірдіңдер?  –  деді 
қамшысын сапиян етігінің қонышына тыға сөйлеп.
− «Өлмегенге өлі балық» деген, жолдас бастық, колхоз не 
берсе – соны талшық етеміз,− деп жауап берді Көкен.

128
−  Есеп-қисаптан  жырым-шеттіктейді  деген  сигнал  бар. 
Істеп  жүрген  жерінен  тістеп  жүретін  қазақтың  ежелгі  әдеті. 
Сені  де  тексеру  керек.  Екі  қатынды,  екі  баланы  асырайтын 
азық қайдан келді саған.
− Тексеріңдер.
−  Көрші  ауылдағы  бригадирдің  қалай  ұсталғанын,  қалай 
сотталғанын білесің бе?
− Естімеппін, − деді Көкен.
−  Ондайда  құлағың  керең  бола  қалады.  ат-тонын  ала 
қашып танып болмаған соң, баласының тезегін тексеріп келіп 
жібергенде – ішінен бидай шықты, − деп қарқылдап күлді. − 
ал  енді  сендер  бара  тұрыңдар,  Нюра  Фадеевнамен  оңаша 
сырласып көрелік.
Үйге  екеуі  ғана  кірді.  Іргедегі  төсекке  былш  етіп  отыра 
кеткен Шолақ қол біразға дейін Нюраға қадала қараған қалпы 
жымси ежірейіп ләм демеді. Жылан арбағандай бүріскен әйел, 
өңменін  тесіп  жіберердей  қадалған  қиғаш  көзден  жасқана 
жанар қашырды. Шыдамның да шегі бар:
− Сұрай беріңіз, − деді үні дірілдеп.
− Күйеуіңнің атылғанын естіген шығарсың.
− Естігенім рас, бірақ өлгеніне сенбеймін.
−  Халық  жауы  ретінде  атылғаны  туралы  актымен 
таныстырайын ба?
− Немене бұл... көңіл айтқаныңыз ба? айтсаңыз да абайлап 
естіртпейсіз бе?
−Да-а, − деп ойланды Шолақ қол. − Да-а... мен мәймөңкені 
білмеймін, қызметтің адамымын, турасын айтамын.
− Биліктіге де біліктілік керек дегенім ғой, әйтпесе түкірігі 
жерге түспей тұрған сізбен тайталасып нем бар.
Шолаққол  ескі  әдетінше  ойқастай  басып  үй  ішінде  әрі-
бері  алшаңдамақ  еді,  аядай  бөлме  таршылық  жасады.  амал 
жоқ, төсекке қайта отырды да, қарсы алдындағы әйелге тағы 
да қадала қарады. Бұрынғыдай емес бойы үйреніп, неге болса 
да  бел  буған  Нюра  шімірікпестен  сазарып  отыр.  Оның  өр 
сыңайын аңдаған нәшәндік әкіреңдеп әлек болудан еш нәтиже 
шықпасын сезді ме, көкейінде көптен жүрген жасырын сырын 
шым-шымдап шығаруға көшкен-ді.
−  мен  сені  қамауға  келгенім  жоқ  деп  ескерттім.  Бетінен 
нұры  тамған  сұлу  келіншекті  қараңғы  торға  қамап  ұстаудан 

129
үлкен қылмыс бар ма мен үшін. Жаным темірден жаратылмаған, 
менде де сезім, жүрек, түйсік бар. Егер қаттылығым, түрімнің 
суықтығы  білінсе,  оған  мен  кінәлі  емес,  талап  пен  жұмыс 
солай,  демек,  мен  түскен  қазан  қатты  қайнап  пісірді.  Күні 
бүгінге дейін салт басты, сабау қамшылымын. Қызмет қуамын 
деп, жар қызығынан айырылыппын...
Шолақ қолдың не бықсытып келе жатқанын ептеп іші сезе 
баста-ған  Нюраның  әлгінде  ғана  боп-бозданған  жүзіне  қан 
теуіп, бойынан үрей үркіп, денесі дірілдей бастады. «Тәңірім-
ау, енді жетпегені осы еді».
− Зорлықпен келгенім жоқ, сені алғаш көргеннен бері тағат 
таптырмаған...
−  Керек  емес,  −  деді  Нюра  зәрезап  болып,  −  ар  жағын 
айтпай-ақ қойыңыз...
− Өлмектің артынан – өлмек жоқ, басың жас, бақытың алда, 
балаңның үстінен құс ұшырмай тәрбиелеймін...
−  Жаудың  әйелін  алды  деп,  өзіңіз  де  ұсталып  кетерсіз... 
Болмайды!  Бекер  әуре  болмаңыз!  −  атып  тұрып  сыртқа 
беттемек еді, інкібіді бастығы:
−  Отыр!  Шошаңдамай,  сөзге  қонақ  бер!  −  деп  ақырып 
қалды. − Немене, менің әйел сүюге қақым жоқ па?
− Қақыңыз бар, бірақ біреудің әйелін емес.
− Жесір әйелді деңіз...
− Жесір мен жетімнің заманы емес пе, осы өкіметті соларға 
теңдік әперу үшін орнатпап па еді...
−  Ол,  рас,  махаббатқа  да  бостандық  керек,  сондықтан  да 
саған  сөз  салып  тұрмын,  сондықтан  да  жуандық  жасамай 
жуас жолмен, қазақы жолмен үлкен басымды кішірейтіп келіп 
тұрмын.
− ақирет алдында да айтар сөзім – үзіңіз үмітіңізді. мен о 
дүниеде де Қандауырды ұмыта алмаймын.
−  Ұмытпай-ақ  қой.  Тіпті  бес  уақ  намазыңнан  қалдырма, 
суретін салып қабырғаға іліп қоялық.
− мен енді сізге еш нәрсе айтпаймын, білгеніңізді істеңіз. − 
Нюраның беті қайтадан қуарып кетті.
−  Қақ  маңдайдан  ұрдың-ау,  аспан  көз  қатын.  Қайтейін 
сені,  қайтейін,  жалғандағы  жалғыз  қуанышымнан  айырдың, 
абыройымды  айрандай  төктің,  жігерімді  құм  қылдың, 
жігіттігімді  қорладың,  аяулы  сезімімді  аяқ  асты  еттің.  Енді 

130
қайтіп  ашуланбаймын,  енді  қайтіп  елді  қан  қақсатпаймын, 
айтшы  өзің...  Жазығым  не,  жазығым  жар  қызығын  көрейін 
дегенім бе?
Нюра таң қалды. Шолақ қол бетін қос алақанымен басып 
алып, әйелдерше ал келіп солқылдап жыласын. Басқа – басқа 
да,  дәл  осындай  оқыс  қылық,  босаң  көңіл  күтпеген  еді,  әрі 
оған  тас  емен  жүрегі  жылып,  жаны  ашыған.  «Қойыңыз  аға, 
азамат  емессіз  бе,  босамаңыз»  деп  оған  деген  өшпенділігін 
жұмсартпаққа ниет қылды да, «қой, босқа емексітпейін» деген 
оймен  тез  айныды.  ал  анау  қалтасынан  орамалын  шапшаң 
суырып  алып,  жасқа  толған  жанарын  сүртіп-сүртіп  орнынан 
тұрды.  Белбеуін  ширыға  түзеді.  Тапаншасының  қабын  сипап 
тексерді.  Нюраға  қарамаған  күйі  шыға  берді  де:  −  Ендігі 
хабарды милиционерден күтерсің, сұлуым, − деп жымиды. − 
мен сенімен қоштаспаймын, көріскенше.
Шолақ  қол  шығып  кеткен  соң,  үйге  апыл-ғұпыл  кірген 
аналық, есі ауысқандай, аядай ғана әйнектен түскен жарыққа 
кірпік қақпастан телміріп отырған Нюраны құшақтай алды.
− Не деп кетті? Ұзақ сырластыңдар ғой, түге. ақсарбас, бір 
пәледен құтылдық білем.
−  Сол  пәле  енді  ғана  басталды,  құрбым.  Еркек  екен,  сөз 
салды,  жүрегін  ұсынды.  Көнбеп  едім,  көзіме  көк  шыбын 
үймелетем деп кетті ғой.
− Кетсін әрмен... еңді қайтып оралғанша, кім бар, кім жоқ. 
Жүнжіме. Шай қояйын. Балалардың да қарны ашқан шығар.
Осы кезде Көкен кірді:
− Ертеңге дейін ойлансын дейді, не айтып еді, Нүрке?
− маған тұрмысқа шық дейді.
− Онысы жігітшілік екен,− деді Көкен желкесін қасып.
− Кет ары, албасты басып тұр ма, Қандауырға не бетімізді 
айтамыз.
− Кісі тірі қалу үшін не істемейді... Өзің біл, мың жылғы 
жұмақтан бір күнгі жарың артық емес пе...
−  Сен  мені  білмейді  екенсің,  Көкен,  −  деді  Нюра  қабағы 
дірілдей  ренжіп.−  Байсырап  отырғаным  жоқ,  Қанекеңнен 
жаным  артық  емес.  аюдай  ақырған  ата-анамның  ақ  сүт,  ақ 
батасын  аттап  қосылған  жарымды  жасыққа  айырбастаймын 
ба.

131
− Кешір, − деді Көкен қалбалақтап. − мен... әншейін... сен 
үшін ғой бәрі де. Құрысын, қайтып алдым сөзімді. Әй, аналық, 
шайыңның түбіне тас түсіп кетті ме, неғып қайнамайды...
«ЖарыҚТыҚ  КӨКЕННІҢ  мІНЕЗІ  ҚыЗыҚ  ЕДІ-аУ,  − 
ДЕП ӨЗ-ӨЗІНЕН КҮлІмСІрЕДІ НҮрКЕ КЕмПІр. − аУЗыН 
аШСа,  ЖҮрЕГІ  КӨрІНЕТІН  аДал,  БалаДаЙ  аҢҚаУ 
ЕДІ».
Таңға  жуық  сыбдырын  білдірмей  тұрған  аналық  аса 
сақтықпен  киініп,  есікті  ептеп  аша  бергенде,  біреу  шымшып 
алғандай  сыңсып  қоя  берген.  Тықыр  еткенге  оянатын  күйеу: 
«Әй, бұл кім, аналық, сенбісің, қайда барасың?» − деді ұйқылы 
үнмен. «мен ғой, әлгі жалғыз сиыр кеше кешке өрістен келмеп 
еді, байқайын деп... ұйықтай беріңдер. Бала тоңып қалмасын, 
қымтай сал», − деп, қамқор кейіп танытты да, лып етіп шыға 
жөнелген.  Сол  бетімен  Нюраның  үйіне  беттеді.  Ол  да  ояу 
отыр  екен,  екеуі  ұзақ  күбірлесті.  Бәрінен  де  қиыны  шырт 
ұйқыда  жатқан  баланы  ояту  болды.  Түнде  қайда  барамыз 
деп,  қыңқылдап  жылады.  Буыншақ-түйіншектерін  арқалап 
үшеуі  ағаш  арасындағы  мыстан  кемпірдің  баспанасындай 
болып  жалғыз  қарауытқан  моншаға  қарай  аяңдады.  ауыл 
таң алдындағы өлі ұйқыда. Өліара кездің қараңғылығы енді-
енді  ғана  етек  түріп,  көбесі  сөгіле  бастаған.  ауыл  шетінен 
басталар отқа осы елдің бес-алты қара малы жайылып жүр. Тау 
қойнауы болғандықтан, таңға жуық қалың қырау түсіп, бейне 
бір  жұқалаң  қар  жауғандай  әсер  беретін  қарашаның  суығы 
жылы үйден шыққан денелерін тоңазытып, бүрсең қақтырды. 
Әсіресе,  ұйқысы,  әлі  де  ашылмай,  есінеп-құсынаған  бала 
«тоңдым,  мама»  деп  еріншектене  ереді.  «Тоңарсың  әлі,  бұл 
–  басы  ғана»,−  деп  күбірлейді  шешесі.  айдаладағы  моншаға 
жеткенде, балада тіпті зәре қалмады. «Кірмеймін, оның ішінде 
сайтан бар»,− деп шегіншектеді. Іші тастай қараңғы моншаға 
бірінші болып «бисмилла» деп өжеттене кірген аналық оттық 
тұтатып,  жарық  жасады.  Іші  ыс-ыс  бөлменің  қабырғасына 
жанап кетсең, үсті-басыңды күйелештеп шығасың. Бұрыштағы 
тастан  үйіліп  жиналған  пештің  үстінде  майшам  бар  екен, 
тұтатып  еді,  өлімсіреген  сәуле  таратып,  есіктен  ескен 
желемікпен қыпылықтай жанады. Қамбаның аузы ашық екен. 
Ішіне сып беріп түскен аналық:

132
− Әй, Нүрке, еңкейіп қарашы өзің, ұядай, − деп сыбырлады.− 
майшамды маған әперіп жібер.
Әуелі  жалауышкені,  содан  соң  қызын  шұңқырға  түсіріп, 
артынан өзі сусыды. Жертөленің іші, расында да, әрі кең, әрі 
тап-тұйнақтай. Бәрін де аналық сақадай-сай дайындап қойған 
екен. Кержақтардың ашыған капуста, қияр, балын сақтайтын 
тақтай  таушаны  жайып,  төсекке  айналдырған.  Жертөленің 
қабырғасына  дейін  тақтайланған,  тек  едені  жоқ,  құм  төккен. 
Жеміс-жидектері бұзылмас үшін, құм төсейтін шығар...
−  міне,  осы  ендігі  үйлерің,  −  деді  қарадай  борша-борша 
терлеген аналық.
− мынау – зындан ғой... Әттең, пеші болса, қыстан шығуға 
да болар еді, − деді әлі де жан-жағын тосырқай шолған Нюра.
− Кішкене ғана қаңылтыр пеш тауып келсем, суықтан емес, 
ыстықтан зәрезеп боларсыңдар.
−  Әй,  аналық-ай,  ол  пештің  түтінін  будақтатып  қалай 
жағамыз?
− Отты тек түнде ғана жағасыңдар, ал күндіз дымдарыңды 
білдірмей жым-жырт жатасыңдар. 
−  Сонда  біз  үкі  немесе  жарғанат  болғанымыз  ғой,  −  деп 
Нюра аузын басып, тұншыға күлді.
− Тірі қалу үшін бәрі болуға болады. ал мен кеттім. Тегінде, 
естеріңде болсын, жер қойманың қақпағын қазанмен бастырып 
кетемін,  шығамын  деп  әуре  болмаңдар,  өзім  ғана  ашамын. 
Екі  күндік  азықтарың  бар.  ыстық  тамаққа  әзірше  иектерің 
қышымасын.
− мен бір түрлі қорқып отырмын, − деді Нюра мұңайып. − 
Осыдан түрме артық секілді. Ойлашы өзің, қашанғы отырамыз: 
бір ай, бір жыл, содан соң...
−  Содан  соң  –  сол.  Сен  қызықсың-ей,  абақтыға  ас  беріп 
жатқандай-ақ  асығып,  басымды  ауырттың  ғой.  Оған  бүгін 
бардың не, бір айдан соң бардың не, ешқайда қашып кетпес, 
түрмесіз үкімет болушы ма еді, − деп, іргедегі нарға қисайып 
ұйықтап қалған баланың үстіне ішік жауып, жан-жағын қымтап 
қойды.
− Ішім пысатын шығар, тәулік бойы жер астында қамалып 
отырудан артық тозақ бар ма...
− Сені қойшы, − деп аналық тағы да сампылдай жөнелді. − 
Тоқыма тоқисың, бәрінен де жас балаға қиын, ойын баласы іші 

133
жарылып зерігер, әмбе саған ермек тауып, алдаусырату керек. 
ал мен кетейін.
ал  мен  кетейінмен  тағы  біраз  айналсоқтап,  құрбысын 
қимағандай әрең көтерілді шұңқырдан. Содан соң жертөленің 
қақпағын  жауып,  былайырақ  төңкерулі  жатқан  тайқазанды 
өзі  әрең  дегенде  орнынан  қозғап,  ырғай  жылжытып  әкелгені 
естілді. Есікті нығыздап жауып, сыртынан тіреу қойды. Жан-
жағына алақ-жұлақ қарап, жорғалап үйіне жеткен. Жолшыбай 
қара сиырды айдай кеткен. Қораға қамап, үйге бір құшақ отын 
құшақтай кірген. Әйелінің тықырынан оянған саққұлық Көкен: 
«Көп  айналдың  ғой,  сиыр  бар  ма?»  −  деп  есіней  сұраған. 
«Қасқыр жегірді әрең дегенде таптым. Терістің ішіндегі колхоз 
шөбінде белуарына дейін мелдеп тұр екен, ертелетіп іздегенім 
қандай  көрім  болған,  ұятқа  қалады  екенбіз»,  −  деп  өтірікті 
судай сапырып жіберді. «Үй суып кетіпті, пешке от жақпасам, 
қарағай  отын  әкелсеңші,  әкесі,  қайыңның  дуылдап  жанғаны 
болмаса,  қызуы  шамалы».  «Көлік  болмай  тұр  ғой,  әмбесінде 
қол да тимейді». «Колхоздан бір тырақы тауып берсең, іргеде 
жай түсіп сұлап жатқан молақтың бірін өзім-ақ сүйретіп әкелер 
едім».  «мұрындығын  тесе  алмайсың  ғой».  «Тескенде,  сенің 
білегің сыйып кетер ғып үңірентіп жіберем, ағаштың арасында 
туып, ағашқа жарымасақ не дауа. Әй, қазақтар-ай, орманның 
ішінде  тұрып  отынға  жарымай,  үйінің  бұрышын  жарып 
жағатын  еріншектіктен  қашан  арылар  екенбіз»  деп,  пештің 
күлін  шығарып,  көмейіне  жаңқа  тығып,  от  тамызып  толас 
таппады. «аналық-ай, қолыңмен қоса аузың да қимылдамаса, 
ұшынасың  ба»деген  күйеуі  ендігі  ұйқыда  маза  болмасын 
сезгендей, самарқау күйде киіне бастаған. − Бүгін ғой Нүркені 
айдап әкетеді.
− Байғұсқа обал болды, − деп жаны ашығансыды әйелі.
− Кебежеңнің түбінде қалған-құтқан болса, жолына пісіріп 
берсеңші. Одан басқа қолымыздан не келеді...
− Қара сиырды Шолақ қолға жетелетіп жіберсек, босатар 
ма екен?
−  Қара  сиырға  сені  қосып  берсең  де  жібімейді,  −  деді 
Көкен  −  Қайта  басымызға  пәле  болып  жабысады.  Секретарь 
Төлегеновті  домбыра  шертеді,  ән  айтады,  рулардың  тегін 
таратады,  насыбай  атып,  ескіліктің  қалдығына  шырмалған 
деп айыптады емес пе. Әсіресе, балаларына қиын болды. Көзі 

134
мөлдіреген  бес  жасар  Бибігүл  атты  қызын  қимай,  «шөлім 
қанып бетінен де сүйе алмадым-ау» деп аһ ұрғанда, аузынан 
жалын атып қатты қамығыпты.
−  Сонда  қалай,  домбыра  шертіп,  ән  айтқанның  барлығы 
халық жауы болса, құрысын... Құртайық ана домбыраны...
−  айыптың  үлкені  ол  емес,  −  деді  күйеуі.  −  Шолақ  қол 
«Партбилетіңді  тапсыр»  деп  қожаңдағанда,  «билетті  сен 
берген  жоқсың»  деп  қасарысқан.  Тартып  алмаққа  ұмтылған 
Шолақ  қолды  қағып  жібергенде,  анау  орындыққа  шалынып 
шалқалай  құлап  түсіпті.  Бар  пәле  осыдан  әрі  асқынған. 
«Жапонның жансызы» деп куәлендірген қағаз дайындап, жым-
жылас алып кетті ғой. Әйелі мәнура балаларын жетелеп Семей 
жақтағы  төркіндеріне  көшіп  кетті.  Төлегенов  жалғыз  емес, 
қол астында істейтін алпысованы да аузы-мұрнынан шыққан 
екіқабаттығына да қарамай қамаған және екі ағасын да алған. 
Әйел байғұс түрмеде босаныпты деп естимін, ал баласын қайда 
жібергені  белгісіз...  ее-ее-ее,  қарағай  басын  шортан  шалды 
деген осы...
Түске  таман  аудан  орталығы  Қатоннан  милиционер  жігіт 
келіп, Нюраны таба алмады. Іздемеген, қарамаған жері қалмай 
мысы құрыған, жалғыз өзі лажсыз кері оралған жігітті жерден 
алып жерге салып ұрысқан інкібіді бастығы алашапқын болып 
өзі  жетіп  еді.  Тінтпеген  үйі,  жауап  алмаған  адамы  қалмады, 
тіпті  іргеде  сыңсып  тұрған  орман  ішін  де  сүзіп  шықты,  жер 
жұтқандай жым-жылас; із кесіп, сыбыс ести алмай дал болды. 
расында да, Нюраның табан астында − бір түннің ішінде түтіні 
өшіп,  түндігі  жабылып,  қайда  ғана  ғайып  болып  кеткенінен 
аналықтан өзге жұрт хабарсыз еді. ал аналық болса: «Құдайға 
анық, көрсем көзім шықсын, естісем құлағым керең болсын»,− 
деп,  қарғанып-сіленіп,  азар  да  безер  болған.  ал  оның  күйеуі 
Көкен: «апыр-ау, аспанда құдай, жерде шұнай алды ма, ғажап, 
ғажап»,–  деп,  таңдайын  қағып,  басын  шайқап,  әуелі  қайран 
қалғаны соншама, қызды-қыздымен Шолақ қолға қосылып өзі 
де іздеді. ал Шолақ қол – дүниедегі ең бір күдікшіл әрі иісшіл, 
тісқаққан, ізшіл маман кәсіптік түйсікпен бісміллә дегеннен-ақ 
Нюраның жоғалу себебін Көкендерден көрді. алдап та, арбап 
та  сұрады,  ұрсып  та,  ұрып  та  сұрады,  «білмеймізден»  басқа 
жарытымды жауап ала алмады. Әбден сілесі қатқан соң, тың-
тыңдап  осы  ауылға  түнеп  қалған.  Колхоз  кеңсесіндегі  қара 

135
былғарымен қапталған диванға сұр шинелін жамылып жатып 
қалған.  Онысы  көз  алдау  еді,  ел  орынға  отырып,  әрқайсысы 
майшамын  ерте  өшіріп  жым-жырт  жатып  қалғанда,  жымын 
білдірмей далаға шығып, ақырын басып байқастады. Әсіресе, 
Көкеннің  үйін  таң  сыз  бергенше  торуылдаған.  Ол  үйден  де 
қырылып қалғандай қыбыр еткен жан көрінбеген. Өліараның 
көрдей  қараңғылығында  ауыл  арасында  жусап  жатқан  жуас 
сиырларға сүрініп ұзақ жүрді. Жалғыз Нюра ғана емес, мұқым 
ел қаша көшіп кеткендей, тыныштық құлаққа ұрған танадай... 
әрі неге екені белгісіз, жау шауып, жұтап қалған ескі жұрттай 
қорқынышты...  «Жо-жоқ,  бұл  ауылдың  ұрлығын  ашу  үшін 
баяғының бақсысы, көріпкелі керек шығар»,− деп күбірлеген. 
Күн  шыға,  әбден  дымы  құрып  шаршаған  соң,  елікті  қуған 
аңшының итіндей бұралып кеңсеге оралды. Бәрібір көз іле алған 
жоқ.  «мүмкін,  Өскеменге  айдалған  Қандауыр  қашып  кетіп, 
әйелі мен баласын арғы бетке, не Қытайға, не моңғолға көшіріп 
әкеткен  шығар.  ал  ондай  көзсіз  ерлікті  ондай  жаужүректен 
күтуге  болады.  алтай  тауының  құзарларында  шекара  да, 
аңдаушы  да  жоқ,  мылтығын  шошайтқан  он  шақты  солдат 
тек  сайда  ғана,  оқта-текте  салт  атпен  қоқыраңдап  жоталарға 
жортып шыққаны болмаса, өркеш-өркеш тау шағылдарындағы 
көш  жолын,  аң  мен  аңшының  соқпағын  білмейді.  Қандауыр 
секілді  аңшы  шекарадан  көзін  жұмып  өтеді».  міне,  өз  ісін 
әлемдегі  ең  ақиқаттың  бірі  есептейтін  Шолақ  қол  шақшадай 
басын  шарадай  еткен  ойын  осындай  түйінмен  аяқтады. 
Колхоз  басқармаларына  «бәрібір  сендерге  сенбеймін,  бірің 
болмаса  бірің  саучастниксің»  деп,  атқа  қона  берген  кезінде 
бригадир:  «Осы  біз  кержақ  байдың  ескі  моншасын  қарадық 
па?» − дегені көзі ежірейіп. «Көрсет моншаны, ол қай жерде? 
Неге  айтпадың?»  −  деп  ақырып,  тапап  кетердей  қамшысын 
үйіріп,  атын  омыраулатты.  «Жүріңіз  көрсетейін,  осыдан  бір 
шақырымдай  жерде,  орманы  қалың  өзен  жағасында»,  −  деп, 
алға  түсіп  томпаңдап  жөнелген.  «Ой,  онда  сайтан  да  жоқ, 
маңайынан  жүруге  қорқамыз»,  −  деген  кәперсіз  Көкен.  ал 
аналықта  зәре  қалмады.  «Құрыған  жері  осы  шығар»,−  деп, 
бетін басқан күйі өз үйіне жүгірген-ді.
моншаға  жақындай  бергенде,  Шолақ  қолдың  тақымын- 
дағы аты қорсылдап өз-өзінен үріккені. Ойқастап бас бермей 
қойған  соң,  «шынында  да,  бұл  моншаның  бір  сиқыры  бар-

136
ау»  деп  ойлады  да,  аттан  түсіп,  ағашқа  байлап,  өзі  жаяу 
тартты.  Дегенмен,  бойында  сезік  бар.  Тапаншасын  суырып, 
барлауға  аттанғандай  байқастап,  бүкшиіп  басып  жақындады. 
Әуелі моншаның қурай басқан сыртын шола айналды да, өзі 
қабырғаға  жапсырыла  тұрып,  есіктің  тіреуін  аяғымен  итеріп 
түсірді. Тіреуі түскен соң, топсасы ескірген есік өз екпінімен 
шиқ  етіп  ашылғанда,  оңбай  шошыған  Шолақ  тапаншасының 
шүріппесін  басып  қалып,  жата  қалған.  албаты  атылған  оқ 
моншаның қарсы бұрышында қалқиып тұрған бригадирдің оң 
қолын жұла жанап өтіп, арт жағындағы қарағайдың қабығын 
тесіп кірді. Бригадир: «Ойбай-ойбай, өлтірдің!» − деп ышқына 
құлады.  Өкіріп-бақырып,  қан  саулаған  шынтағын  басып 
арпалыса аунады. «Өй, әкеңнің, алдымда неге тұрасың ербиіп!» 
− деп, орнынан көтерілген Шолақ қол әлі де сақтық білдіріп, 
моншаның  босағасынан  бой  тасалай  сығалаған.  Ешкім  жоқ. 
Қапырық иіс қана мұрын жарады. Дізесі дірілдеп ішке кірді, 
қазанды  бір  теуіп  қайта  шықты.  Қансыраған  бригадирдің 
жаралы шынтағын өз көйлегін айырып жіберіп таңып жатқан 
Көкен «аңқау елге дөң айбат жасағаны болмаса, нәшәндігіміз 
бұтына тышқан қорқақ екен-ау» деп ойлады. алғашқыдай емес 
бойын тік ұстап, қоқилана жақындаған Шолақ қолға бригадир: 
«Өзің секілді мені де шолақ етейін деп пе едің, үстіңнен жәлібі 
жасаймын,  неге  атасың?»  −  деп  аңқиды.  анау  сасқан  жоқ: 
«Жауды ұстау майданында өлім-жітім болмай тұрмайды, оқыс 
қой, қан шықпастай етіп мықтап таңып ал да, артыма мінгес, 
ауданға  апарып  доқтырға  емдетем»,  −  деп,  үлкен  «кісілік» 
жасады.
− Әлгі жаудың қатыны моншада жоқ, бірақ... Әлдекім біз- 
ден  бұрын  тінтілеген  секілді,  өйткені  кіреберістегі  өрмекші- 
нің торы бұзылған, бетіме жабысқан жоқ, − деп қауіп айтты.
«апыр-ай, адамның үш ұйықтаса түсіне кірмейтін нәстені 
сезуін,  жыланның  жусағанын  білетін  нағыз  тыңшының  өзі 
екен?»  −  деп  таңырқаған  Көкен  ілби  басып  ауылға  аяңдады. 
«Құдай-ай,  Нүркені  жер  жұтып  қойды  ма?»  «Жаудың» 
қатын-баласы  табылмады  деген  хабарды  естіген  аналықтың 
қуанышында  шек  болмады.  ал  інкібідінің  артына  мінгесіп 
кеткен бригадир қара орманына қайтып оралған жоқ; «Шолақ 
қолдың өзімен атысып, оқ тиген Нюра Фадейқызын ізім-ғайым 
қашырып жіберген сол екен, жымын білдірмей жүрген нағыз 

137
халық  жауы  екен,  Төлегеновтің  өзімен  сыбайлас  болыпты» 
дейді-дейді  –  не  дейді  екенмен  айыпталып,  итжеккенге  ай- 
далған. «Қақаған суық, қатаң тәртіпке төзе алмай, сол жақта іш 
құса болып, буынып өліпті», дейді, дейді – не демейді.
алайда, шындық еді. 
«Ол  Да  КЕТТІ  ҰрПаҚСыЗ,  −  ДЕП  КҮрСІНДІ 
НҮрКЕ  КЕмПІр.  ТӘҢІрІм-аЙ,  мылТыҚ  ТарС  ЕТКЕН- 
ДЕ  ҚЬІЗЬІмНыҢ  ШырылДаП  ЖылаП  ҚОЯ  БЕр- 
ГЕНІ.  аЙғаЙ-ҰЙғаЙмЕН  алғаШҚы  ДаУыСТы 
ЕСТІмЕЙ  ҚалыПТЬІ,  арТыНаН  БаламНыҢ  аУЗыН 
ТҰНШыҚТыра БаСа ҚОЙДым. ТЕК мҰрНымЕН ғаНа 
ДЕм алғаН ҚҰлыНым, Олар ҰЗаП КЕТКЕНШЕ ӨлІП 
Қала ЖаЗДағаНы-аЙ» 
алтайдың  мұқым  орман-тоғай,  сай-сала,  бұта-қарағайын 
аппақ  мамыққа  бөлеп  қар  жауды.  Бұл  шақ  қарашаның  қара 
суығы  ашуын  азайтып,  тау  ішіне  үп  еткен  желсіз  жуас  та 
жұмсақ тыныштық орнаған момын шағы еді. алғаш рет қыстың 
таза  қары  түскенде,  азынаған  ызғырық  азаятын  да,  әдемі  бір 
жылымық орнайтын. міне, биыл кештеу келген есесін алғысы 
келгендей  күні-түні  қапалақтап  жауып,  тізеден  келетіндей 
омбыға  айналды.  алтай  қысының  да  өз  сұлулығы,  еш  жерге 
ұқсамас ерекше бір әдемі суреті болушы еді. Әсіресе, жалғыз-
ақ  күнде  салаң  ете  қалатын  қысының  жұмбақты  да  жым-
жырт  кейпіне  қарасаң,  көктемге  бергісіз  жаныңды  жарылқар 
сыршылдығын  аңғарасың.  амал  не,  осына  ішкі  сарайыңды 
сансыз сиқырлы әуезге бөлер сабырлы қуанышың салқындап 
барып, тым келте қайырылар еді...
айға  жуық  айласын  асырып  келген  аналық  алғашқы 
сонарда  із  кесіп,  моншада  жасырынып  жатқан  Нюраға 
қатынаудан жасқанды. «Жығылған үстіне жұдырық» дегендей, 
Нүркенің баласына суық тиіп, өкпесі сырылдап қатты ауырып 
жатыр еді. Не істерін білмей басы қатқан аналық бүгін де ерте 
тұрып,  тәуекелге  басып  жар  жағасындағы  жалғыз  моншаға 
қарай  бет  түземек  ниетте.  Пиманың  қонышынан  асар  қарды 
жаяу кешуден гөрі, Көкеннің ара-тұра аңға шығатын шаңғысын 
аяғына кимек болды да, қораны, отын сарайдың ішін қарап еді, 
таппады. Қанша қайраттымын деп сыр алдырмағанмен, соңғы 
кезде шаршап та жүрген. Бармаудың реті тағы жоқ, екі көзі төрт 
болып дімкәс баласы мен құрбысы күтіп отыр. Тамақ түйілген 

138
түйіншігін  қойнына  тығып,  құдайға  тапсырып  жүре  берген 
кезінде, артынан: «Әй, аналық, қайда барасың?» деген дауыс 
естілді. Оқыс естілгені соншалық, «Ойбай, көтек!» − деп, қар 
үстіне жалп етіп отыра кетті. Есін жиып қарағанда көргені: өз 
күйеуі еді, үстіне шолақ тонын желбегей жамылып, төбесінен 
төніп тұр. «Түу, сен екенсің ғой, зәре-құтым қалмады-ау...»
Омбы қарға белшесінен батып отырған әйелін қолтығынан 
демеп тұрғызған күйеуі:
− Қара сиыр қорада қамаулы түр, таң атпай қайда барасың? 
менің көзіме шөп салып жүргеннен саумысың? − деп сұрады 
әзіл-қалжыңы аралас түсін суытқан болып.
−  Иә,  деген,  сенен  басқа  біреу  қарайды  деген  маған... 
Әншейін жүрегім қысып, тынысым тарылып, дем жетпей бара 
жатқан соң, ауа жұтайын деп...
− Өтірік айту үшін де қисын керек, аналық, − деді Көкен келін- 
шегінің  етегіне  жабысқан  қарды  қағып.  −  Әсіресе,  сенің 
қолыңнан келмейтін өнер ол. Сырғақсып менен жасырып жүрген 
сырыңды  баяғыдан  білемін,  әншейін  кедергі  жасамайыншы 
деп, үндемегенмін. Жүр, бірге барып білейік хәлдерін, − деп 
алға түсіп, айдаладағы моншаға қарай аяңдай жөнелді. аналық 
ләм деместен, өз мініне өзі өкінгендей, күйеуінің қар кешкен 
ізін қуалай ерген еді. Олар қарсыласқанына қарамастан Нюра 
мен баласын үйлеріне алып келді. Ел көзінен тасалап бақты, 
аузындағы  азын-аулақ  астарын  бөле-жарып  асырады,  жан 
адамға білдірмей сақтады. Бұл үйге қарай әлдекім қарға адым 
жақындаса, березеп болып, алдынан өздері шығып щаруасын 
бітіріп  қайтарады  немесе  Нюра  мен  қызын  жертөлеге  түсіре 
қояды. Қаншама қайрат көрсетіп ем-дом жасаса да, Нюраның 
баласын  аман  алып  қала  алмады,  әбден  суық  тиіп,  өкпесі 
қабынған  сәби  таңға  жуық  жантәсілім  берген.  Сонда  бейне 
бір  түшіркеніп,  ұйықтап  жатқандай  боп-бозданған  баласын 
құшақтай  құлаған  Нюраның  жылағаны-ай...  Қыстың  қақаған 
суығында  тірісінен  гөрі  өлі  баланың  денесін  жасыру  қиын 
болды. Тұлыпқа орап алдына өңгеріп ала жөнелген Көкеннің 
артынан  шашын  жұла  тұра  ұмтылған  Нүркені  аналық  әрең 
тоқтатып,  белінен  құшақтап  айырылмай,  құдайдың  зорына 
алып  қалып  еді-ау.  Сөйтіп,  қаңтардың  қарабарқын  түнінде 
Қандауырдан қалған жалғыз тұяқ көңілінің медеті, тас емшегін 

139
жібіткен,  тар  құрсағын  кеңейткен  жалғызынан  мәңгілікке 
айырылып, қош-қошын айтқан. Жалғанның жарық дүниесінен 
безініп,  жаратқан  иесін  қарғап-сілеген,  дүниедегі  жақсылық 
атаулыдан тағы да күдерін үзген...
«мЕН  БЕЙБаҚ  БҰДаН  СОҢ  ҚаЙТыП  Бала 
КӨТЕрмЕСПІН,  ал  ҚаНДаУыр  ЕНДІ  ҚаЙТа  ОралмаС 
ДЕП ОЙлаП ЕДІм».
Қыс  өтіп,  көктем  туды.  Түнде  үйде,  күндіз  жер  астында 
жарғанат  секілді  ұры  ғұмыр  кешкен  Нюра  да  тірі  жанның 
көзіне  түспей,  ілініп-салынып  қыстап  шыққан.  Жадырап  жаз 
келгенде, яғни 1938 жылдың жазында мұқым ауданды бидайдай 
қуырған Шолақ қолдың өзі істі болып, айдалып кетіпті деген 
қуанышты  хабар  жетті.  міне,  осынау  «қаптап  жүрген  халық 
жаулары  түгесіліп»,  елді  алатайдай  бүлдірушілердің  өзіне 
тықыр таянған саябыр шақта, Нюра Фадеевна да «бисмилла» 
деп  жарық  дүниеге  шығып  еді,  «Үйбай-ау,  сен  тірі  екенсің 
ғой, қайдан жүрсің?» − деп әуестенгендерге: «Күйеуімді іздеп 
барып келдім, тірі, түрмеде отыр», − деп жалтара жауап берген. 
Бұдан соң ел қатарлы еңбек етіп, Отан соғысының сойқанын 
көруге жазды.
«аНалыҚ ҚҰрБымНыҢ ЖаҚСылығыН Қара ЖЕр- 
ГЕ  КІрГЕНШЕ  НЕГЕ  ҰмыТаЙыН.  ҚОлымНаН  Бар 
КЕлГЕНІ  −  БІлЕГІмДЕГІ  ЖалғыЗ  КҮмІС  БІлЕЗІГІмДІ 
ШЕШІП  БЕрІП  ЕДІм-аУ»,  −  ДЕП,  НҮрКЕ  КЕмПІр 
КҮрСІНДІ.
Соғыс  басталғанына  екінші  жыл  толғанда,  ойда-жоқта 
Қандауыр  оралды.  Өлгені  тіріліп,  өшкені  жана  қуанған 
Нюраның ерімен екеуі арасындағы қызық тым келте кесілген. 
Он күнге ғана сұранып келген Қандауыр бір аптадай еру болды 
да, айыпкер батальонның сапында, алғы шепке аттанып кете 
барған...  Содан  қайтып  оралған  жоқ...  Сталинград  түбінде 
ерлікпен қаза тауыпты. ал Көкен бір аяқтан айырылып оралды, 
бірақ елуінші жылдан асып жасай алмады. аналық алпысыншы 
жылдан аттап өте алмады
«ЖаТҚаН  ЖЕрлЕрІҢ  ЖарыҚ,  ТОПЬІраҚТарыҢ 
ТОрҚа  БОлСыН,  ЖарыҚТыҚТар»,  −  ДЕП  НҮрКЕ  
КЕмПІр КҮБІрлЕП БЕТІН СИПаДы.

140

Қатын  суының  жағасындағы  жалғыз  үйдің  түтіні  осы 
өңірдің  өмір  жалауындай  будақтап,  тіршіліктің  белгісін 
танытады.  Соңғы  бір  аптада  шайдай  ашық  тұрған  аспанның 
әр жеріне шарбыланып, көп кешікпей келетін күздің шабарман 
бұлттары  жүзе  бастады.  Көп  тостырмай  келер  күздің 
хабаршысы тек қаймақшыған бұлт қана емес, күн батып, қас 
қарая түсер салқын түннің дене қалтыратар суықтығы да,көп 
ұзамай келер күздің нышаны орман-тоғай, тау шалғынынан да 
біліне бастаған. Әсіресе, ара-тұра үркіп өсетін қайыңның балақ 
тұсы сарғайып, балдырлар қурайлана қурауда еді. ала бұлтты 
аспаннан қиқулап тырна ұшып, жылы жаққа қайтудың қамын 
жасауда. ал бал аралары болса, олар да үлкен әбігер үстінде: оты 
қашқан маңайды торуылдамай самғап ұшып, алыстан шырын 
жинап әлек. ана ара шағылыс ойынын доғарған, еркек аралар 
да  еріншек  тартып  тамаққа  ортақ  тоғышар  күйде  тырп  етіп 
ұядан  шықпай,  үйкүшік  мінезін  танытты.  Тек  еңбек  аралары 
ғана  жаздың  ең  соңғы  сәтін  пайдаланып  қалғысы  келгендей 
дамыл таппайды.
Бүгін  Ерік  пен  айна  омартадағы  барлық  ұяларды  қақтай 
сауып,  бал  шайқады.  Бастарында  ақ  қалпақ,  беттеріне  торлы 
пәрәнжә тұтқан, қолдарында түтіні будақтаған оттық. Таған да 
көмектескен  болып  жақындап  еді,  сезімтал  аралар  бөтенсіді 
ме, әлде бағана қояр да қоймай сұрап ішкен сыраның иісінен 
жиіркенді  ме,  дуылдап  кеп  талаған  араның  екеу-үшеуіне 
шақтырып,  шекесін  ісірген  күйі  басы-көзін  сабалап  тұра 
қашқан. Бұдан соң оған бал шайқайтын үлкен шелектің құлағын 
бұратып қойған.
Соңғы  кезде  сыраны  азайтып,  Нүрке  кемпірдің  ақылы 
бойынша қайнаған шөп ішіп, таңертең суық сумен шайынып, 
кешке моншаға түсіп, кәдімгі кісі кейпіне ыңғайланып қалып 
еді.  Сырадан  датыйып,  аузын  кептірген.  Бірақ  досының  бұл 
салауатты  қалпы  Ерікке  ұнаған  жоқ.  анда-санда  шешесінен 
ұрлап  бірер  саптыаяқ  салқын  сыраны  тарттырып  жібереді. 
Оның бұл қаскүнемдігін байқап қалған Нүрке кемпір келініне 
ағаш күбідегі бал сыраны төгіп таста деп тапсырса да, айна 
«Еріктен қорқам» деп баспаған, ал кемпірдің өзінде хал жоқ. 
«Ендеше, көрсетпеңдер көзіме» деп кейіген соң, үйден әкетіп, 
сеңкеге жасырған. Дегенмен, қазіргі Таған бұрынғы Таған емес, 

141
әлдеқайдаа  өзгерген,  өңі  кірген,  ептеп  толып,  шыр  жинаған. 
Таудың самал жел, салқын ауасы, мұңсыз-қамсыз оңаша тірлік 
батпаққа  батқандай  болып,  бойын  саусытып  жүретін  ауыр 
да  арам  індеттен  арылтып,  ұйыққа  айналып  сасып  жататын 
санасын сергіткендей еді. Әр нәрсеге ұрынып, өз-өзінен пәле 
іздеп жүрер мінезі жуасып, үнемі бір ой үстінде тұңғиық тарта 
тұйық,  оңаша  отыратын  әдет  пайда  болды.  Өзіне  жүктелген 
жұмысты  тиянақты  атқарады,  берген  тамақтан  тартынбайды. 
мұрнын  тескен  тайлақтай  тұр  десе  –  тұрады,  жүр  десе  – 
жүреді.  Бал  сақтайтын  сарайдың  ішіндегі  өзіне  тиесілі  нар-
төсектің  үстіне  жатып,  өткен  өміріне  шолу  жасап,  жақсысы 
мен  жаманын  есіне  алып,  есеп  шотқа  салса,  қосуынан  гөрі 
алу әлдеқайда көп екен. Ендігі қалған ғұмырын қалай аяқтары 
белгісіз, осы қолбала тірлігіне қорлана да бастаған. Ол мынау 
ұшқан құс,жүгірген аң әрең жетер Қатын бойын тұтас жайлап, 
сүйегіне дейін сіңіп кеткен ішімдіктің уыты, сол жалғыз жанын 
улаған індеті асқынып барып рухын кеулегені. Ит ішкірді енді 
қайтып татып алмауға қаншама рет ант берді. Бәрібір тамағы 
жыбырлап аңсары ауады да тұрады. Ең сұмдығы сол – ішпеген 
күні  таң  атқанша  түсіне  кіріп  өзін-өзі  тырмалап  аласұрады, 
қабырғаға басын соғып, білегін шайнап құтырынады, ұрынарға 
қара таба алмай, сақ-сақ күледі, еңіреп жылайды. Осы қояншық 
қылығы, шүкір Нүрке кемпірдің дәрі шөбін ішкеннен бермен 
бәсеңсіген.  Бұрынғыдай  емес,  шөліркеп  барып  басылатын. 
Таңдайы  кеберсіп  бара  жатса,  бас  жағындағы  су  шыныда 
мөлдіреп  тұрған  қарақаттың  шырынын  ішіп,  шөлін  басады. 
Ертеңінде шипалы шөптің тұнбасынан және бір стақан тартып 
алады. Осылайша өзінің маскүнемдік психологиясын жеңетін 
қуат  жинай  берген  шағында,  еріккен  Ерік  ермек  іздей  ме 
немесе өткен-кеткенді айтып, мұның ең бір осал жерінен ұстап, 
алдап-сулап алдырып қояды. Содан соң... Иә, бір саптыаяқтан 
соң екіншісі, одан соң баяғы «НЕГЕ БІЗ ОСы» деп басталар 
әлайлайына  көшеді.  ал  тоқтатып  көр,  таз  кепешін  қайта 
киеді. Ерік аң қарап кеткенде ғана ес-ақылын қайта жинаған 
сықылданады. Нүрке шешейден сөгіс естиді. Әрине, ол кісінің 
сөзі  «әке-шешеге  тартпаған  ынжық  неме»  деген  жазғырудан, 
намысыңды шабақтар зілді айыптаудан басталады-ай. «Осы мен 
кіммін, маған не көрінді?» деген сауалды жиі сауатын болып 
жүр. Бұл – айығудың алғашқы нышандары секілді еді. Оның 

142
үстіне айнаның сырлы аяққа тұндырған судай мөлдіреген бота 
көзі  барған  сайын  жан  сарайынан  сығалап,  жырым-жырымы 
шыққан  жүрегіне  нұр  құйғандай,  жыртық-жыртық  көңілін 
жамап  жасқағандай  ма-ау,  әйтеуір,  қырықтан  асқан  жасына 
дейін  көбең  тартып,  көнтеріленіп  қалған  сірне  сезімін  баяу 
тербеп  желпігендей  ме-ау...  мұнысы  қылмыс  екенін  біледі, 
бірақ ойламауға, қиялдамауға шамасы тағы да жетпейді. Соңғы 
кезде оған «Еріктің маған жасап жүргені қылмыс емес пе екен?» 
деген ой мазалаған. «Жоқ, қылмыс емес, егер ол омартаға ертіп 
келмесе, күйің қандай болар еді» деген екінші ой атойлайтын. 
рас-ау, үзілді-кесілді ішпей қойса, жығып салып аузына құймас 
еді ғой. Демек, бәрі де өзіне, өзінің азаматтығына байланысты. 
Тағанның азамат деген ұғымды ұмытқаны қа-ш-а-н.
Екінді өтіп, қас қарая омартадағы бар жұмысты ыңғайлап 
тастаған  қожайындар  кешкі  асқа  жиналды.  Күні  бойы  бал 
шайқайтын шелектің құлағын бұрап, флягқа құйылған зілдей 
балды сарайға тасып шаршаған  Таған  беті-қолын  жуған  соң, 
үйге  кіргісі  келмей  есік  алдындағы  молақ  қарағайға  құйрық 
басып отырып қалған. Көктегі шарбы бұлт кешке қарай ыдырап, 
күнбатыстағы  таудың  қыр  желкесіне  қоғамдасып  қалапты. 
Орманнан  жауын  шақырған  күшігеннің  сұңқылы  естіледі. 
Оқта-текте  елік  әупілдейді.  Қас  қарая  алқаракөк  аспанның 
ашық тұсынан жұлдыздар самсап, жерошақтағы әлі де сөнбей 
қызарған шоқпен таласа жымыңдасады. Қатын суының сарыны 
бұрынғыдай құлақ етіңді жемейтін секілді: әлде жуасыған, әлде 
тосын үнге Таған үйреніп кеткен. Жеңіл киімінен өткен кешкі 
салқын жауратып, бойын тоңазытқан еді, сонда да үйге кіргісі 
келмеді.  Осынадай  өз-өзінен  жүдеген,  өзінен-өзі  жиіркене 
шошынған,  өзінен-өзі  іші  ұлып,  сырты  жаураған  дел-сал, 
күйреуік халді алғаш рет осынау төр жайлауда Ерік ертіп келе 
жатқан жолда – орыс омарташының үйінің сыртындағы қашаға 
сүйеніп,  тұрып  сезініп  еді.  Екінші  рет  жер  болып  қорланған 
сәті,  тағы  да  сол  жолы  жылқышының  балалары  «қайыршы» 
деп  айқайлағанда,  бұғып  жатқан  намысы  бұлқынғандай 
болған. Бірақ ол кезде дәл қазіргідей терең күрсініспен парасат 
таразысына салған жоқ-ты, масаң сезімнің әуені меңдеп, тым 
тез ұмытқан да, үйреншікті әдетінің ырқында ысқыра шалқып 
кете  барған;  енді  сана  сарабына  салып  отырса,  орта  жасқа 
жақындаған жасында жанын садақалар мұрат-мақсатсыз лағып, 

143
ерегеспен есерсоқ ғұмыр кешіпті; тіпті өткен өмірін ғұмыр деп 
атаудың өзі де ұят, аспиранттың өмірінен бергі өткізген уақыты 
– ай тақыр бос, іс-түзсіз екен-ау... Сонда кімге ерегесті, кімнің 
қылшығы қисайды, кімдердің шат-шадыман тұрмысына ортақ 
болды,  кімдер  мүсіркеп,  «обал  болды-ау»  деп  маңдайынан 
сипады; оның бүгін ашқан жаңалығы – басқаны басындырмау 
үшін ең әуелі өзіңді жеңу, тек өзіңе сеніп, өзіңе өзің тәрбиеші 
болу; сен адамдарға керек емессің, адамдар саған керек; егер 
сен  өзіңнің  бұл  жалғанда  бар  екеніңді,  қолыңнан  іс  келетін 
іскерлігіңді  дәлелдесең  ғана  басқалар  назар  сала  бастамақ; 
жатқан  тастың  астынан  су  жүгіре  ме,  тәйірі;  демек,  талант 
дегеніміз  –  жігер-қуаты  бойында  жалындап  жүрген  жастық 
шағында, қарағұстан тиген соққы есеңгіретіп тастады, алғашқы 
соққыдан-ақ арманын күл-талқан етіп алды да, бар ашуы – ыза, 
өш-кегін өзінен алғысы келгендей ішімдікке салынды, жинап-
терген  білімін  сыраханаларда  айтып,  талайдың  таңдайын 
қақтырды; оның біліміне білгіштігіне тәнті болған студенттер 
үйірсек тартып, пір тұтып жүрді де, ой қайталауы көбейіп бара 
жатқан соң, сырғақсып кеткен; дос-жаран, құрбы-құрдастардан 
біртіндеп  айырыла  бастады;  ақыр  аяғында  әйелі  де  бұдан 
бас тартып баласын ертіп төркініне кетіп тынды; жалғыздық 
басталды; жұмыссыздық басталды; тайғанақ тағдыр басталды; 
ол  бәрінен  бұрын  студенттердің  алдында  көсіліп  оқыр 
лекциясын сағынатын. Иә, жастар аузын ашып, көзін жұмып 
тыңдаушы еді-ау, осы айнаны да сол жәудір көз студенттердің 
арасынан көрген секілді...
 − Әй, дәреттеніп болсаң, дәмге кел, − деген Еріктің айғайы 
Тағанның адамдыққа бастаған ойларын үркітіп-ақ жіберді. Ілби 
басып қараңғылықта ауызы жарқырай есінеген ол есігі ашық 
үйге беттеді. Тамаққа тәбеті шаппады, дастарқан басында қара 
көрсетіп  құр  бекер  отырғаны  болмаса,  қолын  табақтағы  етке 
жалғыз  рет  те  жақындатпаған.  Құрт  қосқан  ақ  сорпаның  бір 
кесесін ішті де: «болдым, рахмет», – деп, орнынан сыпайы ғана 
тұрып шығып кеткен. Ол шығып кеткен соң, Нүрке кемпір:
− ренжіткен жоқпысың? − деп ұлынан сұрап еді. Ерік: «Онда 
нем бар, өзі ғой бұртиып жүрген, − деп жауап берді. – Есен-саулы- 
ғында ауылға қайтарсам деп едім, жете алмай жолда қала ма 
деп қорқамын».

144
−  Қыстап  шықсын,  −  деді  шешесі.  –  ырысыңды  ішіп 
тауыспайтын шығар. ауылға барып не мәртебе табады дейсің. 
Енді-енді ғана есін жиып келе жатқанда, жат адамдай жатырқап 
қайтеміз, мені ана деп сыйласаң, ұлым, ақырғы қолқам болсын, 
тиме  оған.  Қайта  қолыңнан  келген  жақсылығыңды  аяма. 
Тағанның әке-шешесінен көрген жақсылығымды бір таң айтып 
түгесе алмаймын.
Шешесінің сөзін Ерік үндемей тыңдады, не мақұлдағаны,  
не  терістегені  белгісіз.  «Неге  ертіп  келдім»  деген  өкінішін 
сыртқа  шығарған  жоқ.  Және  неге  екені  белгісіз  ішкі  бір 
қызғанышы қыңсылап маза бермей жүргені де рас. Өзімнен асып 
кетеді-ау деген қауіптен гөрі өзі де білмейтін дүдәмал ой көңі- 
лінде  қөгенделіп  маңырайды  да  тұрады.  Досының  мәңгі  мас 
күйінде мәңгіріп жүре бергені ғана көңілін жай таптыратындай. 
ал Ерік тым ақылды, таңдайы тақылдаған білгіштерді суқаны 
о  бастан  сүймейтін,  тіпті  алматыда  оқып  жүрген  кезінде  де 
суырылып алға шығып шешенсінгендерді, аузы-басы көпірген 
білгішсінгендерді  иттің  етінен  ары  жек  көретін,  реті  келсе 
сөзбен  қағытып  немесе  қара  күшке  салып  оңаша  да  мытып-
мытып  алатын.  мейманасы  тасығандардың  мысын  басу, 
басына  бақ  қонғандарды  басындырмау  үшін  жаралғандай, 
ішегіне қыл айналдырмайтын қызғанышпен тарылып, қайтсе 
де мұқату, тым болмағанда мұрнын қанатсам деп, қаны қайнап 
өштікпен жауығатын. Ерік әлемдегі бірде-бір жеңісті, бірде бір 
атақ-даңқты, жекелеген адамдардың адамзатты таңғалдыратын 
табысы мен ерлігін мойындамайтын. мойындамайтын себебі: 
ондай  озып  шыққан  ғажаптарды  мәңгілік  деп  есептемейтін, 
бәрібір түбінде басқа біреу  қайталайды деп қабылдап,  өзінің 
де қолынан келетін әншейін нәрсе деп менсінбес еді. Нақтылы 
іспен шұғылданбай, аузынан суы ағып музыка тыңдайтындар, 
әләуләләп  ән  айтып,  жер  тепкілеп  билейтіндер,  көз  майын 
тауысып  кітап  оқитындар  мен  шұқшиып  кітап  жазатындар, 
табиғаттың өзінен күнде көріп жүрген көріністі қағазға қайта 
салатындар – осылардың бәрі-бәрі еріншек, елді алдаушылық 
әрі өздері ештеңе өндірмей, яғни жұмысшы-шаруаның күрек-
қайласымен  табылған  азыққа  ортақ  арамтамақтар  ғана... 
Жарайды,  әнін  айтып,  жазуын  жазып,  биін  билей  берсін, 
бірақ  қарны  қажетсінетін  ауқатын  өзі  тапсын,  өзіне  қажетті 
азық-түлікті  өз  қолымен  өндірсін,  демек,  егін  ексін,  мал 

145
бақсын,  станоктың  басында,  көріктің  қасында  тұрсын,  содан 
босаса  ғана,  әлгіндей  рухани  нәстелермен  әлектенсін...  Бір 
күн  ән  айтсын,  он  күн  дем  алмасын;  бір  кітап  жазсын,  бір 
жыл  қарекетсіз  сенделіп  жүрмесін;  осы  ауылда  ертеден  қара 
кешке  дейін  жұмыс  істеп,  кешке  өлең  айтып,  концерт  қойып 
жүргендер бар ғой, сол үшін еркелеп ел үстінен күн көруге бола 
ма?  Жазушы,  суретшілердің  көбісі  жұмыс  істемейді  –  еңбек 
стажы сонда да жүре береді, тіпті жап-жас жігіттер салақтап 
бос жүреді екен дегенді естігенде, тас-талқан болып ашуланып 
еді:  «Құдай-ау,  жалғыз  кітап  оқымай-ақ  жан  сақтап  келемін, 
ата-бабамыз да сөйткен, неменеге әспенсітеміз, неменеге табы- 
нып, тамсанамыз, өмірдің ең қажетті дүниесіндей-ақ дүрліге- 
міз  келіп:  адамзат  қара  танымайтын  сауатсыз  кезінде  де, 
шүкір,  өмір  сүре  білген...  Жо-жоқ,  еңбеккер  тапқан  азыққа 
ортақ  болмауы  керек,  өйткені  еңбек  сатылмайды,  сондықтан 
да қолдары күректен босағанда ғана қолына қалам алсын, ән 
салсын,  билесін;  айталық,  мен  шаруадан  қолым  қалт  етсе, 
аң  аулаймын,  бірақ  тек  қана  аң  аулауды,  жазуды,  ән  салуды 
кәсіпке  айналдыруға  болмайды;  міне,  біздің  қоғамымызда 
осындай  ақшасы  көп  арамтамақтардың  салдарынан  жұмыс 
күші  жетіспейді,  өйткені  көбіміз  ән  салып,  би  билеп  жүрміз 
және оларды жер-көкке сыйғызбай мақтайтынын, хан көтеріп, 
қастерлейтінін  қайтерсің.  Хемингуэй  деген,  не  жетпегені 
белгісіз  –  байлықтан  басы  айналып,  өзін-өзі  өлтірген  шалды 
білмей-ақ,  қанша  адам  жайбарақат,  жайма-шуақ  өмір  сүрді, 
өмір  сүріп  келеді;  немесе  Толстой  деген  шалды  менің  әкем, 
шешем оқығанды қойып, атын да естіген жоқ шығар-ау; бірақ 
одан  бүлініп  қалған  түк  жоқ,  аспан  ойылып  жерге  түспеді; 
ал анау Тағанды алайық, оқымағаны, білмейтіні қалмады. Не 
шықты,  қалтасында  көк  тиыны  жоқ,  менің  –  еңбекқордың 
есігінде жуынды-шайынды аңдып жүр. Сол ма – оқыған адам. 
Тегінде, біздің түбімізге жететіндер де – оқыған қулар. Ендеше, 
физикалық  жұмысты  рухани  еңбектің  құлына  айналдырып, 
қорлауға  болмайды».  Ит  арқасы  қиянға  өзі  ертіп  келсе  де, 
енді  құтыла  алмай  әлек  болған  Тағанның  алғаш  рет  ауылда 
көргеннен  көш  ілгері  кісі  болып  қалғаны  Ерікті,  шынында 
да,  алаңдатып  еді.  Байқастап  қараса,  соңғы  кезде  оған  деген 
шешесінің  де,  әйелінің  де  ілтипаты  өзгеше.  Әсіресе,  бұған 
ұнамағаны  –  өзі  жоқта  сыра  бермей,  қайта-қайта  моншалап, 

146
дәрі шөп ішкізіп, өбектегі бағып-қаққаны. Өлі жүні түспеген 
иттей болып жүретін бұралқы неме қазір қарға аунаған түлкідей 
құлпыра бастаған сыңайда. Егер осы қалпымен енді бір-екі ай 
бақса, баяғы студент кезіндегі жұтынған, жұлқынған Тағанға 
айналып, ауыздыға сөз, аяқтыға жол бермей қайраттанып кетуі 
мүмкін.  ал  ондай  өзімен  үзеңгі  қағыстыратын  қарағымның 
Ерік  үшін  түкке  де  қажеті  жоқ.  Ендеше  есін  жиғызбаған 
қалпында  кепешін  кигізу  керек.  Осы  оймен  үйден  шыққан 
Ерік шолаңдағы бал сырадан көк құманға толтыра құйып алды 
да,  Тағанның  қара  шаңырағына  қарай  беттеді.  Бұл  кіргенде 
Таған екі қолын басына жастап, төбеге тесіле қарап, ой үстінде 
жатыр  еді.  Сықырлай  ашылған  есікке  марғау  қарады  да,  сол 
шалқасынан жатқан қалпын өзгерткен жоқ. Еппен басып кірген 
Ерік нардың шетіне отырды.
−  Бүгін  ерте  жатпапсың  ғой,  шаршаған  шығарсың,  кел 
мынадан тартып жібер, ұрлап алып шықтым, − деп сыра құйып 
ұсынды. 
− Соған бір түрлі тәбетім тартпай тұрғаны...
− мұның енді адам естімеген жаңалық болды, тек ұзағынан 
сүйіндірсін.
− мен өздігімнен ішкен емеспін, өзгелер іштіретін.
−  Кінәні  өзгеге  арта  салу  –  пәледен  құтылудың  ең  оңай 
жолы. айталық, мен өз кемшілігімді тек қана өзімнен көремін. 
Сен  ойлайтын  шығарсың:  бейне  бір  саған  қастандық  ойлап 
жүр  деп.  Егер  ондай  арам  ойым  болса,  ауылда  аунап  жатқан 
жеріңнен  тауып  алып  осында  ертіп  келер  ме  едім.  Сенсіз  де 
таңымыз  атып,  күніміз  шыққан.  айналдырған  аз  шаруаны 
айна екеуіміз-ақ дөңгелетіп аламыз. Құдайшылығыңды айтшы 
өзің – осында келгеніңнен құр болдың ба? 
 − Ол қамқорлығыңа рахмет. Өкінішім де, ренішім де жоқ. 
Бірақ  сен  мені  еркек,  ер  азамат  деп  есептемейтін  секілдісің, 
асын беріп айтақтап үргізетін аламойнақ сияқты көзге ілгің де 
келмейді.
− мен о бастан сөзге шорқақ, тұйық екенімді білуші едің ғой, 
сондықтан да үйірсектігім жоқ, тағылау мінезіме таңғалмай-ақ 
қой. Кейде айна мен анам да осы саяқтығыма өкпе білдіреді. 
Қайтеміз,  жаратылысымыз  солай,  көр  түземесе,  адамның 
қолынан келмейді. Үндемегеннің бәрінде үйдей бәле бар деу 
де қате. − Саптыаяққа құйған сыраны өзі демалмастан тартып 

147
жіберді.  Тартып  жіберді  де,  қайтадан  мөлдірете  толтырып 
құйды. Әлгінде ғана Еріктің сөзін жайбарақат тыңдап жатқан 
Таған мына оқыс көрініске таңданғаны соншама, басын қақшаң 
еткізіп көтеріп, орнынан тұрып кетті. 
−  Ей,  бәтшағар,  мұның  не  сенің?  Сен  де  ішуші  ме  едің? 
міне, ғажап! Өңім бе, түсім бе? 
Ерік  мырс  етіп  күлді,  күлген  бойда  және  бір  саптыаяқты 
өңешіне ақтара салды.
− Ішпегенде ше, у дейсің бе, қолдан ашытқан тап-таза бал 
сыра. Екеуіміздің айырмашылығымыз да сол − сен бір ішсең 
тоқтай  алмайсың,  ал  мен  асқындырмай  кез  келген  уақытта 
қоя саламын. Бұл дүниеде ішімдік татпайтын сопылар кемде-
кем, кейбірі жар салып күндіз, кейбірі жасырып түнде ішеді. 
мәселе,  досым,  сонда...Күндіз  ішкендер  –  ақымақ,  түнде 
ішкендер – ақылды. Сенің көкейіңде маған қойылар бір сұрақ 
бар, − деді Ерік қыза сөйлеп. − Ол сұрақтың төркіні – осынша 
байлықты, мол ақшаны жинай беріп не істейсіңге саяды. Өтірік 
деші осы ойымды...
− рас, реті келсе сұрамақ едім.
−  Сен  сұрамай-ақ  айтайын:  адам  болып  асқақтап  жүру 
үшін,  әркімге  бір  жалтақтап  жарамсақ  ғұмыр  кешпес  үшін 
қарызданып-қауғаланып итшілемес үшін...
− Сонда қалай...
−  Сонда  қалайды  қоя  тұр.  Өзің  айта  беретін  «Неге  біз 
осыны»  енді  мен  айтсам:  неге  біз  осы  байлығы  бар  адамды 
бандит деп есептейміз. Кім қабілетті – сол ғана байлық жинап 
алды. Баяғыда да сөйткен. ақымақтың аты – ақымақ, етегіне 
салған бір уыс бидайды төгіп-шашып алады немесе ап деп асап 
қояды; ол бидайды үнемдеп, егіп, баптап-күтіп, мол өнім алуды 
білмейді немесе ерінеді.
Салынып  ішпегендіктен  бе,  екі  саптыаяқ  сыра  Еріктің 
ежелгі салмақты мінезіне желік бітіріп, бетіне қан жүгіріп, есіп 
сөйлей бастады. майшамның жарығымен шағылысқан жанары 
жалт-жұлт  жайнап,  сұлу  ажарын  аша  түскендей.  Досының 
ағынан ақтарыла айтқан сыры желеу болды ма, әлде көптен бері 
ашылып сөйлесер жан таппай әбден ішқұса күй кешкендіктен 
бе, Тағанның да мұң қабыздаған көңілі жіпсіп, жүйкесі босап, 
әңгімеге араласқысы келгендей арқасы қоза бастады.

148
−  Кел,  Қарабауыр,  баяғы  базар  шақты  еске  алып  тартып 
жіберейік, мен саған алғаш рет қолқа салып отырмын, − деді 
Ерік саптыаяқтағы сыраны ұсынып.
−апыр-ай, қойсам деп едім, − деп қипақтады Таған.
− Ертеңнен бастап қойсаң да кеш емес.
− Бар пәле бір бастасам, қоя алмайтынымда болып тұр ғой. 
Жарайды,  енді...  сенімен  бұлай  отырмағалы  қашан.  −  Бастап 
жіберді.
− Ит-ай, әдемі ішесің, − деп сүйсінді Ерік. − Саған өзі бір 
түрлі  жарасады,  ал,  мен  у  ішкендей  тыжырынып,  жиіркеніп 
зықым  шығады...  Жалпы,  бал  сыраның  адам  организміне 
пәлендей зияны жоқ, сені құртқан – барматуха. ылғи коньяк 
қана  ішетіндердің  маскүнем  болмайтыны  содан.  Оны  былай 
қойғанда,  тау  халықтары,  әсіресе,  абхаздықтар,  грузиндер 
–  өмір  бойы  қолдан  жасаған  шарап  ішсе  де,  бірде-біреуі  дәл 
қазақ-орыстардай  сандалып  маскүнем  болып  кетпейді  ғой. 
Европада да шарапқа тыйым салынбаған, бірақ дәл біздегідей 
ауызын ит жалап көшеде жатпайды. Неге? Неге десеңіз, олар 
мәдениетті  ішеді.  Бар  пәле  ішуде  емес,  қанша  және  қалай 
ішуде. Осы араққа құмарлық, меніңше, ұлы Отан соғысынан 
басталды. Шабуылда батырлық жасау үшін ішті, Сталин үшін, 
содан  соң  жеңіс  үшін,  достық,  интернационализм  үшін  ішті; 
кейін жоспарды артығымен орындағандар, тың жерді игергенде, 
тағы, тағылар үшін сіміре берді, сіміре берді, «қойыңдар, түбі 
азып-тозып  кетеміз»  деп  тоқтау  айтар  адам  табылмады.  ал 
сенің осы сусынға қалай тап болғаныңды білмеймін, достым...
− Құйшы анауыңнан, − деп желіге бастады Таған, − қай-
қайдағыны  қозғадың  ғой.  менің  таңғалып  отырғаным,  өзің 
татып алмайсың, соның барлығын қайдан білесің?
− Немене естір құлақ, көрер көз жоқ кеще деп пе едің... Сен 
отыра  тұр,  өмір  бақи  дәмін  татпаған  ішімдік  әкелемін  қазір, 
−  деді  де  сарайдан  тез  шыға  жөнелді.  Ол  кеткен  соң,  Таған 
құмандағы  сырадан  өзі  құйып  және  тартып  жіберген.  Бұдан 
соң  жұлын  жүйкесі  босап,  құрыс-тырысы  жазылып,  неше 
күннен  бері  өнебойын  қысып  жүрген  арам  тері  маңдайынан 
бұрқ етіп шығып еді. Көзі шырадай жанып, бұлауға түскендей 
рақаттанды дерсің. Бағанағы мұң, нала, ой мен қырға жетелеп 
діңкелеткен ой жоқ, − жаны жасарып, жайлаудың шалғынына 
аунаған  құлындай  құлдырақтап  масайрады.  Тағы  да  құйып 

149
ішпекке ұмтыла беріп еді, қолында шыны құтыға құйған арағы 
бар Ерік кірді.
−  Өзім  ішпесем  де,  міне,  мынандай  арақ  жасаймын, 
қайыңның  шырынына  тұндырылады.  Барлық  технологиясын 
ашып  айтпаймын,  секрет.  Осындай  он  шақты  шөлмекті 
Прохорға  әзірлеп  қоямын.  Ол  маған  қажет  десем,  адамның 
жанын тауып әкеліп береді. Енді екі-үш күннен соң келіп қалар. 
Движоктың жанар майы таусылып, қараңғыда қалдық...
− Бензинді де сол әкеле ме?
−  Бензин  болғанда  –  аэробензин,  төресі...  оның  бір  тап- 
сырмасын орындай алмай жүрмін.
− Ол қандай?
− аюдың, қонжығының терісі. Әнеугүні мен ойға кеткенде, 
екі  баласын  ерткен  кірекей  омартаны  торуылдапты.  ал  мен 
қазір іздеп таба алмай жүрмін.
−  Сен  жоқта  ғана  келсе,  сезеді  екен  ғой.  Хайуан-ай, 
адамдардың арам пиғылын қалай біледі... 
−  Сөзіңнің  төркінін  түсіндім,  ренжімеймін,  мен  қазір 
ештеңеге  мән  бермеймін,  ештеңені  аямаймын,  өйткені  маған 
жақсы. мне сейчас очень хорошо, друг мой. Кел, кәне, мынаның 
дегустациясын алайық. 
Қалтасына  сала  келген  кішілеу  стақанға  бірдей  қылып 
құйды. – Сен үшін, сенің кісі болғаның үшін, болашағың үшін 
ішейік! – деп тартып жіберді. Таған да қамшы салдырған жоқ. 
Сұп-суық, жұп-жұмсақ арақ өңештерін майлағандай жылжып 
барып, асқазандарына мұз болып қата қалған-ды.
−  мынауың  арақ  емес...  зәмзәмнің  суы  шығар...  неткен 
керемет,  ғажап...  –  деп  насаттана  басын  шайқаған  Таған  сәл 
ұмытыңқырай  бастаған  ескі  әдетін  оқыстан  тауып  алғанына 
қуанғандай, ернін жалап, саусақтарының буынын сыртылдатты: 
− Тіпті қайда кеткенін білмей қалдым, тағы бір тамызшы, дәмін 
сезейін жарықтықтың. Ерік құйып берген арақты ол бұл жолы 
өңешіне  қотара  салмай,  ұрттап  ішіп  таусап,  бал  сорғандай 
сораптап ішті, – мынауың бар ғой, армян, француз, ағылшын 
коньяк, ром-сром, вискілердің енесін ұрып жібереді...
− Ішкен адамның да енесін ұрады, күші 60 градустан кем 
емес,  −  деп  мақтанды  Ерік...  −  менің  қолымнан  келмейтін 
нәрсе жоқ, бәрін өзім жасаймын. Әр адам өзін аралда қалғандай 
асырауы керек дейтінім де осыдан, иә, еңбектене білу керек... 
Біз маймылдың алдында қарыздармыз...

150
−  Дегенмен,  кейбір  пікірлеріңе  келіспеймін,  −  деп 
саусақ  шошайтты  Таған.  −  Әсіресе,  өнер  адамдары  туралы 
айтқандарыңда балаңдық, шалағайлық бар. Олар тер төкпейді 
деп кім айтты саған? Жазу, сызу, ойлау еңбек емес пе екен.
−  Бірақ  олар  тамақты  сатып  алады  ғой,  −  деп  қасарысты 
Ерік. 
− Немене, сатып алғаң ас тамақтан өтпейді ме екен, жоқ, 
болмаса ақшаны ұрлап ала ма?
− Түсінікті ғой, бәрібір қара жұмыс істеп, қолы боста ғана 
қиялдануы  керек...  Әлдекімнің  жазып  берген  сөзін  жаттап, 
әлдекім үйреткен қимылды жасап, атақ-құрметке ие болатын 
артистерден  арамтамақ  ешкім  жоқ. адамды  қойып,  үйреткен 
аю да билейді, маймыл да майысып-қайыса алады... Тіпті мені 
бір ай дайындаса, дап-дайын артист болып шығамын, сол үшін 
пайғамбардай  пай-пайлаудың  қажеті  қанша.  айталық,  мен 
оныншы  класты  бітіргеннен  бастап,  біреуден  бір  тиін  алып 
көргенім  жоқ.  Әкемнің  түр-түсін  де  білмеймін,  шешем  28 
сом пенсия алды. Өзің де білесің, мектеп бітірерде Берияның 
суретін атқызып тастаған соң, Хрущев екі жыл жұмыс істетті 
және дұрыс жасады. Сол екі жылда оң-солымызды таныдық, 
қабырғамыз  қатып,  бұғанамыз  бекіді.  Талабы  барлар  білімін 
жалғастырды,  талабы,  жоқтар  ауылда  қалды.  Сол  екі  жыл 
жастарды  сынайтын  табиғи  сұрыптау  еді.  Қазір  ше?  Жапа-
тармағай  оқуға  аттанады,  түскендерді  21  жаста  институт 
тауысады,  сол  можантопай  бұзау  күйінде  өндіріске  немесе 
ауыл  шаруашылығына  келеді.  Тісқаққан  жұмысшылар  мен 
малшылар  кекілі  желбіреген,  өмірден  мүлдем  хабарсыз 
сәпіләктерді қыстырмайды да... Біз оқығанда, стипендия да аз 
болатын, бірақ арақ пен тамақ арзан еді, сен сондықтан да ішіп 
кеттің, − деп Тағанның иығынан салып қалды.
− Саған бүгін не көрінді, неге ішесің? − деді Таған ежірейіп. 
− Басқа-басқа, дәл саған ішуге болмайды!
− Неге? менің өңешім жоқ па?
− Өйткені сен... қауіптісің. Әй, бірақ сау кезде одан да қауіп- 
тісің...
−  Өзің  білесің,  алматыда  жүргенде  істемеген  жұмысым 
қалмады. Көмір түсірдім, жүкші болдым, түнгі күзетте болдым, 
ертеңінде сабақ, одан күрес жаттығуы, одан соң − еңбек. мен 
өзімді  ғана  қамтамасыз  етіп  қойғам  жоқ,  ауылдағы  анама 

151
ай  сайын  ақша  жолдап  тұрдым.  ал  сен  қара  тырнағыңды  да 
қыбырлатпай,  сарылып  кітапханада  отырдың.  Қане  шыққан 
ұшпағың,  егер  де  мына  сен  құсап  көз  майымды  тауысып 
дайындалсам,  сенің  миыңды  маған  берсе,  баяғыда  академик 
атағын алар едім. Ондай ми шірітетін, бекер ой тоздыратын, сол 
үшін диханның нанын жейтін ақсаусақтық жаныма жат... Әлі 
есімде ауылда разнорабочий болып жүрген кезімде, айтпақшы, 
сен  ол  кезде  де  қара  жұмысқа  жоламай,  аға  пионерважатый 
болып істегенсің, жүз сом аса қажет болды. Сұрамаған адамым 
қалмады, құдай-ау, біреуі бір сом бермеді ғой. Әне сол кезде 
ант  бергем:  «Егер  жер  басып  жүрер  болсам,  мұқым  ауылды 
сатып  алатын  ақша  табармын»,  −деп.  Сол  арманыма  жеттім, 
енді  маған  ештеңе  қорқынышты  емес.  Ей,  бірдеңе  десеңші, 
қалғып кеттің бе? − деп Тағанды түртіп қалды.
− Осы кермалдасып отырған екеуміздің қоғамға қайсымыз 
керек?  −  деп  сұрады  да,  іле  өзі  жауап  берді,  −  Қажет  емес 
шығармыз...  Әттең  сенімімен  менен  бір  адам  жасаса...  Жер 
бетінде  керексіз  адамдар  қаншама  көп.  НЕГЕ  БІЗ  ОСы 
адамзатты тазартпаймыз, а, неге? Жер – ол да алып үй, баспа- 
намыз, қағып-сілкіп, желдетіп, шаң-тозаңнан арылтып, дімкес- 
тікпен,  арам  пиғыл,  теріс  көзқарас,  дүниеқоңыздық  ниет-
пиғылдардан айықтырса ғой.
− Ондай уборка жасаса, ең әуелі сен кетесің, одан да атом 
қаруынан құтылып алшы. 
− Өзің де аман қалмассың...
− атом бомбасынан құтылу үшін ең әуелі сол қаруды жасай- 
тындарды,  яғни  көп  білетін  данышпандықтың  ініне  су  құю 
керек. Қызық, − деп күлді Ерік, − өмірде не қилы қияли адам- 
дар бар. Есіңде ме, Қарабура, екеуіміз ауылдан келе жатқанда 
бір  жылқышының  үйіне  ат  шалдырып,  сусындап  едік  қой. 
Сонда тазы ит ерткен бір шал келді де, менімен тәжікелесті. 
Сол алжыған шал соғыстан жараланып, әтек болып оралыпты. 
Сондықтан да қайтып үйленбеген... Енді пайғамбар жасынан 
асқанда,  елден  іргесін  бөлектеп,  алтайдың  құзар  басына 
көшіп кетті. Жалғыз кеткен жоқ, жетімдер үйінен бір ұл, бір 
қыз баланы өз атына жаздырып, ала кеткен. Осыдан жеті-сегіз 
шақырым жерде тастың үңгірінен үй жасап тұрып жатқанына 
үш жыл болды. Өзін қойшы, төрінен көрі жуық, тағы күй кешіп, 
өсіп жатқан балаларына обал ғой.

152
− мақсаты не екен ол шалдың?
− Қайдан білейін, делқұлы түпкіштің не ойлағаны барын... 
Әйтеуір,  мені  көрсе,  бас  терісі  келіспейді.  Бір  рет  суырға 
құрған қақпандарын әлдекім алып кетіпті, соны менен көреді, 
кәрі шошқа.
− Да-а-а, қызық екен, жолығып зерттеу керек екен.
− Ондай пысықтығың болса барып қайт. Қатын суын өрлеп 
жүре берсең табасың. маралкөлдің жағасында отыр.
−  Ей,  алла,  сенің  бетіңе  көп  қарасам,  бірте-бірте  араға 
айнала бастайсың, − деп қайран қала қадалды.
− мен – еңбек арасымын, ал, сен «Пчелинный волксыд». 
Омартаның қас жауы.
− ал сен – «Опасный гибрид» арасың... Әлгі өзің америка 
құрлығынан алдырған...
−а-а, олар – асыл текті аралар, тіл тигізбе... Вообще, болашақ 
солардікі, шынында да, кейде араға айналғым келеді...
Шөлмектегі  қолдан  ашытқан  «ақсүйек»  арақты  ішіп 
тауысып,  сыраға  көшкенде,  екі  беті  албырап,  қызған  Ерік 
орнынан  созалаңдай  тұрып:  −  ал,  досым,  рұқсат  етсең,  мен 
қайтайын,  −  деді.  Енді  ғана  бабына  кірген  Таған  құмары 
қанбаған  қалыпта  «отыра  тұршы»  деп  қолына  жармасып 
еді,  «енді  бір  сағат  сенің  қасыңда  болсам,  маскүнем  болып 
кетермін» деп, екі қолын қанатша қомдап, ара секілді кейіпке 
кіріп, ызыңдаған күйі шыға жөнелді.
− Ей, ей, Қарабауыр, қайда ұша жөнелдің, мен сені жақсы 
көре  бастадым,  өйткені  сен  жаңа  ғана  ара  бола  бастадың,  − 
деп соңынан алақанын жая ұмтылып барып, етпеттей құлады. 
Оқыс тұрғандықтан ба, әлде арақ пен сыра буынына түсіп кетті 
ме, шөкелеп жатқан еденнен нарға сүйеніп әрең дегенде тұрды. 
Тұрды  да,  оқ  тиген  жауынгердей  сенделіп:  «ЕЙ,  аДамДар, 
НЕГЕ БІЗ ОСы...» деп өзінен басқа ешкім түсініп жарытпайтын 
лекциясын бастады-ай...
«НЕГЕ БІЗ ОСы...»
Ерік  өз  денесін  осыншама  ауыр  әрі  керексіз  сезініп 
көрген  емес.  алғашында  адам  болып  кетуге  шақ  қалған 
Тағанды ескі сүрлеуіне жетелеп қайтадан салып жіберу үшін 
істеген  айласының  ақыры  өзіне  тиіп,  басы  тұңғыш  рет  әңкі-
тәңкі  болып,  дүние  шыр  айналды.  Далаға  шыға  бере,  жүрегі 
айнып, лоқсыды, ықылық атып ағыл-тегіл лақылдатып құсты. 

153
Зеңіп,  буындары  қалтырағанымен,  санасы  сайрап  тұр.  Түн 
тастай қараңғы. аспанды бұлт торлаған. Иті тыныштығымды 
бұзған  кім  дегендей  шәу  етіп  үріп  барып,  иесі  екенін  сезген 
соң  иіскеледі  де,  құсықтан  жиіркенгендей  жылыстап  кеткен. 
Тыныштық. Бетін мұздай суық сумен жуып, аузын шайды, бір 
бақыр суды сыңғыта ішті де, бұл қалпында үйге кіруге ұялды ма, 
сеңкедегі ескі диванның үстіне тонға оранып жата кетті. Тұла 
бойы күйіп, ауа жетпей тынысы тарыла аунақшып, көпке дейін 
көз іле алмады. Өмірінде осыншама көп ішкені еді, Тағанның 
қалай  ғана  өліп  қалмай  жүргеніне  таңғалды.  Ішінен  сыбап 
боқтады. артына қарамай айнаға қарағыштанып жүргені есіне 
түсті. Әрі-бері аунақшып жатып ол ойын да ысырып тастаған. 
Көз  алдына  ақ  боз  атты  Қыз  келді...  Ендігі  сәтте  тәтті  қиял 
меңдеп, бұл дүниедегі жалғыз медеті, жалғыз арман-алданышы 
жанын жарылқап, ет пен сүйектен жаратылған, лүпілдеп соғар 
жүрегі, ысып-суыр сезімі бар жұмыр басты пенде екенін есіне 
салған қызыл орамалды Қыз тағы да миын шабақтап, өзінен-
өзі  шабыттанған...  Сеңкенің  есігі  сықырлап  ашылып,  қызыл 
орамалды қыз кіріп келе жатқандай елегізіп басын көтеріп алып 
еді, меңірейген тас қараңғы бөлмеден салқын ауадан басқа еш 
нәрсе сезе алмады. Қызық: көзін ашса түк көрмейді, өліараның 
өлі қараңғылығы; ал жанарын жапса болды, ақбоз атты қызды 
көреді. Әне, ол тағы да босағада сүйеніп күлімсірей қарап тұр. 
...Тәңірім-ау,  бұл  не  қылған  азап...  тіпті  бет-әлпетіне  дейін 
ап-анық;  кірпігі  ұзын  үлкен  қара  көзі,  алмадай  беті,  ұзындау 
иегі,  бәрі-бәрін  ажыратады,  әдемі  қондырылған  мұрнының 
оң жағында тарыдай меңі бар. Өң мен түстің, ұйқылы-ояудың 
арасында  адасып  жатқан  Ерік:  «Келші,  жаным,  мен  сені  көп 
тостым, сағындым», − деп алақанын жайып шақырады, тұрған 
орнынан қозғалмаған қыз: «мен сізден қорқамын» деп басын 
шайқайды;  «Неге,  қалқам,  негелеп»  жалына  шақырады, 
«Сіздің жүрегіңіз жоқ, аға, сіздің жүрегіңізді ара шағып алған» 
деп,  есіктен  шығып  кете  барады;  соңынан  ұмтылмақ  болған 
Ерік  төсектен  құлап  түскенде  ғана  мұның  барлығы  әншейін 
елес  екенін  біліп,  сүйретіле  орнына  қайта  жатты.  «мен 
жынданатын  шығармын  жалғыз  рет  арақ  ішкен  менің  сиқым 
мынау, өмір бойы аузы құрғамай келе жатқан Таған байғұстың 
көрген азабын арбаға тиеп тауыса алмаспыз» деп басы сынып, 
ызың-ызың араның ұясына айналған Ерік тек таңға жуық қана 
қорылдап ұйықтап кетті.

154
Таған  шәйнектегі  сыраны  сарқа  ішіп  тауысып  ыдысын 
төңкеріп  тастаған  соң  «НЕГЕ  БІЗ  ОСы...»  деген  лекциясын 
одан  ары  жалғастырған...  Бүгінгі  жиналған  жұрт  оған  қатты 
ұнады,  ылғи  бір  өрімдей  жастар  көздері  жаудырап,  ықылас 
қоя  тыңдайды.  айналасы  ат  шаптырымдай  аудиторияда  ине 
шаншар жер жоқ, орын тимей қалғандары екі жақ қабырғаға, 
есіктің көзіне иін тіресіп түрегеліп тұр... Кейбірі мұның аузынан 
шыққан  сөзді  қағазға  түсіріп,  енді  біреулері  магнитофонға 
жазып  алуда.  ал  бұл  болса  маңғаз  кейіпте  жағасынан  асып-
тасып  жатқан  шалқар  білімін  бей-берекет  жұмсамай,  төгіп-
шашпай, жүйелі де ұғынықты жеткізеді.
«...Құрметті  отандастарым  менің!  Сіздердің  алдарыңызға 
шығып,  қазақтың  тамыры  терең,  тағдыры  бөлек,  тайғақ 
тағдырынан белгісіз лекция оқымағаныма біраз уақыт болып 
қалыпты.  Оның  белгілі  сандаған  себептері  бар.  Біріншіден, 
бұған дейін шыншыл да шынайы тарихымыздан толық мәлімет 
беруге рұқсат болмады, сондықтан да тарих-ананың көптеген 
беттері әрі нағыз керек беттері желімделіп немесе жыртылып 
тасталды немесе көмескі ғана айтылды әрі жазылып келді. ал 
тарих  атты  алтын  кітаптың  ақиқат  аңқыған  парағын  мүлдем 
жойып жіберу ешкімнің, тіпті бар болса, құдайдың да қолынан 
келмейді. Бүгін туралы өтірік айтсаң да, өткен туралы өтірік 
айтуға  болмайды.  Өйткені,  бүгіннің  түзетушісі  бар,  өткен 
жылдардікі жоқ. Ендеше, достар, тарихтың қандай ащы болса да 
бірде-бір кезеңін, оқиғасын жасырып қалмай жарыса айтқанда 
ғана, жіберген ағаттықтарымызды батылдықпен мойындағанда 
ғана сол шақтарда бастан кешкен ауыр да азапты, халықты қан 
қақсатқан  қателіктерді  жібермей,  ұрпағымызды  ұлы  мақсат 
жолында  тәрбиелей  аламыз;  тек  бүкпесіз  шындық  қана  − 
бүгінгі жастарды тура жолдан тайдырмай, мақсат-мұраттарға 
бастамақ.  айталық,  менің  мұқым  жастығым  өткен  жылдар 
– сырттай қарағаңда, мап-майда, жып-жылмағай болғанымен, 
іштей  іріген  даңғазасы  мол,  яғни,  ұраны  мен  ұрда-жығы 
қатарласа  дамыған  «мақтаншақ»  кезең  еді.  Біздер  мектепте: 
«ақылдасып-кеңесіп  отырысты  қос  қыран,  бірінші  қыран  – 
ленин, екінші қыран – Сталин» немесе енді жиырма жылдан 
соң коммунизмге жетеміз, бесжылдық жоспарды екі-үш жылда 
орындап,  табиғатты,  жер-ананы  табындырып,  тың  жердің 
жонарқасын тілгілеп тастаймыз сияқты қызыл сөздің қызуына 

155
балқып, мұңсыз-қамсыз өстік. Берияның суретін мешен қылып 
аттық,  Сталиннің  ескерткішін  қираттық,  антипартиялық 
топтардың көкесін көзіне көрсетіп, техниканың құдіретіне сеніп 
жылқы малын қасапханаға айдадық. Ешкімді, әсіресе жастарды 
ойлантуға, дүниеге ой көзімен қарауға мүмкіндік бермеді, әрі 
өздері үшін ойлайтындар, тағдырын пішіп-кесетіндер ЖОғары 
ЖаҚТаН жарлық мамыра тірліктің қамымен жағасы жайлауда 
жүрді де, «апыр-ау, осы біз қайда барамыз?» деген сұрақтың 
жауабын іздемей мәре-сәре сайрандады. БІЗДЕр тарих-ананы 
қатты  ренжіттік.  Өз  ұлтымыздың  тарихын  кісенде  ұстадық, 
киесі  ұрады  деп  білмедік.  Шала-жансар  жасалған  оқулыққа 
сендік, шала сауаттыларға сендік, шабына от түссе де айтайық: 
өкімет  басында  отырғандардың  бар-барлығына  сендік,  ал 
олардың ақ дегені − алғыс, қара дегені − қарғыс болды. міне, 
сондықтан  да  халық  адасты,  қайсысының  қай  сөзіне  сенерін 
білмей  сенделді,  ОларДыҢ  біріне-бірі  жала  жауа  қуып, 
бірін-бірі жоққа шығаратын теңіз толқыны секілді айбынынан 
сескенді, не айтса да құлдық деді, кім айдаса да жүрдік деді, 
қытықтаса  –  күлді,  шымшыса  –  жылады,  онда  да  көз  жасын 
жасырып тұншыға жылады, маңдайынан сипаса қуанды, жат 
десе  жатты,  тұр  десе  тұрды  –  осылайша,  цирктегі  үйретінді 
аңдардай  адамдар  да  таяқтың  күші,  тәттінің  дәміне  үйренді, 
үйретті... адам жадынан, есінен айырылды.
Құрметті  жолдастар,  мен  бұл  лекциямды  бұдан  жиырма 
жыл бұрын дәл осы қарқынмен оқуым керек еді, амал не, арақ 
ішкізіп жіберді. Ең әуелі сен әулиесің, туа талантсың деп ішім 
кепкенше мақтады, артынан артымнан бір-ақ тепті. маған қазір 
соңғы мүмкіндік беріліп отыр. Сондықтан да ағымнан жарылып 
ашығын айтайын: менің алғашқы кандидаттық диссертациям 
Қазақстандағы  1930-40  жылдар  аралығындағы  әлеуметтік 
экономикалық жағдай болатын. алғашқы дейтін себебім: мен 
лТП-да,  яғни  еңбекпен  емдеу  профилакториясында  «алқаш» 
ауыруынан айыққандай болып келген соң, екінші диссертация 
жазғанмын.  амал  не,  оны  да  қорғатпады.  «Ұлтшылдықпен 
уланғансың» деп сүйрелемеген мекемесі қалмады. Тіпті КГБ-
ның да алдын көрдім ...Сонымен 1930-40 жыл ...өздеріңіздер 
де білесіздер, бұл бір біз үшін ең бір қиын кезең даулы кезең, 
дауалы кезең, бұл өмірімді осынау ауыр жылдардың шыңғырған 
шындығын  ашуға  сарп  еттім.  Деректерді  архивтен  ала  алма- 

156
дым, ол жаққа апарар жол жабық болды да, москва, ленинград 
архивіне өз қаражатыммен барып, күндіз күлкі, түнде ұйқыдан 
қалып,  аш-жалаңаш  көз  майын  тауысуға  тура  келді.  аяғанда 
мұқым  еңбегім  зая  кетіп,  қудаландым.  Қорғатқанды  қойып, 
қолжазбаңды өрте деп, артыма шырақ алып түсті. Жұмыстан 
қуылдым. міне, осыдан былай сүргін басталды. Ол кездегі мен 
көрген азапқа бойында жаны бар тірі пенде төзуі мүмкін емес 
еді. Әрине, сіздер «күреспедің бе, шындыққа көздерін жеткіздің 
бе» деген сауал қоясыңдар. Жоқ, жолдастар, ол шақта адамдар 
шындық  үшін  емес,  шындық  адам  айла-шарғысына  қызмет 
етті,  ұстағанның  қолында,  тістегеннің  ауызында  қолжаулық 
болып  сорлап,  жер  бауырлап,  тұралап  қалды.  айналайын 
ақиқат та менің кебімді киіп, киелі жолдан тайды, жемқорлар 
мен жағымпаздардың, сұрқиялар мен сұмдардың жалған мен 
жалғанды жалпағынан басқан алаяқтардың, атаққұмарлар мен 
асығы  алшысынан  түскендердің  ойына  келгендердің  ойына 
келгендерін істейтін ойыншығына айналды. Шындық та ішіп 
кетті. маскүнем болды. Шындық жылады. Қор болды. Түрмеге 
қамалды. айғайдың заманы туды да қудалады, тек қана ұран:  
«жасасын  –  орындаймын  –  мерзімінен  бұрын  орындаймыз!» 
секілді  сөздер  өміріміздің  барлық  мазмұнына,  мақтанына 
ұласып, ұлы істердің ұйытқысы болып есептелді. ал осынау 
даңғаза шерудің көпірме көшіне ілесе алмай немесе айналада 
не  болып  жатқанын  ұға  алмай  айдалада  қалған  менімен 
ешкімнің шаруасы болмады. Осыншалық мол білімді жұмсар, 
қоғамның қажетіне жаратар дәрмен жоқ бейбақ хәлде, жұртта 
қалған күшіктей ұлыдым-ай... менің қыңсылаған, қансыраған 
үнімді тыңдар, естір құлақ жоқ, бір-ақ жылдың жүзінде сауатты 
қайыршы болып шыға келдім. мен істемеген жұмыс, ішпеген 
арақ қалмады... Әйелім мен баладан айырылдым. айына екі-
үш рет айықтырғышқа түстім қалтамдағы ең соңғы тиынымды 
санап алып тыр-жалаңаш шешіндіріп, сұп-суық бөлмеге итше 
бұралтып лақтырып тастайтын. Егер қалтамда көк тиын жоқ 
шақтарда,  тіпті  адам  екен  деп  елемей,  жинап-теріп  алмай 
көшеге  тастап  кетер  еді;  кейде  айықтырғышқа  апарып  алып 
бокстың дорбасындай бір-біріне ұрғылап, жаттығу жасайтын. 
Бірақ  мен  осыншама  ит  қорлықты  ешкімнен  көріп,  жаласын 
өзгеге  жапқан  емеспін,  тек  өзімнен,  өзімнің  тексіздігімнен, 
рухсыздығымнан,  жігерсіздігімнен  көрдім.  мен,  қымбатты 

157
жолдастар, жалғыз-ақ нәрсені өзгеден көрдім: Ол: «НЕГЕ БІЗ 
ОСы – ОСыНДаЙмыЗ».
Сөйлей-сөйлей  әбден  сілекейі  шұбырып  сілесі  қатқан 
Таған  аппақ  болып  таң  атқанда,  сүйретіле  басып  тысқа 
шықты. Таудың салқынын елең құрлы көрген жоқ, көйлекшең 
қалпында  тәлтіректей  басып  қора  жаққа  беттеді.  Бұл  шақта 
Ерік те тұрып, суық орамалмен денесін ысқылап таңғы жаттығу 
жасап, атын ерттеп, аңға шығу қамында жүрген. Тағанды көрді 
– көрмегенсіді. «Өзіне де сол керек» дегендей көз қиығымен 
айызы қана қарады да: «Енді қайтып айыққанша, қар түсер», − 
деді. Көкбестіге қарғып мініп, мылтығын тақымына қыстыра 
шоқытып орманға сіңіп кетті. Күн шыға айна оянды. Күйеуінің 
үйге қонбағанын, әрине, сезген. Кештетіп келгенде, мазаларын 
алмау  үшін  сеңкеге  жата  кетер  әдетін  ежелден  білуші  еді. 
Киініп  далаға  шыққанда,  шөп  басын  тұтқан  аппақ  қырауды 
көрді. «Күз де келіп қалған-ау», − деп күбірлеп, жан-жағына 
қарап  басқышта  біраз  тұрды.  Кешелер  аспанда  ойқастаған 
бұлт жоқ, аспан жұтып қойғандай жым-жылас, есесіне қатқыл 
суық  түскен.  Шелектегі  судың  беті  қаймақшып  қатыпты. 
Сауын сиырлар ұзап жайылып кеткен бе, көз жетер маңайдан 
көрінбеді.  Әншейінде  күн  шыға  гу-гу  тіршілігін  бастайтын 
аралар қалашығы да тып-тыныш, оқыс ұрған алғашқы суықтан 
қорғанып  ұясында  жатыр-ау.  Беті-қолын  тітіркене  шайды  да, 
үстіне күпәйке киіп сиырды іздеуге шықты. Сарайдың тұсынан 
өте бере Тағанның өлі-тірісін білгісі келгендей айқыш-ұйқыш 
темір-тор терезесінен сығалап еді, ала көлеңке бөлмедегі нар 
кісі жоқ, қаңырап жатыр екен. «Ерікпен бірге аң қарауға кеткен 
шығар»  деп  ойлады  да,  қорадан  айналып,  орманға  бет  ала 
бергенінде... шарбақтың ағаш діңгегіне жіп байлап, мойнына 
тұзақтап  салып,  жанталаса  шегінген  Тағанды  көрді.  Жүрегі 
алқымына кептеліп, шошығанынан: «апа!» − деп, бетін баса 
шыңғырып  отыра  кетті.  мұншама  қатты  айғайлағаны  алғаш 
рет шығар. Белі кеткеңдей тұра алсашы... ал Таған тырбанып 
шегініп әлек, ол көткеншектеген сайын жіп шіренеді. «Өлді-
ау»  деп  ойлады.  Әрең  дегенде  орнынан  көтеріліп,  көмекке 
ұмтылды.  Бұ  кезде  Тағанның  шеке  тамыры  адырайып,  көзі 
алайып, көгеріп-сазарып, демі тарыла қырылдап, буына бастап 
еді. Жіп діңгектің басына емес, түбіне байланғандықтан ғана, 
қанша  шегінгенімен,  бірден  қылқынбай,  жаны  біртіндеп 

158
шыға  бастағаны  шығар...  Жіпті  күрмеп  емес,  қалай  болса 
солай  шорапит  байлағандықтан,  сасқалақтап  шеше  алсашы. 
Жұлқылады, тістеледі, қиып жіберер пышақ жоқ және буынған 
жіпті бірден кеспей не шешіп, не кісіні көтеріп алу керек, оқыс 
өліп кетеді деген сөзді естігені бар. Қан-сөлсіз бозарған жігіттің 
екі  қолтығына  қол  салып,  алға  қарай  сүйреп  жылжытты. 
ағыл-тегіл аққан көз жасы омырауын бояп, өзі қылқынғандай 
жанталасқан  айна  жіп  босаған  соң  ғана  діңгектен  шешіп, 
Тағанның  басынан  ағытып,  дөйдалаға  ашулана  лақтырып 
жіберген.  Таған  қимылсыз,  демсіз.  Жата  қалып,  құлағын 
жүрегіне басып тың тыңдап еді, анда-санда ғана бүлк-бүлк етіп 
әлсіз соққаңдай ма... тамырын ұстады – болар-болмас діріл бар. 
аппақ қыраудың үстіне шалқасынан түсіп, көйлекшең сұлаған 
жігіттің  үстіне  күпәйкесін  шешіп  жапты  да,  үйге  қарай  зыр 
жүгірді.
Нүрке  кемпір  басын  көтеріп,  тәспиығын  санап  күбірлеп 
отырған.  алқын-жұлқын  кірген  келіннің  айдаһар  қуғандай 
жүзіне шошына қарады:
− Не болды, қарағым?
− Әлгі... қонақ... Таған... буынып қалыпты...
− Не дейт, ойбай, тірі ме?
− Тірі секілді.
− алла байғұс-ай, енді жетпегені осы еді...түбіне өз ұлым 
жетті-ау. Енда ғана ес-ақылын жинай бергенде, қайта ішкізіп...
−  Қойыңызшы,  апа,  қайдағыны  айтпай,  Еріктің  жазығы 
не?
−  Шамаң  жетсе  ары-бері  шайқа,  баяғыда  буынған  кісіні 
сырмаққа  салып  тербеуші  едік...  Жалғыз  өзіңнің  шамаң 
жетпейді.
Сеңкеде ілулі тұрған тонды ала салып қайта жүгірді. Сұлық 
жатқан Тағанды екі қолтығынан алып ары-бері шайқады. Жүрек 
тұсын уқалады, қолын созғылап жаттығу жасатты. Әбден қара 
тері шығып шаршаған айна құлағын сол жақ кеудесіне тосып 
еді, бағанадан гөрі жүрек қағысы жиілеп, жан кірген секілді. 
ыңырсыған  үн  шыққанда  еңбегінің  зая  кетпегеніне  қуанған 
айна  тонды  төсеп  аунатып  жатқызды,  күпәйкесін  үстіне 
жапты.  маңдайынан  сорғалаған  терді  жаулығымен  сүрткілеп 
шоқайып  жанында  отырды.  Көптен  бері  алынбай  бобыраған 
қою шашы сырылып, аппақ маңдайы жарқыраған Тағанның қан 

159
қашқан беті таң нұрымен таласа әдемі көрініп еді. Қыр мұрны, 
әсіресе,  қамасып  жатқан  ұзын  кірпіктері  назар  салдырмай, 
сұқтандырмай қоймайды. айна өз өмірінде алғаш рет әйелдік 
әуестікпен,  әйелдік  таза  сезіммен  қызыға  қараған.  «ажарлы 
жігіт, − деп ойлады ішінен, − бір кезде жігіттің сұлтаны болған-
ау». Ол өз ойынан өзі өлердей қорқып әрі осы қылмысымды 
біреу  біліп  қоймады  ма  дегендей,  екі  беті  қызара  ұялды  да. 
Таған тағы да ыңырсыды, қол-аяғы қимылдағандай болды да, 
наркоздан кейін есін енді ғана жинағандай, кірпігін дірілдетіп 
барып, көзін жасқана ашты. Ең әуелі көргені – төбесіне тіккен 
көк  шатырдай  аспан...  Содан  соң  көргені  –  көзі  жаудырап 
қасында  отырған  айна.  Иә,  аспан  мен  айна...  Оған  керегі 
де  осы  еді...  Жүзіне  қуаныштың  ба,  жұбаныштың  ба,  жанын 
жарылқар киелі сәулесі таусағандай күлімсіреген. − мен өлген 
жоқпын ба? − деп сұрады. 
− Тірісіз, аға, − деді айна, − шамаңыз жетсе тұрыңыз, сыз 
өтер.
− мен көнтері пақырға сыз өтпейді, − деді Таған осынау 
жатысына ұялған сыңайда.
Басын  көтермек  болып  еді,  қозғалта  алмады,  шегелеп 
тастағандай ауыр.
− маған не болды, айна, білесің бе?
− Сиыр іздеп шықсам, буынып жатыр екенсіз, енді бір бес-
он минут кешіксем...
− Кешіккенің жақсы еді. айнам, мен үшін ендігі қалған өмір- 
дің қызығы жоқ. Нюра апа мен өзіңе ризамын, адам қалпына 
келтірудің  барлық  әрекетін  жасадыңдар...  мен  бұл  дүниеде 
шіріген жұмыртқамын, ешкімге керегім жоқ...
Жүйе-жүйесі босап, өз-өзін ұстай алмаған Тағанның үлкен 
қара көзінен ағыл-тегіл жас ақты, бұлақ ақты, бірақ ықылық 
атып өксімей, бырсылдамай, аспанға тесіле қараған қалпында 
екі самайына құйылды...
− Керексіз, аға, ешкімге керегі жоқ адам болмайды. Қатарға 
қайта қосылу өз ықтиярыңызда... менің таң қалғаным, сіз жіпті 
діңгектің түбіне байлап шегінгеніңіз... Егер шын өлгіңіз келсе, 
жіпті жоғары неге байламадыңыз...
−  Буынамын  деп  ойламағаным  рас,  жіпті  қайдан  тауып 
алғаным  да  белгісіз...  менің  көз  алдыма  терең  ор  елестеді, 
алға  еңбектесем,  өлімнен  қаштым,  өлімнен  қашып  өліп  қала 

160
жаздағанымды қайдан ғана сезейін... Қызық, бұрын түндегідей 
ләйліп ішкенде, тілім аузыма сыймай, қаталап похмель іздей- 
тінмін, есімді жинай алмайтынмын. Қазір... мүлдем басқаша... 
анадан  жаңа  туғандай  тыңмын...  Тегінде,  ара-тұра  буынып 
тұрғанның  артығы  жоқ-ау,  −  деп  қалжыңдаған  болды.  айна 
еріксіз мырс етіп күліп жіберді.
− Күн көтеріліп қалған екен-ау, сиырларды тауып алайын, 
сіз шамаңыз жетсе тұрып, сергіңіз, қан тарасын, әрі-бері жүріп, 
жуыныңыз, шайға келіңіз.
− рақмет, айнам, менің құтқарушым сенсің... Одан арғысын 
айта алмаспын...
Орнынан тұрып, кетуге ыңғайланған айна:
−  аға,−  деді  майда  үнмен  қиыла  қарап.−  Жалғандағы 
жалғыз  өтінішім  болсын,  енді  қайта  басымды  кесіп  алса  да, 
ішпеймін деп ант беріңізші. Бұл тіпті өлімнен құтқарып қалған 
жақсылығымның өтеуі болсын. Сіз, әйтеуір, бір адамға бәрібір 
керексіз... Ол адамды іздеу үшін де ес-ақыл бүтін, көңіл таза, 
сезім сергек болуы керек қой.
−  Бердім  уәдемді,−  деді  Таған  басын  көтеріп.−  анамның 
атымен ант етейін!
* * *
Түске дейін ашық тұрған аспанның әр жерінен шабарман 
бұлт шығып, біріге қоғамдасып кетуге бір-бірін менсінбегендей, 
көк  жүзінде  бытырай  жүз-жүзге  бөлініп  жеке-дара  жүзеді. 
Кейбірі  жамбасқа  ойысқан  күннің  бетін  тұмшалай  бастаса, 
күн сытыла шығып, нұр саулаған дидарына көлеңке түсіргісі 
келмейтіндей. алтайдың құзар басына күз демі алғашқы болып 
жетіп,  табиғаттың  әр  затынан,  кеспір-келбетінен  аңғаруға 
болушы еді. аспанды сыналай ұшқан тырналар тәспиығы да 
бұрынғыдай  сабылыспай,  саябырлап,  үйрек-қаздың  да  үні 
бәсеңси  бастаған.  Көптен  бері  жаңбыр  жаумаған,  әмбесінде 
мұзтаудың қаспақ қары, салқын түссе, жылбысқылана ерімей 
қайта қатып, Қатын өзені қорынан айырылған соң ба, қорылын 
азайтып,  қорлана  ағады.  Күзгі  жиын-терін  шаруасын  тез 
аяқтауға асыққан аралар ғана жан ұшыра ұшып, әр сәтін сәтті 
пайдаланып  қалуға  жанталасады.  аналық  пен  еркек  аралар 
науқанын аяқтаған сыңайлы... Тек еңбек аралары ғана мұрны- 
нан шаншыла жұмыс істеп, қимылдап жүрген. Өз салмағынан 

161
жиырма есе ауыр жүкті көтере алатын еңбекқор араның өмір 
үшін, ұрпақ үшін, аНаНы асырау үшін арпалысқан тіршілігін 
омарта  маңынан,  орман  арасынан  айқын  аңғаруға  болушы 
еді. Таңертең шық ерімей ызғар себезгілеген шақта қырылып 
қалғандай  жым-жырт  жатқан  омарта,  омартадағы  жәшік 
ұялар,  күн  көтеріле  гуілге  бөленіп  оймақтай  ғана  тесіктен 
қайшыласып  бірі  кіріп,  бірі  шыққан  араның  жын-ойнағына 
айнала  жөнеледі.  Шөп  қасаңданып,  гүл  солған,  балдыр 
қурайлана бастаған шақта шырын іздеп аласұрған аралар ендігі 
қоректі ағаш жапырақтарынан әлі де дес бермей жасаң тұрған 
су жағасындағы шалғыннан іздей бастаған.
Таған бүгін де ерте тұрды. Қанша ерте тұрдым дегенмен, 
елең-алаңнан  атқа  қонып,  аң  қарап  кеткен  Ерікке  ілесе 
алмады.  Әрқашанда  сыптай  болып,  ұлы-жіңгір  майданның 
барлаушысындай  сақадай-сай  әрі  сақ  та,  елгезек  те,  сенімді 
жүретін досының құс ұйқысына қайран қалмасқа, қызғанбасқа 
шарасы жоқ еді. Бір есептен өмірлік философиясына тәнті де 
болатын; іштей құптайтын. ал елден бөліне еңбек еткен тірлігі 
бағамдаған  адамға  семьялық  мердігерліктің  өзі  іргетасын  
қалап  берген  кооператив  шаруашылықтың  сыр-сипатын  бес 
саусақтай  білуші  еді  және  экономикалық  саясатты  көсем 
көз  жұма  сала,  тым  жойып  жібергеніне  наразы-тын.  Диссер- 
тациясының  бір  тарауында  осы  мәселені  бүге-шігесіне  дейін 
ашып,  таратып  жазып  еді-ау...  амал  не,  бұл  әрекеті  де  саяси 
соқырлық,  идеялық  қателік  деп  табылып,  тауаны  шағылды... 
Енді ойлап отырса, сол бір тақырып миында ақтаңдақтанып, 
оқығаны  мен  тоқығанының  толайымы  ұмытылуға  айналған 
екен-ау...
«Иә,  осыдан  кісі  болып  кетсем,  аяқсыз  қалған  жұмысты 
жалғастыру әлі де кеш емес-ау», − деп күбірледі. Өлім аузынан 
қайтқан  күннен  бері  айнаға  берген  антында  тұрды,  ұрттап 
алған жоқ. Шешесі кейіп, қатты ұрысқан соң, Ерік те қыстамай, 
тіпті  мұның  бұл  өмірде  бар-жоғын  ұмытқандай,  сырғақсып 
жоламай кетті. Есендеседі, халін сұрайды, кейбір тапсырмалар 
береді де, өзі көкбестісіне мініп, мылтығын асынып, итін ертіп 
орманға  сіңіп  кетеді.  Сапарынан  кеш  оралады.  Соңғы  кезде 
үйдің айналасын суыр терісіне толтырып тастады. Денесінен 
сыпырылған жылбысқы жас теріні шелінен тазартып, қашаға 
іліп  кептіру  айнаның  мойнында;  осынау  қаршадай  ғана 

162
келіншектің  өмір  бақи  шаршамайтын  бейнетқорлығы,  әмісе 
төзімділігі  Тағанның  таңдайын  қақтыра  таң-тамаша  күйге 
бөлейтін. Сол бір оспадар уақиғадан кейін шексіз жақсы көріп, 
жүрегінің түбіне шоқ түскендей, мазасыз күй кешкен. Ол сол 
шоқтың  тұтанбауын,  қоздап  жанбауын  құдайдан  тіледі-ай... 
амал  не,  өз  еркінен  тыс,  өзіне  бағынудан  кетіп  қалған  сезім 
сергелдеңі ішіп жүрген мәңгүрт шағынан қауіптірек пе, қалай... 
Барлығына: мынау қара орман, тыныш өмір, уайым-қайғысыз 
тоқшылықтың  бәр-бәрін  талақ  тастап,  ауыл  қайдасың  деп 
тартып-ақ кетуге сан рет оқталды, бірақ азап қамытын қайта 
киемін  бе  деп  қорыққан,  өзінен,  өзінің  тұрақсыздығынан 
қорыққан...
Суық сумен жуынып, шөп тұнбасын ішіп, жаттығу жасап, 
шай ішкен соң, Қатын суын өрлеп жолға шықты. Осында келгелі 
алғаш рет үйден ұзап, орман аралағаны еді, бір түрлі тынысы 
кеңіп, шайыр аңқыған ағаш иісінен құшырлана жұтты. Санасы 
сау,  бойы  сергек.  Жүз  қадам  жүрмей  ентігетін  көкірегі  тың, 
айқұш-ұйқыш  сұлап  жатқан  молақтардан  жеңіл  секіріп  өтіп, 
ойнақтай  басады.  Қолында  қабығын  аршып,  қатырған  қайың 
таяғы  бар,  мүк  басып  шіріген  томарды  соққылап,  жолшыбай 
кездескен  барша  тышқанға  дәлдеп,  жас  балаша  еріге  желе-
жортады. Қаңсып қалған қайран көңілінде желік бар, ол қайдан 
пайда бола қалған желік, өзі де білмейді, әйтеуір, жиырма бес 
жасы қайтып оралғандай ырғиды, ысқырынып әңдетеді. Өзен 
жиегіндегі  әбден  пісіп,  бүрісіп  түсуге  айналған  қарақатты 
уысын толтыра асайды. Самырсынның басында самсап өскен 
балқарағай бүршігін қолындағы таяқпен дәлдеп ұрып құлатып, 
шағып  көріп  еді,  қарамұрттанып  пісуі  әбден  жеткен  екен. 
Бала кезде бұзау жайып жүріп талай терген, аузы мен қолын 
шайырлап талай шаққан балқарағай осы елдің бірсыпырасын 
ашаршылықтан  алып  қалып  еді.  Енді,  міне,  керексіз  болып, 
шауқарға  мен  тиін,  барша  тышқанның  ғана  азығына  жарап 
қалған-ды.  Дегенмен,  осыны  Өр  алтайдың  балқарағайынан 
Ерік қыруар табыс тауып отыр. Қызыл қырман қылып жинап, 
үгіп,  кептіріп,  қаптап  қойған  дәнді  вертолетші  досы  қалаға 
алып ұшып кетеді екен де, одан түскен пайданы тең бөлісетін 
көрінеді.  Кешегі  бір  сөзде  Ерік  «енді  екі-үш  күннен  соң 
балқарағай  соғамыз»  деген-ді.  Сондықтан  қырман  науқаны 
басталмай тұрып, Қатын суының бауыздауына отырған Шалға 

163
барып  қайтуды  ниет  қылып,  жолға  шыққан  беті...  Баяғыда... 
арып-ашып  ауылдан  келе  жатқанда,  Жылқышының  үйінде 
жөнді көз салмап еді... Итін абалатып келіп түскен салт аттыға 
назар аударатын, кішілік жолмен сәлем беретін хал мұнда жоқ 
та еді...
«Егер Еріктің айтқаны рас болса, ғажап Шал, − деп ойлады. − 
Жиырмасыншы ғасырдың қашқыны тек мен ғана емес екенмін-
ау. Қызық, өмірдің философиясы қандай? Екі баланы етегіне 
орап тауға тығылғанда, жалғанның жамандығынан құтыла ма? 
Жо-жоқ, екі баланы қайткен күнде де жалғыздықтан құтқару 
керек,  әйтпесе  лыковтік  тағылықтың  апатына  тап  болуы 
мүмкін...»  Ойды  ой  қуалап,  біраз  жерге  келіп  қалған  екен... 
Өрге  қарай  жүргендіктен  ентігіп,  шаршау  тартқанын  сезді. 
Бағанадан бері тек төмен қарап, қураған ағаштарды санағандай 
басын жерден бір алмап еді, өзенді жиектей шатқалға біткен 
орман сиреп, оң жағындағы жотаға көтерілгенінде тура алдынан 
маңдайы  жарқыраған,  найзадай  шаншылған  аппақ  шоқыны 
көрді. Ұшар басында жаулықтай байланып, төбесін перделеп 
тұрар  бұлт  жоқ,  қыркүйектің  таза  аспанына  сұғынып  кірген 
аппақ алып найза жарықтық мұзтаудың дәл өзі еді. ал дегенде 
көзі шағылысып жасқанып қалған Таған көз үйрете келе сілейе 
қарады. Ол мұзтаудың нақ қазіргідей тыр-жалаңаш, асқақ та 
асау,  сұлу,  бар  бітімін  жоғалтпай,  тұтас  тұлғасын  жарқырата 
ашқан  күйінде  тұңғыш  көруі.  «айналайын,  табиғат  ием-ай, 
тамашаң  қандай  көп  еді»  деп,  көзі  жасаурап  отыра  кетті.  Ол 
шын  шаттана  қуанған,  шалқып  тебіренген,  мынау  дүниеге 
жаңа  келгендей  немесе  әлемдегі  ең  асылын  тапқандай,  бала 
көңіл, сәби жүрек, сабырлы ақылмен туған жерінің көркемдігін 
сонырқаған; саумал ауа, таза көріністің бәр-бәрін жұтына жұтып, 
ішіп  тауысардай  таусаған...  «Табиғат  жаратқан  алқам-салқам 
болмайды, ол – әмісе әдемі, әмісе сүймейді, әрі шыншыл, әрі 
ақылды, сондықтан да адамдар секілді қателеспейді. Табиғат 
–  мәңгілік  тірі,  өтірік  айтпауды,  алдап-арбамауды  табиғаттан 
үйрену керек, өйткені ОНыҢ (табиғаттың) жүрегі таза. Табиғат 
бізді алдаған емес, тек өзімізді өзіміз ғана қан қақсатамыз, қан 
жоса  қыламыз.  Табиғат  қате  жібермейді,  егер  «ақымақты» 
дүниеге  келтірсе,  онда  сол  ақымақтың  да  бір  нәрсеге  қажет 
болатыны; Табиғатта аДамНаН басқа артық нәсте жоқ, тек 

164
БІЗДЕр ғана жаратушының гармониялық берік байланыстағы 
тізбегіне кіре алмаймыз...»
Осы  бір  пәлсапаны  не  бір  жерден  оқыған,  не  өзі  ойлап 
тапты,  қалай  болғанда  да  есіліп-есіліп  есіне  түскеніне  іштей 
мәз болып қуанды. «Демек, менің де тым керексіз болмағаным... 
Әйтеуір, бір қажеттілікке жарағаным... Ерік те солай...»
Тағанның  қуанғаны  осы  тым-тым  ақылгөй  сөзді  жүйелі 
түрде  есіне  түсіргені  емес,  сол  сөзді  сана  сарабына  салу 
қабілетін жоғалтпағаны еді, демек, өзінің де құрдымға мүлде 
кетпегені  де...  айнадай  жарқыраған  мұзтау  мұның  бала 
кезіндегі аппақ арманындай болып, жан дүниесін жайлап алды. 
Өлең әуелі қиялдау, түйсіну, сезіну, яғни әлемге ақыл көзімен 
қарау сынды ұлы ұғымдарды бірсіндеп болмысына дарытып, 
жас  шағындағы  тайдай  тулаған  талантын  бүтіндей  болмаса 
да,  тым  құрығанда,  жарым-жартылай  қайтаруын  мінәжат 
айтып  тіледі,  жалбарына  сұрады  құдайдан.  ал  оның  қазіргі 
табынары да, құдайы да сонау көк төсіне ракетадай атылғалы 
тұрған айналайын мұзтау еді. «мұзтауды оның алып бейнесін 
көрген  адам  бақытқа  кенеледі  деуші  еді,  қариялар,  маған 
аста-төк бақыттың керегі жоқ, тіпті маған көп нәрсе керек те 
емес, тек өз басымдағыны ала көрме, алла тағала, ақылымнан 
алжастырма, тәңірім, тағы да ащыға құмар қылып,досқа күлкі, 
дұшпанға  таба  қыла  көрме,  құдайым,  жалғыз-ақ  сұрарым  – 
көктен түскендей ғып ештеңе бермей-ақ қой, тек бойымдағы 
барымды алмасаң болады». Намаз оқығандай жүрелеп отырып, 
мұзтауға  алақанын  жая  жалбарынған  Таған  имандай  сыр, 
жүрекжарды тілегін дауыстап айтты, іштей иланып, селкеусіз 
сеніммен  айтты,  жанынан  шыққан  шыншыл  да  мөлдір  жас 
жанарын  жуып  омырауына  сорғалады.  Оның  бар  ділімен 
жаратқанға жалбарынған үнін, оңашада оқыған өз «намазын» 
сонау  сай  табанынан  атылған  мылтықтың  гүрс-гүрс  даусы 
бұзды.  алғашында  өзін  атып  жібергендей  селк  етіп,  артына 
шошына  қараған-ды  –  ешкім  жоқ.  Кімді,  нені,  кім  көздеді, 
тидіре алды ма, жоқ па, білмейді, оның білетіні – жер бетіндегі 
мылтық атаулы жақсылыққа атылмайтыны. аңшылар шығар... 
Жаңғырығып  барып  басылған  тау  ендігі  сәтте  мәңгілік 
мылқаулықпен  телміріп  тұр  еді.  «Тау  мылқау  деп  кім  айтты, 
жүрегі,  тілі  бар,  тек  естір  құлақ  керек;  ал,  құлағы  мен  көзі 
барлардың  да  естімейтіні,  көрмейтіні  толып  жатыр.  Дүниені 

165
алатайдай  бүлдіретін  де  солар.  Құлағы  бар  –  керең,  жанары 
бар − соқырлар... сондықтан да, жан дүлейлігінен сақтасын...» 
міне-міне,  Тағанның  –  маскүнемдіктен  сауыға  бастаған, 
Тағанның баяғыдағы санасы тоқтап қалған сағатты бұрап қайта 
жүргізгендей, сыртылдап істей бастады... Ұзағынан бере көрсін 
деп,  бәріміз  тілейік  те...  Қызғанбайық,  ағайын;  шаужайына 
жармаспайық,  ағайын;  айылын  ағытып  аударып  тастамайық, 
ағайын... тыныштығын бұзбайықшы, ағайын.
− Оу, жігітім, сен қайдан жүрсің?− деген жуан дауыс және 
шошытты.  Бұрынырақта  «Сырдың  суы  сирағынан  келмей» 
жүрген диуана шағында үстінен трактор жүріп өтсе де, былқ 
етпейтін Таған соңғы ішуін тыйған уақыттан бермен, жоқтан 
өзгеден  секем  алып,  қоян  жүректеніп  кетіп  еді.  Бәлкім, 
қорқыныш екі аяқты жұмыр басты пенденің асыл қасиеттерінің 
бірі шығар. Неге екені белгісіз, кейінгі дәуір ұрпағы осы табиғи 
қасиеттен  жұрдай  болып,  бірыңғай  міз  бақпас  «батырлар» 
көбейіп кеткен секілді...
−  Оу,  тілің  байланып  қалған  ба,  неге  үндемейсің?  –  деді 
үстінен  өңкие  қарап  тұрған  қаба  сақал  Шал.  Жаны  бойынан 
ұшып  кетіп,  құр  қаңқасы  ғана  қалғандай  қалшиған  жігіттің 
жанына  малдас  құра  жайғасқан  Шал  қалтасын  қарманып, 
темекі алып тұтатты. Шылымды көп шегеді білем, көк бурыл 
мұрты  мен  сақалы  текенікіндей  саржағалданыпты.  Көз  ұясы 
шүңірейген, мұрны қоңқақ, қабағы дөң, қалың қасы жанарын 
жаба тұтасып кеткен. Тағанға «темекіні» ырғайды ыңғырулап 
қолдан  жасаған  мундуштукке  нығарлай  тығып,  сораптай 
сорған  Шалдың  сексеуілдің  бұтағындай  тарбиған  қуатты 
саусақтары  мен  соя  саусақтардың  үстін  қалаған  білеу-білеу 
тамыр  алтайдың  омырауынан  ағып  түсетін  бұлақтар  секілді 
елестеді.  малдасын  құра  жайғасқан  ақсақал  темекіні  құны 
қалғандай құныға сорады екен де, түтінін жұтып қойғандай жоқ 
қылып жіберіп, біраздан соң шым-шымдай сыздықтатып қайта 
шығарады екен. Шарықтаған қиялына қиянат жасаған Шалды 
Таған  ә  дегенде  суқаны  сүймегені  рас-ты.  аузын  буғандай 
булығып  қалуы  қырсықтанғанынан  да  емес  еді,  өзі  де  анық-
қанығын  ажыратпаған  ой-арманынан  қапелімде  айырылып 
қалған қас қағымдық сәт ақыл-есін де алжастырып кеткендей 
еді. Ендігі тымпи ойнаудың, яғни көгертпесін сезді ме, қағып 
кеткен кісідей:

166
−  ассалаумағалейкүм,  ата,  мен  сізді  бір  жерден  көрген 
секілдімін! − деп, ырсия күліп, құйрығымен жылжып жақындай 
отырды.
−  Шырағым,  денің  сау  ма  осы  сенің?−  деп  қарт  сығырая 
қарады.
− Саусыз ба, ақсақал? − деді ол тағы түйеден түскендей...
− мен саумын ғой, шырағым, өзіңнің шалығың жоқ па?... 
Қиялимысың, қиналып жүрмісің?
− Соңғысы, ақсақал, соңғысы. Ой түбіне кетіп оспадарлық 
жасағаныма  кешірім  сұраймын.  мен  сізді  шырамытып 
отырмын.
− Немене, әкеңді жоғалтып па едің?..
− Кешіріңіз, әкені қара жерге бергеміз. Көрген кісім болған 
соң...
−  Оның  жөн-ақ.  Бірақ  жоқтан  өзгеге  шыбындаған  аттай 
бас шұлғып, кешірім сұрай берме. Қазақ тек о дүниеге аттанар 
сәтте ғана бақұлдасып, артық ісім болса кеш деп, иек қаққан.
− Халқымыздың жол-жоралғы, дәстүр-салтын ұмыттырғалы 
қа-а-а-ша-ан...−  деп  жартасты  жарып  өскен  шынардай 
шыныққан  бітіміне  қызыға  қарады.  малдас  құрып  мығым 
отырған  Шал  басынан  тақиясын  шешіп,  шор-шор  болып 
қыртыстанған  тақыр  басын  сипады.  Ептеп  жіпсіген  екен, 
күректей алақанымен құшырлана сүрткіледі де, тақиясын қайта 
киді. Жарланған қабақ, шүңгіл көзін жаба жабағыланған қою 
қас, қоңқақ мұрын, ұзын иегін тұтастыра жұтып қойған сақал 
– ақшулана бастаған қаба сақал,− дәл осы қалпында Шалдың 
пошымын қазақ нәсіліне ұқсастырмай тұр еді.
Тігісі  жатпас  тік  мінезін  бет-әлпеті-ақ  әйгілеп  айтып 
қоятындай ма...
−  Әкеңді  жоғалтып  па  едің  дегенім,  неге  тінтесің  өн 
бойымды?  −  деді  «арқардың»  мундуштукте  иектен  қалған 
тұқылын  алақанына  салып-салып  қалып,  ұшырып  жіберген 
Шал.
− Сізді өз жұрағатымызға ұқсата алмай... таңырқап...
− Сенің жұрағатың кім еді?
− Қазақ деген жамиғат қой...
− Қимағаның ба?
− Жоқ, осындай да ірі туысқанымды тапқаныма қуанамын.
− Қарай гөр... тілің майда, шүйіркелескің келіп қышынып 
отырсың-ау, шырақ...

167
− Оным рас. Қара тілді қазақпен қажаспағалы қашан. − Таған 
өзі  әдейі  іздеп  шыққан  Шалды  ойда-жоқта  жолықтырғанына 
шексіз қуанулы. Сөзге шақыру үшін ептеп түрткілей сөйлегені 
де содан-ды. Бұл жымсыма ойын ол да сезгендей.
−  Әкеңдей  адаммен  қажассаң  –  қарық  болғаның.  «Қарт 
шалдың тілін бір қайтар» деп досың Ерік өзінің қолы тимей 
жатқан соң сені тыңшылыққа жіберді ме? – деп, сәл түксиіп, 
бар еткізіп сіңбіріп тастап, «арқарды» қайта бықсытты.
−  О  не  дегеніңіз,  ата,  бұра  сөйлесем,  шабыттаңдырам  ба 
деп, дәмелегенім ғой.
− Шабытым шабандаған шақта жолығып отырсың, шырақ. 
Ерік  Үлкен  Жерден  бір  «құл»  ерте  келді  деп  естіп  едім,  сол 
пәтшағар сен болмағай...
− Бәрібір шамданбаймын.
− Шамы жоқ адам – намысы жоқ адам.
− Ендеше, ақсақал, маралкөл жақта әр таудың басын көксеп 
маңып жүрген кісікиік Шал бар деп еді, сол «тағы» сіз екенсіз 
ғой.
− міне, енді таныстық, табыса алсақ жарар еді...
− Оны сіздің қонақжайлылығыңыз біледі. Қой сойып, қол 
қусырмасаңыз да, ақ құйып жөнелтерсіз...
− Бопсаң бодаусыз емес. Бәсе-бәсе, тегін кісі таз болмас... 
Әттең, итаршылығың ғана жаныма батады.
− Жеңу үшін, жең түріп төбелесе беру шарт емес шығар, 
ақсақал,  кейде  шегініп,  арбаға  жегіліп  те  алмаушы  ма  еді. 
Түбінің қайырлы боларын білген адам жауын арқалап жүрсе де 
арсынбайды деген сөзді бекер айтпаған шығар...
− Жүр кеттік! Құдайы қонағым бол, − деп орнынан лақтай 
ырғып  тұрып  кетті.  Бұл  Шалдың  мынау  қаңғыбас  жігіттің 
сөзінен өзін танығаны еді.
Орнынан  орғып  тұрған  Шал  «моқ-моқ»  деп  алақанын 
қаққанда,  сол  жақтағы  салба-салба  самырсынның  арасынан 
ауыздығын  сылдырлатып  күрең  ат,  «кә-кә»  дегеніне  жүндес 
жуан қара төбет шыға-шыға келгені.
алғашында  сескеніңкіреп  қалған  Таған  есін  тез  жиып: 
− «мә-мә» деңізші, ақсақал, адам шыға келер ме екен, − деп 
әзілге бұрған.
− Шақырмай-ақ еріп келеді емес пе?
− Бәрібір шамданбаймын.

168
− Жұрт не десе де ме?
− Жоқ, сіздің сөзге ғана.
−  Сенің  қасыңда  үш  күн  жүрсем,  мен  де  милау  болып 
кетермін. Сынықтан басқаның бәрі жұғады деуші еді.
ақсақал  оқыранып  қасына  келген  күреңнің  кеңсірігін 
сипап, аялап ауыздығын салды. Иті де иесін көрген соң, еркелеп 
құйрығын бұлғап арсалаңдап жүр.
− ал, азаматым, арсынбасаң, мінгесесің. Біздің үйге дейін 
едәуір,  −  деп  күреңді  көлденең  тартты.  Неге  екені  белгісіз, 
Шалдың  қара  төбеті  Тағанды  бөтенсіген  жоқ,  айналсоқтап 
иіскелеп алды да, өз жайына жүрді.
− Бұл жалғанда тек мінгесіп өту ғана мандайыма жазылған 
шығар. Қайбір кергитін кеспір қалды дейсің. − атына лып етіп 
тез мінген, Шал қайта түсті.
− арсынсаң алдына отыр, қонақсың ғой.
− Жай, әзіл, жаяу еріп отырайын.
− Ендеше, мен де күреңді жетекке алайын, − деп, тізгінді 
білегіне орап, алға түсті. алға бәрінен бұрын қара төбет түскен. 
анда-санда  тұмсығын  шүйіріп,  желдеп  алады  да,  тышқан 
қорық, бұта-қарағанның түбін тінткілеп, желе-жорта жөнеледі. 
Қатар  аяңдаған  қос  жаяу  біразға  дейін  тілдерін  жұтқаңдай 
үнсіз жүрді. Күн жамбасқа ауып, аспан аясын армансыз кезген 
шарбы  бұлт  мұзтаудың  ұшпа  басына  ұжымдаса  бастаған. 
Не  пысынатар  ыстық,  не  жауратар  суық  емес  тау  төсінің 
салқын  самалы  есіп,  осынау  ластанған  әлемнің  әлі  де  болса 
рахыманды жері қалғанын есіңе түсіргендей. алтай тауының 
жонында шөп тундрадағыдай тақыр өсетін. Түнгі тон кигізер 
салқыны  бойлап  өсуіне  қысымшылық  жасап,  әлдекім  шауып 
әкеткендей теп-тегіс, біркелкі. Оқта-текте осы өңірдің моласы 
іспетті,  сары  топырағы  шығып  үйілген,  аузы  үңірейген 
тарбағанның  іні  ағараңдай  ұшырасады.  Ұзап  жайылған  суыр 
ініне жете алмай жер бауырлай тоңқаңдайды, тоңқаңдап барып 
қос аяқтап, делдиіп жолаушыларға таңырқай қарайды. аңшы 
шал  мойнындағы  мылтығына  жалғыз  рет  те  жармаспады,  ал 
иті құр бекер иіскелегені болмаса жарбаңдап қуған жоқ, иесіне 
жалтаң-жалтаң қарайлап алып, албаты лағады.
−  Әбден  тойынғасыздар-ау,  −  деді  Таған  әлгі  көрініске 
түсінбеген кейіпте.
−  Бұйырғанын  алдық  қой,  −  деп  самарқау  жауап  берді.  − 
Байғұс суырлар біз желдің ық жағында келе жатқан соң, сезбей 

169
қалып тырбаңдап жүр ғой. Егер жел жағынан шықсақ күншілік 
жерден иісіңді сезеді.
Бұлар  ылдилап,  қиялай  аяңдап,  ағаштары  жаназаға 
жиналғандай иін тірескен сайға түсті. Сай табанынан арқырай 
аққан  бұлақ  шуылы  естіліп,  осы  өңірдегі  тіршіліктің  жалғыз 
әншісіндей құлағыңның құрышын қандырады. Сырттай қара- 
ғанда жан аяғы баспағандай тусырап жатқан таудың қайсыбір 
жерінен де жауын-шашын шайып, көмескілеген, бірақ әлі де 
сұлбасын жоғалтпаған жалғыз аяқ сүрлеу байқалатын. Бәлкім, 
ата-бабаның  көшпелі  өмірі  мен  мазасыз  да  жойқын  жорық- 
тарын әлемге әйгілеген, осына асқар тау, жынысты орманның 
мәңгілік иегерлігін айғақтайтын айқұш-ұйқыш жолдың жоғалып 
кетпеуі мынау атын жетелеп келе жатқан ақсақалдың арқасы 
шығар-ау. Бәлкім, мынау өксігі мен өкініші көп өмірден күдер 
үзгендей  болғаныңда,  сан  тарау  соқпақтың  иесі  өзің  секілді 
адам екені, солардың табанынан жаратылған тіршіліктің күре 
тамыры  екені  есіңе  түсіп,  «мен  қандай  із  қалдырдым»  деген 
сықылды  сұрақ  көңіліңді  ұялап,  әлгі-әзірдегі  түңілді  ойыңа 
ұялатын шығарсың...
− Осы саймен құлдап құйғанға дейін барамыз, − деген Шал 
сөзі Тағанның бір сәттік оңаша ойын бұзды.
мұзтаудың  омырауынан  саулаған  бұлақтың  жұмыр 
тастардың  үстінен  шапшып,  мөңкіп-мөңкіп  атқақтап  ағуы  – 
сабалақ-сабалақ самырсынды аңғарды азан-қазан үнге бөлейді 
екен.  айғайлап  сөйлемесең,  қасыңдағы  кісімен  шүйіркелесіп 
әңгімелесу мүмкін емес. Бетін бағзы жылдар бойы су шайып 
жуса  да,  қожыр  да  қожалық  күйін  сақтап  дөңайбат  жасаған 
тастардан да салқын леп ескендей. Оқта-текте кездесер қарақат 
уағында  термей,  таңдайыңды  тамсанта  желінбей,  өзгеше  бір 
өгей  пішінмен  иесіз  жетімсірейді.  асау  бұлақты  жұрымдай 
өскен  жасыл  құрақ  пен  білекті  балдыр  күн  көзі  аз  түсетін 
мекенінде  дымқыл  мен  шылқыған  суға  малынып,  жасаң 
жайқалады. Барған сайын, жолаушылар сұғына құлдаған сайын 
сай ішінің ағашы қалыңдап, екіндіге еңкейген күннің сәулесі 
қашаңдаған  сайын  ымырт  тез  үйіріліп,  әрі-беріден  соң  ешкі 
самырсын, шыршалардың түбі қарауыта бастаған-ды. Қарауыта 
бастаған орман іші елегізітер, еңсеңді басар; бірақ сонау таудың 
жонарқасыңда алаулы шапақ бар – жайнаған жарық дүниенің 
ал қызыл шатырындай шалқып та балқып жатыр.

170
− ақсақал, оу, ақсақал, жетер жерімізге енді қанша қалды? 
− деп айқайлады Таған. Жығылып-сүрінген жүрісі шаршастың 
сыңайын аңдатты.
− Келіп те қалдық, − деп Шал да дауыстай жауап берген. 
Ең ғажабы орман шорт таусылып, әлгі айғайдан қорыққандай, 
алдарынан  айнадай  болып  көл  жарқырады-ай...  айнала  жап-
жарық  болып  кетті.  Күн  өскелең  асуыңдағы  қасқая  өскен 
қарағайдың  ұшар  басында  ілініп  тұр.  мұзтаудан  бүктетіле 
аққан бұлақ көлдің дәл құярында алып қара тастан тік саулап, 
сарқырамаға айналып, елу кез биіктіктен құлайды екен. мың-
миллион  моншақ-тамшылар  жамырап,  ақ  көбікті  аспанға  ата 
бұрқырап  қайнап,  сап-салқын  дым  бүркеді.  Жолаушы  жігіт 
осына  қапелімде  пайда  болған  сұлу  көрініске  елтігендей 
қаздиып тұрып қалып еді, озыңқырап кеткен Шал:
−  Оу,  сарқырама  көрмеп  пе  едің,  айда,  кеттік,  −  деп 
асықтырды.
− рас, мұндай кереметін көрмеп едім.
− Ендеше, түнеп шық. Жалықсаң, сонау түтіні будақтаған 
Тас үйге келерсің, − деп аялдамай аяңдай берді.
Таңдай қаға тамсана қараған Таған, ақсақалдың соңғы сөзін 
естіген жоқ, көз алдында табиғат құдіреті орната салған көркем 
көріністі қызықтаумен тұр. Қына мен мүк басқан жақпар тас 
салқын сазарады. Сол жақпар тастың саңылауын қуалай, жер 
бауырлап  тарбая  өскен  аршаның  бір  талын  сындырып  алып 
иіскеп еді, сарайыңды ашар хош иісі бұрқырады, осынау дәрілік 
қасиеті бар бұтаның мәңгі қуатын сездіргендей еді. Тас аяғыңа 
кілемдей жұмсақ тиеді, жылдар бойғы өне бойын жабағылап 
жапқан  мүк  пен  қынадан  күпі  киіп,  көрінбей  қалған.  Бұл 
өндірдің  елі  қанжапырақ  атайтын  өсімдіктердің  де  атамекені 
осындай жақпар тастар-тын. Батуға иек артқан күннің жалқын 
нұры сарқырамаға түсіп, мың-миллион тамшы-тозаңның ішінен 
шұғыла  пайда  болды.  Шұғылаға  шомылған  кемпірқосақтың 
сан бояуын, сұмдық сұлулығын тілмен айтып, қаламмен жазып, 
суретке салып – бүткіл сымбатын жеткізу мүмкін емес еді. Тіпті 
маралкөлдің  күн  батар  алдындағы  бой  жасағандай  немесе 
ұзатылар қыздай қырмызы қылық, көз қарықтырар көрініспен 
ажарлана сылаңдауы өлген адамды тірілтердей сиқырмен тұла 
бойыңа  тамыр  жас  тарап,  жаныңды  жарылқайтын.  Сен  сәл 
дірілмен  әрі  қуана,  әрі  қорқа  сұқтанасың,  сұқтанған  сайын 

171
көңіліңді  мұң  қабыздап,  пейіштің  ішіне  кіргендей  рақатты 
жүрексіну,  рақатты  сүйсіну,  рақатты  күрсініс  пайда  болмақ. 
Самала саумалға шомылып, тәңірдің тарысын теріп жеп, аман-
есен  жүрген  бір  күніңе  –  тіршіліктің  жалғыз  сәтіне  аса  риза 
сезіммен батар күнге қол бұлғап, ертең атар таңнан үміт күтер 
едіқ: «Құдайым-ау, айналайын, алла тағалам-ау, мен бұл өмірде 
бармын!» деген қанағаты мол сөздің қадіріне жетуден, алдағы 
аз ба, көп пе ғұмырыңның құранына – ұранына айналдырудан 
озық не бар бұл жалғанда. Бұл жалғанда: асықпай, аптықпай, 
арбамен  қуып  су  ішкіліктің  қоянын  аулап  жеуден  артық  не 
бар... Бұл жалғанда: табиғат-ананың аясында еркелеп, саф ауа, 
мөлдір  суды  қанағаттап,шайқалмаған  көңілімен  өз  ажалыңа 
армансыз аттанудан бақытты не бар. Иә, бұл жалғанда түтініңді 
будақтатып, түннің жарымына дейін алау оттың басында бейбіт 
те  берекелі  әңгіменің  шоғын  көсеп,«неге  біз  осы...»  деген 
сұрақтың жауабын іздеуден ізгілікті не бар... не бар?..
Иә бұл жалғанда адам баласына көп нәрсе керегі жоқ. ал 
не керек екенін өздері де білмейді. ОларДыҢ – пенделердің 
білетіні  –  неғұрлым  жанталасып,  неғұрлым  тағдырының 
жағасына  жармасып  жан  сақтаса,  мәңгілік  мұңсыз-қамсыз 
ғұмыр кешетіндей, өз-өзінен тарылу, өз-өзінен кектену, өзін-өзі 
азаптың арқанымен буындыру, өздерін-өздері отқа қақтап, оққа 
байлап беру ғана... тек сол ғана ма? Тек сол ғана болса, айықпас 
опаттың  жаржағасына  асығып  келіп  ат  басын  тірер  ме...  Бұл 
жалғанда  бар  екеніңе  шүкіршілік  ету  –  кержалқаулыққа 
жоримыз да, бұл жалғанның барымтасына кірісіп, лақсаланған 
тіршіліктің лағына таласып, көкбөрі мінезбен көкпар-таласқа 
түсеміз.
«Тауда көкпар тарта алмайсың,−деп ойлады Таған. − Демек, 
таулы  жердің  тартысы  бәсең  болмақ.  Бірақ  ұрымталдан  ұрар 
ұрысы, қаны тасыр қаныпезерлігі көп емес пе екен» деген ой 
және көлденеңдеді.
Осы  шақта  таудың  жығылмас  жалындай  күдірейген 
қарағайдың ара-арасынан саулаған күннің ең соңғы шуағы көл 
бетін  талақ  тастап,  со-о-н-ау  ұшар  басы  тазданған  шоқының 
тас  кепешін  ғана  жалқындайды.  маралкөлдің  бетінде 
жыбырлаған майда толқын бар. Әлгінде ғана қандалған, содан 
соң жезденген су жүзі алабұртқан кейпінен лезде айырылып, 
қаракөк  барқыттан  ақирет  киімін  кигендей  өкпелі  өксікпен 

172
кешқұрымның  құрым  киізін  де  біртіндеп  қымтана  түсті. 
«міне, өмір дегеніміз – осы» деп күбірлеген Тағандоғаланған 
кемпірқосақ  жоғалған  соң  жолға  шықты.  Таудың  қуысынан 
Шал жаққан от жылтылдайды... «міне, өмір деген – сол...»
алайда... өмір дегеніміз – ОСылар ғана емес еді...
«НЕГЕ БІЗ ОСы...»
атын  тұсап,  алдынан  шыққан  Шал  қонағын  қалжыңдай 
қарсы алды.
− Перінің қызы Бекторы жолығып, азғырындыға еріп кетті 
ме деп шошыдым.
− Ондай бақытты кім беріпті. мен кейде сол сайқал қызды 
сағынамын...
−  Су  иесі  Сүлейменнің  қыздарына  да  қызығатын 
шығарсың...
− Сөз жоқ. Бірақ – олардың бәрі, тіпті қазақтың қасы, көзі 
қиылған қылықты аруларының бәрі еркекке еріп кетіп қалды 
ғой...
−  Қатынсырап  жүр  екенсің,  шырақ,  −  деп  төтеден  қойып 
қалды Шал.
− Оныңыз рас, ақсақал, − деп, шыншыл көңілмен күрсінген 
Таған.  −  Құдайдың  құтты  күні  аузым  құрғамай  ішіп  жүрген 
кезімде  әйел  мен  еркекті  айырмаушы  едім.  Өзімді  қайта 
тапқандай  болған  соңғы  күндері  ақмұнардың  арасына  сіңіп 
кеткен  сол  бір  қызыл  жаулықтылар  қайтадан  шығып,  қол 
бұлғағандай көлеңдейді мұндарлар. Кей күндері сықылықтап 
күліп, қытықшыл қылықпен түсіме кіреді, түрткілеп оятады...
Жігіттің  қоңырқай  жүзі  батар  күннің  батсайысындай  аһ 
ұрған арманмен алабұртып, ішінде жыландай жанған өкініштің 
бе,  өксіктің  бе,  бәлкім,  әлі  де  үміткер,  әлі  де  қоламтасы  суи 
қоймаған  еркектік  сезімнің  сергелдең  шағы  туған  шығар. 
мынау қарсы алдындағы ағынан ақтарылып тұрған Тағанның 
күнәдан ада сыры Шалды да шалт жібермей ойлантып еді. Ұзақ 
та  ирелең  азапты  сапардан  –  мән-мағынасы  жоқ  мақсатсыз 
сандалбай  тірліктен  запы  болған  азамат  ақылшы  аға,  қамқор 
қол,  аялар  алақанға  сусап,  егер  осылар  дәл  қазір  қатыгездік 
танытып өгейсітсе, өте-мөте өкінішті боларын, қазақ қайратты 
да қасіретті тағы бір азаматынан айырыларын бағамдады Шал. 
маңдайдан  сипар  ықылас  балаға  ғана  емес,  үлкендерге  де 
керегін ұқты Шал. Тәлімі мол тәрбие, көш басшы көшелі сөз 

173
жастарға ғана емес, ересектерге де керегін сезді Шал. Кең де тар 
дүниенің кеселді кесірінен, зіл-зала кесепатынан сақтап қалу 
үшін осына екі тастың үстінде талтайып, қалай қарай аттарын 
біле  алмай  аласұрған  жігітке  ертеңгі  өмірінің  мінәжатына 
айналар байсалды бата беру керегін кәперледі Шал. «рас, рас, 
қазіргі ұрпақ батасыз, батасыз болған соң, бәтуасыз лағып бара 
ма, қалай» деп ойлады Шал.
−  Шырағым,  үйге  жүр,  қонып,  қонақасыңды  же.  Әңгіме- 
лесейік. мен саған балаларымды таныстырайын.
Осы шақта тау қуысындағы үйден: − ата, ата, қайдасың? − 
деген баланың даусы естілді.
алтайдың асқар тауларында не көп – сай-саласын қуалай 
ағатын  бұлақ  көп:  қойнау-қойнауларында  құдайдың  ба, 
табиғат-ананың  ба,  әйтеуір,  адамзатқа  өкпелеп  жылағанда 
тамып  кеткен  көз  жасындай  мөлдіреген  көл  көп.  Сол  көп 
көлдің бірі – маралкөлі еді. Бұл өзі күнгей жақ жиегі тақыр 
немесе  қорым  тасты,  ал  теріскейі  қалың  ағашты,  балығы 
тайдай  тулаған,  әлімсақтан  бері  де  ортаймай,  не  болмаса 
ернеуінен асып тасымайтын момақан да байсалды жаратылған 
ғажап  көл.  Оңтүстігінде  Өскелең  деп  аталар  жүндес  асуы 
бар.  Сондықтан  да  бұл  өңірді  баяғыдан  жайлаған  қазақтар... 
«Үстіне Өскелеңнің шыға келсем, көрінер көл айналасы жап-
жалаңаш» деп, әнге қосып, ойдағы ауылдан ат арылтып әрең 
жететін төр жайлауды жердің жұмағына балайды. Көлдің аяқ 
жағынан көпіршіп шығар суды – көлдің шүмегі деседі. міне, 
осы шүмектің бауыздауына тақау, маралкөлге мінбелеп тұрған 
таудың алқымындағы алып қара тастардың үңгіріне орналас- 
қан үй – қазіргі заманның көрме үшін әдейі салған ғажабындай 
өзгеше таңсық әрі айға адам ұшырып отырған озық дәуірдегі 
адамзат ақылын мазақ етердей өгей де бөтен еді. Әсіресе, түн 
баласында үңгір-үйдің аядай аузынан жылтылдаған от уақыт 
көшінен  әбден  шаршап,  шөгіп-шөгіп  жусаған  жуас  таудың 
жалғыз  көзіндей  алыстан  шалынатын;  замананың  ұмытып 
кеткен  ұлындай  жетімсіреген  өмірдің  өңменінен  жарып 
жарқыраған  сәуле  ата-бабамыздың  ендігі  қалған  сарқынды 
аманат  шырағындай,  қай-қайдағыңды,  ата  кәсібіңді,  қайдан 
шыққандығыңды  еріксіз  есіңе  түсіріп,  әлдебір  сиқырлы 
күшпен менмұндалайды. Жанарың ашып, көкірегің көбеңсіп, 
жүрегің сазады; даңғаза дүниенің айғай-шуы мен арпалысын, 

174
күш  күрес  пен  ит-қырқылжыңынан  шаршау  тартқан  жаныңа 
сауап болғандай, көптен көксеген беймарал, жым-жырт өмірді 
жолықтырғаныңа іштей жарылқанып, жасанасың.
Тағанның  таң  қалғаны  бұл  да  емес  –  тыныш  тіршілік 
Қатын  суының  жағасында  да  бар.  Тағанның  таң  қалғаны 
– осынау өр алтайдың малшылар мен аңшылардан басқа жан 
аяғы баспайтын қуысында, ерте дүние дәуіріндегі секілді, тас 
үңгірді  баспана,  табиғаттың  тағыларын  қорек  етіп  отырған 
Шалдың  қаймана  жұрттан  қашаң  тартқан  тірлігі  –  қомақты 
қоғам, дүбірлі дәуірден өгейси көшіп, өз қотырын өзі қасыған 
оқшау  кәсібі  еді.  Тағанды  таң  қалдырған  бұл  ғана  емес 
–  ауыл-аймақ,  бота-тайлақтан  тек  қара  басы  ғана  ауа  көшсе, 
саяқтаса жарар еді-ау, пендеге берілер санаулы жасының көбі 
кетіп,  келтеленген  шағында  оған  бәрі  жарасар;  өзімен  бірге  
т-у-у  ит  арқасы  қиян  –  ел-жұрты  жоқ  жетімсіреген  жерге 
қаршадай екі баланы ерте кеткені. Олар күні ертең – ер жете 
келе қар адамы секілді жабайыланып, жан адамға жуымайтын 
тағыға айналып кетсе, мынау мәре-сәре өмірдің қызылқырман 
қызығынан  мақұрымданып,  маңып  қалса  қайтер...  Шалға 
лағнет жаудырып, өкінішті өмір кешпей ме? Бұл қалай сонда?
Үңгір-үйдің  ішіне  еңкейіп  кіргенде  туған  осы  ойлардың 
ұшығын  таба  алмаған  жігіт  айналасына  аңтарыла  қараумен 
болды. Үлпершектей үлбіреген ұл мен қыз аса бір ізет, иманды 
инабаттылықпен сәлем берді де, атасының мойнына асылып, 
аймалап, сағыныш-мауқын басты.
Үңгірдің  іші  кең.  Кеңдігі  соншама,  тас  қанатты  ағаш 
дөңбекпен  қаптап,  еденін  тақтайлап,  екіге  бөліп  екі  бөлме 
жасаған. алдыңғы бөлме – ас ішетін, ал, анау төргі бөлме жатын 
үйге  ұқсайды.  Бір  қараған  адамға  қарапайым  ғана  тіршілік 
үшін керекті заттың бәрі бар деуге болады. Тап-таза жиналған. 
Қабырғаға қағылған аюдың терісі, оның азу тісі ақсиған басына 
арбайған бұғы мүйізі қағылған. мүйіздің әр саласы бос емес, 
мылтық,  оқшантай,  тағы  да  басқа  керек-жарақтар  ілінген. 
Қамшының неше түрі бар екен, сан түрлі өрім, сан түрлі сап, 
Шалдың еріккендегі ермегі қамшы өру секілді... ыдыс-аяқ та 
ағаштан  ойылған.  Қалайы  мен  шыныдан  жасалғандары  жоқ 
деуге  де  болады.  Кіреберіс  іргедегі  пеш  те  тастан  қаланған, 
тек  үстіне  ғана  темір  плита  төселген.  Есік  алдында  көзге 
шалынбағанымен, мал басы бар секілді. айран ұйытулы тұр. 

175
Қайың салмада сүрленген ет ілінген. Қазір күн жылы болған 
соң, отты есік алдындағы жер ошаққа жағып, тамақты далада 
пісіреді  білем.  Жерошақтағы  шағын  ғана  шойын  қазаншада 
бүлкілдеп қайнаған еттің иісі есіктен кіріп, мұрныңды жарады, 
қарныңның ашқанын есіңе салады...
−  анда-санда  тіліңді  жұтып  қоятының  бар  екен,  −  деді, 
сырт киімін, саптама етігін шешіп жеңілденген Шал.
−  Ондай  әдетімнің  бары  рас.  лекция  үстінде  де  сабақ 
тыңдамай қиялдап кетіп, ұстаздан талай ұрыс естігенмін.
−  Балалар,  тамақтарыңды  қамдаңдар,−  деді  Шал  білте 
шамды  жағып.  Ұл  мен  қыз  жарыса  жүгірді.  Таудың  ымырты 
лезде  үйіріліп,  үңгір-үйдің  іші  қараңғыланған.  ашық  тұрған 
есіктен  көлдің  бір  пұшпағы,  ар  жағындағы  алып  тау  тұтас 
тұлғасымен көрінеді екен. Етегі киіздене тұтасқан орман; сол 
орман  заңғартаудың  басына  жете  алмай  шаршап  таусылып, 
қорым  тас,  таз  шоқы  басталады.  Шоқының  айыр  өркеш 
шошағында әлі жұқалаң шапақ бар.
− Ұлымның аты – Қозы, қызымның есімі – Баян, ырымдап 
әдейі  қойдым,−  деді  ақсақал  әңгімеге  ықылас  білдіріп.  − 
Егер тегін қуаласаң, бірі – батыстан, бірі – шығыстан. Әдейі 
Қазақстанның екі қиыр шетіндегі балалар үйінен алып келдім. 
Қандары араласып, балталаса бөлінбейтін ұжымды ел болсын 
дегенім...
− Шынымды айтсам, ағасы, сіздің осы әрекетіңізге түсінбей 
отырмын. Не үшін? Жаман айтпай-жақсы жоқ, ешкім де мың 
жасай алмайды...
−  Өліп  кетсең,  екі  бала  кәмелетке  толмай  далада  қалады 
деген  уайымың  шығар.  −  айтшы,  шырақ,  маған  қанша  жас 
бересің?
− Шамамен... − деп, ойланды Таған. − Кем дегенде жетпіске 
жақындап қалдыңыз.
− Сақалым мен шашымның ағына қарап ажыратсаң, солай, 
әрине. Нақтысы −1924 жылғымын, демек, елу сегіздемін. Енді 
бір  он  бес  жылсыз  өлімнің  дұзағына  іліне  қоймаспын  деген 
сенім бар. Ендеше, менің екі балам ол кезде бірі бой жетеді; 
екіншісі  ер  жетеді,  яғни  жиырманың  үстіне  келеді  деген 
сөз... Одан ары менің керегім жоқ, өз күндерін өздері көреді, 
атамекеннің атпал азаматы болады.

176
−  Қызық  екен...  ертектегідей...  бәрібір  түпкі  мақсатыңыз 
тұманды. Елдің ішінде отырып ер жеткізсеңіз, кім таршылық 
жасар еді. Обал ғой, аға, обал...
− Бүгінде ел қалды ма?− деп сақалын саумалады Шал.− «Бүлін- 
геннен бүлдіргі алма» деген... Егер мен елден қашсам, баламның 
саудайы қылық, арзан қызықтан таза өссін дегенім.
− ағайыннан көңіліңіз қалған-ау. Әйтпесе Үлкен Жердегінің 
бәрі  ақымақ  дегенге  кім  сенер.  рас,  көпшіліктің  ортасында 
жүріп  те  жалғызсырайсың,  ондай  ауыр  сәт  өз  басымда  да 
болған. Бірақ, айналайын халықпен қақтығысып жүргенге не 
жетсін.
− адам-орманның ортасында жүріп күнәға батқанша, ағаш-
орманның  арасында  таза  өскеніне  не  жетсін.  мен  қазақтың 
атом  апатынан  да,  бүлінген  ауадан  да;  ішімдік  пен  аяқтан 
шалар ағайын алауыздығынан да ада, таза да тәкаппар ұрпағын 
тәрбиелеймін.  Иә,  пәле  –  қала,  өсек  –  жаладан...  меңдуана 
жегендей желіктірер әуен мен әумесер қылар айғай-шудан да 
алып қашып отырмын.
−  адамзаттың  өмірі  алтайдан  басталған  деуші  еді,  әрі 
жазушы  әрі  тарихшы  бір  досым.  Соның  сөзін,  бәлкім,  сіз 
дәлелдеп шығарсыз, − деп күлді Таған. − Сонда қалай, екеуін 
үйлендіресіз бе?
− Дәм жазса, ондай ойым жоқ емес.
−  Өз  бауырыңызда,  бір  үйде  ағалы-қарындас  секілді  тел 
өскен  балаларыңызды  ерлі-зайыпты  етіп  қосқаныңыз  ата 
жолын бұзғандық емес пе, ағасы...
− ашып айтамын деп, қанын шығара қасып айтып отырсың-
ау,  шырақ.  Екі  бала  ақыл  тоқтатқан  соң,  анығын  ашармын, 
өздері  шешер...  Болмаған  жағдайда  ауылдан  адам  табылмас 
деймісің. Өссінші әуелі... Жә, доғарайық, тамақ дайын...
ағаш  табаққа  салған  етті  буын  бұрқыратып  Қозы,  соңын 
ала сорпа құйған ыдысы бар Баян кірді.
− Жүр, шырақ, қол шайып келейік, − деп, сыртқа беттеген 
Шалмен  қабаттаса  шыққан  Тағанның  ең  әуелі  көзіне  түскені 
беті  шымырлап,  жайбарақат  жатқан  көл  болды.  аумағы  ат 
шаптырым.  Үй  іргесіндегі  жақпар  тастан  өз-өзінен  сорғалап 
тұратын суға науа орнатып мәдениеттендірген екен. Қолдарын 
сол саулаған суық сумен жуды.

177
ауқат үстінде көп әңгіме болған жоқ. Қонақ жігіттің қарны 
ашып қалса керек, қарбытып асап, түтінге ысталған шала сүрі 
етті сүйсіне жеді. Балалардың зауқы бұл үйреншікті асқа онша 
шаба  қойған  жоқ,  атасы  ұсынған  сүйекті  шұқылап,  шоқып 
жеген болды да:
− мал жайғаймыз, ата, − деп, астың қайырылуына қарамай, 
балалық жеңілтектікпен шыға жөнеліскен.
− мал ұстайсыздар ма? − деп сұрады Таған шайнаң қағып. 
− Иә, он шақты қой-ешкі, бір бұзаулы сиыр, екі жылқымыз 
бар.
− Бай екенсіздер-ау... ал енді оған айғыр мен бұқаны қайдан 
табасыздар? − Өзінің орынсыз қалжыңына Шал ренжіп қалмады 
ма деген күдікпен көз қиығын салып еді, ол қаперсіз екен.
−  мынау  Өскелеңнің  арғы  бетінде  жаз  жайлауға  келген 
сиыр табыны мен жылқылы ауыл бар. Ұрғашы жұртына бай 
қай-қайдан  да  табылар.  мына  екеумізге  қатын  табылмай  ма 
деп қорқамын...
− менікі болған...
− Ендеше, менікі де болған, − деп, Шал шатынай доғарып 
тастады. Бұл әңгіме отағасының оң жамбасына келмесін сезген 
соң,ары  қарай  өрбімеді.  Сүзбе  қосқан  ақ  сорпаны  аяқпен 
сораптап,  бабымен  ішкен  екеуі  көпке  дейін  ләм  дескен  жоқ. 
Дастарқан жиналмады, балалардың еншісіне қалдырды білем. 
Тысқа  шыққанда,  бағанағы  шапақ  шаршау  тартып,  айналаны 
ымырт жайлай бастапты. Сонадай жердегі дәу самырсынның 
түбін  қоршай  жасалған  қашаның  ішінде  үй  иесі  айтқан  он 
шақты  ұсақ  мал  қамаулы  тұр.  ал  ақ  шап  қызыл  сиырдың 
бауырына  тас  кенедей  жабысқан  қаршадай  қыз  созғылап 
сиыр  сауып  отыр.  Қолының  күші  жетіңкіремесе  де,  онысын 
білдірмеуге тырысып, құнжың-құнжың етеді. Ер бала – Қозы 
бұзаудың мойын жібін ұстап, қасында аңдып тұр. Он жастан 
енді  ғана  асқан  балалардың  шаруақой  пысықтығы  Тағанға 
қатты әсер етті. «Тәңірім-ау, өмір дегеніміз осы емес пе» деп 
ойлады.  Әсері  жүректі  шабақтап,  жанарға  жас  ұялатар  кино 
іспетті, мынау қоңырқай ғана қарапайым тірлікте өміріміздің 
барлық мазмұны мен о бастағы бастауы, мәні мен сәні табиғи 
күйінде  құжынап  жатқанын  түйсінді.  Тағанның  алғаш  рет 
балаға деген махаббаты оянды. «Тәңірім-ау, өмір дегеніміз, өмір 
сүру  дегеніміз  –  артыңа  ат  ұстар,  сиыр  сауар  ұрпақ  қалдыру 

178
екен-ау...»  Бүгінде  өзінің  тұңғыш  ұлы  жиырмаға  толғанын 
есіне алды. Не істеп жүр? Өлі ме, тірі ме? Фамилиясы қалай? 
Әкесін сұрай ма, әлде әйелі күлге аунап таптым деп түсіндірер 
ме екен, әлде әкең ішкіш, маскүнем, баяғыда өліп қалған деп, 
біржола түңілдірді ме... Кім білсін?..
малды жайғаған Қозы мен Баян асыр сала жарысып, үңгір-
үйге кіріп кетті. мынау аспанмен таласқан меңіреу таулардың 
ішінен естілген бала күлкісі, бала ойыны қандай жарасымды 
еді.  Кеспелтек  ағаштың  үстінде  «арқарын»  асықпай  тартып 
отырған Шал жігітті жанына шақырды.
− Қой сойып, бас тартпады деп, күрең қабақ болып тұрған 
жоқсың ба, шырақ?
− Жоқ, аға.− Шал бағана жасын айтқан соң, өзінен он бес 
жас-ақ үлкендігін біліп, «ақсақалды» «ағаға» ауыстырған.
− Қайдан білейін, сыңайың нәумез секілді.
− Оқтан-текте меңірейіп алар әдетім барын ескертіп едім-
ау. Туғаннан бері арнайы сойылар малға бата жасап, бас ұстап 
көрмеген пақырмын.
−  малға  бата  жасау  дегеннен  шығады,  баяғыда  осы  өр 
алтайда мақажан деген өлеңші болған, естуің бар шығар. Сол 
кісі  төменгі  жаққа  –  Үлкен  Нарын  өңіріндегі  андағұлдарға 
жолаушылай барыпты. Елге еркелеп еркін жүретін ақын Қатпа 
деген  болыстың  үйіне  түскен  екен.  «алыстан  алты  алашты 
аузына қаратқан мақаң келді» деп, қонақасына серке соймақ 
болады  да,  ақынның  алдына  көлденең  тартып  бата  сұрайды. 
Қойдан  гөрі  ешкі  етінің  жеңіл  екенін  айтып,  сырғақсыған 
болыстың  сараң  сыңайын  таныған  мақажан  бұл  да  болса 
олжа  дегендей,  қанағат  тұтып,  үндемеген  көрінеді.  Тамақ 
пісіп, алдарына тартылған табаққа қараса, бағанағы серкенің 
басы тым кішірейіп қалғанын байқаса керек. «ал, ақын, бата 
жасаңыз», − деген Қатпа байға былайша өлеңмен бата беріпті:
Заман, заман, заман-ай,
Жылдан-жылға заманы
Жұмбақ болған заман-ай,
Сарқыраған өзені
Бұлақ болған заман-ай,
алғаш қонақасыға келгенде,
атан ақ серке еді,

179
Тамақ болып піскенде,
лақ болған заман-ай
аллауакпар, − 
деп, бетін сипапты.
Қайткенмен  Қатпа  болыста  сөз  төркінін  ұғар  намыс  бар 
екен, түн ішінде қотаннан қой алдырып сойдырыпты дейді.
− мақажан ақын менің атам, әкемнің әкесі... − деп міңгірлеп 
төмен қарады.
Шал:
−  рас  па,  шырақ.  асылдың  сынығы  екенсің  ғой,  −  деп 
қайран қалды. − Бәсе, бәсе, тұқымы бар деуші еді. «алты күн 
аш отырсаң да, ата жолын ұмытпа» деген қазекем, ұят болды-
ау.  Бүгін  балаларды  әуре  қылмай-ақ  қоялық,  ертең  де  еру 
бол, атаулы малыңның басын мүжі. мақаңның аруағынан ұят 
болар...
− рақмет, аға, еттен еттің жорғасы бар дейсіз бе, жедік қой 
бұйырғанын.
− апыр-ай, ә. − Шал шыншыл көңілмен сабырсызданды.
−  Ең  өкініштісі  сол,  аға,  ел-жұрттың  аузында  жүрген 
мақаңның бір ауыз өлеңін жатқа білмеймін. Әлгінде сіз айтқан 
өлеңді  мен  де  ішіп  алып  шоқырақтататынмын,  бірақ  кімдікі 
екеніне мән берген емеспін. Ол кісіні көруге жазбады. Әкеден 
де  ерте  айырылдық.  Білім  қуып  алматыға  кеттік.  Есім  бүтін 
кезімде ауылға барған жоқпын. арақкеш атанып, аузымызды 
ит  жалап  жатқан  жерімізден  Ерік  тауып  алды.  Онысына  да 
ризамын,  осы  өзіңіз  көріп  отырған  кейіпке  келдік.  Еріктің 
шешесі Нюра шешеміз мықты адам екен, сол кісінің арқасында 
ғана аман қалдым. атамның аққұла ақын болғанын сол кісіден 
алғаш  естідім.  Кірерге  жердің  тесігін  таппай,  бетімнен  отым 
шықты...
−  Ой,  ол  көк  көз  кемпір  мық-т-е-е,  −  деді  Шал.  −  Білем, 
естігем, ұлы өзіне тартпаған.
− Ерікпен неге дүрдаразсыздар, алтайдың тауы мен ағашын 
бөлісе алмай жүрсіздер ме?
− Оны өзім де білмеймін, әйтеуір, әлекедей жаланған соны 
көрсем, ит көрген ешкідей боламын. Бәлкім, дүниеқоңыздығынан 
қоңсылас бола алмайтын шығармын.
− Дүние жиса, бір діттеген ойы бар шығар. ағайын-туғаны 
жоқ. Ол да жалғызілік жігіт қой, жасқа аға, ақылға сақа үлкен 
адамсыз, артық-ауысын кеңдікпен кешіре салмайсыз ба...

180
−  Сен,  шырақ,  бітімшілікке  келгеннен  саумысың.  менің 
жаныма  бататыны  –  байлығы  деп  кім  айтты.  алдына  келсең 
тістер, артынан келсең тебер қазымыр шошқа мінезі де. ана 
жылы үсті-басына бал жағып барып, көрші омартаның бір рой 
арасын ұрлап кетіпті.
− араны қалай ұрлайды? − деп таңдана сұрады Таған.
− Ол оңай. Балдың балауызын үстіңе жапсырып ұясына жақын- 
дасаң,  ара  біткен  жапырлап  тәттіге  қонады.  Сол  қалпымен 
үйіне алып келіп өз жәшігіне кіргізеді. адам баласына қайыры 
жоқ. Не орыс емес, не қазақ емес, өгей неме...
Таудың түні шапшаң түседі. Жерошақтағы от қана шоқтана 
жылтырайды.  маралкөлден  салқан  саулады.  Көлден  шығар 
шүмек-судың  даусы  естіледі.  Әзерше  бөтен  үн  жоқ.  Балалар 
үйшік-үйден  кіріп-шығып,  тісқақты  тіршіліктерімен  жүр-ау. 
Көшелі  әңгімеге  шөліркеп  қалған  Таған  тағы  да  не  айтады 
дегендей,  Шалға  жалтақтай  қараған.  асыр  салып  ойнаған 
балалардың күлкісі естіледі.
−  Оу,  Қозы,  Баян,  ыдыс-аяқты  жинап  болсаңдар,  ұйық- 
таңдар,−  деп  дауыстады  Шал.  −  Күз  де  жақындап  қалды, 
байқайсың  ба,  түн  суыта  бастаған.  −  Шоқтанып  қалған  отқа 
көсеп-көсеп бұтақ тастады. − Таудың түні осылай, шырағым, 
алдың терлеп, арқаң мұздап отырасың.
−  Әсіресе,  қыста  қиын  болатын  шығар,  аға.  ат  бұза 
алмайтын ақ қар, ақырған аязда қалай жан сақтайсыздар?
−  Қар  қалың  түсетіні  рас,  оған  шаңғымыз  сайлаулы.  ал 
ақырған аяз тау ішінде болмайды. Жан аман болса, жан сақтау 
деген не, тәйірі. Чукчалардың да тұқымы суықтан құрып кеткен 
жоқ қой.
− Бұл тіршілігіңізден әрі қорқамын, әрі қызығамын...
−  Оның  несіне  басыңды  қатырасың,  адам  баласының 
таңдап  алған  тағы  бір  ғұмыр  жолы  да...  Дүниенің  бәрі  лас 
болып  ластанып  жатқанда,  ағаңның  қашып  тығылған  үңгірі 
де.  Жоқ,  шырағым,  мен  қара  басымды  сауғалап  келгенім 
жоқ  бұл  қу  мекиен  жерге;  анау  екі  қозымның  амандығын 
ойлап,  солардың  дені  сау,  рухы  таза  өссін  деп  келдім  бұл 
жерге;  жарықтарымның  айналып,  аумалы-төкпелі  заман- 
ның залымы болып кетпесінші деп келдім бұл жерге; жалған- 
ның үзірінен, бірін-бірі алқымынан алып шайнап тастар қаскөй 
бірлігінен  не  пайда,  күндердің  күні  болғанда  адамның  өзін 

181
опат етер ілім-білімнен не пайда... аспанға ұшып асыққаннан, 
арпалысып  қаруланғаннан  не  пайда;  апыр-ау,  осыншалық 
асыққанда қайда барамыз, қойторы аяңмен мың-миллион жыл 
ғұмыр  кештік,  енді,  міне,  әбден  кемелімізге  келіп,  болдық-
толдық,  табиғаттың  барлық  құпиясын  білдік,  ғылым  мен 
техниканың  самғау  биігіне  шықтық  деп  айдарымыздан  жел 
есіп мақтанған сәтте – табиғаттың жарты ғасырлық ғұмырын 
ұзартуды көксеп уайымдап отырмыз...
Шалдың  шалқып  бір  сөйлеген  сөзінен  іштей  үндестік 
тапты  ма,  Таған  жанған  отқа  тесіле  қарап,  үндемей  тыңдап 
отыр. Түн суытты.ай әлі шыққан жоқ. Қыркүйектің алғашқы 
күні  жаңбырсыз  басталғанмен,  көп  сағындырмай  келетін 
жаңбырдың хабаршысы кісінеп жатыр. Ол орман күшігені еді. 
Көл көрінбей қалды. Таудың бүкір белі де тегістеле сүлделеніп, 
тек қарауытқан қара жоны ғана болжанады. Оттың жарығы от 
басындағы  екеудің  сұлбасын  ажарлап,  жанарларында  жалын 
жанып, бозарыңқы тартқан боз дүние кешкендей мұңлы да жуас 
кейіпте.  «Бұл  дүниеде  қашып  тығылатын  жерің,  сыбырласар 
сырласың,  еркелетер  елің  болғанға  не  жетсін»  деп  ойлады 
Таған.
− Бәйбішем қайтыс болған соң, қайтып үйленбедім, − деді 
Шал «арқарын» отты шаламен тұтатып, − бала көтермеген кісі 
еді. Кінәлі ол емес – мен. менде емес – соғыс... Он жетіге толмай 
әскерге  алды.  Колхоз  бастығы  өз  ұлының  орнына  жасымды 
үлкейтіп мені аттандырып жіберді. Бізді Сталинград қырғынына 
салды.  Екі  солдатта  бір  мылтық.  Жаныңдағы  мылтықтасың 
өліп,  өз  қолыңа  қару  жеке  тиген  сәтті  армандайсың  –  күнәлі 
болсаң да армандайсың. Біз әншейін маскировка екенбіз. Нағыз 
майдан, негізгі күш басқа жақта жүріп жатыпты. Ол жойқын 
күштен  бейхабар  жау  барлық  қаруын  бізге  жұмсап,  ажал 
бүркіп төпелей берді. Осы кезде, әбден әлсіреген Паулюстың 
ту  сыртынан  айналып  өтіп,  қоршауда  қалдырады  ғой.  ал 
дұшпанның  мешені  болған  біз  қынадай  қырылдық.  Әне,  сол 
алапат  арпалыста  қатты  жараландым.  Ер  адамға  ең  керегі  – 
белден айырылдым. Ұрпақсыз қалдым. Қайтейін, бір әулеттен 
түрегеліп дәрет сындырар бір өзім едім...
Жігіт жұлынына біз сұғып алғандай селк етіп, жалт қарады. 
Шалдың жанарынан саулаған жас сақалын суарып жатыр екен. 
Жұбатқысы, жылы сөз айтқысы келеді. Жұбату мүмкін де емес 

182
еді.Шырқын,  шыншыл  әңгімесін  бұзғысы  келмеді.  Өзінің  де 
кеңсірігі ашып, жүрегі шымырлап, ұзын кірпіктері дымданды.
− Әне, шырақ, ат төбеліндей аз қазақтың тұқымы осылайша 
азайған.  Кім  кінәлі?  Тауып  көр...  Бұл  жалғанның  қитұрқысы 
сонда – мынау кінәлі деп ешкім айта алмайсың. айтқан адам 
ғана нағыз кінәлі болып шығады. Сондықтан да үндемейміз. 
Үндемейтін себебіміз – үйдей пәлеге қаламыз. ал енді үндемеу 
жағынан қазақтар алдына жан салмайды. Ішқұса болған жұрт 
жұдырығын жұрағатына жұмсайды, бірін-бірі бауыздап жатқан 
ағайынға айдаладан қызыға қарап тұрған озады түбінде... Ең 
сорлылығымыз  сол  –  жауды  сырттан  іздейміз,  өз  ішімізде 
жүргенін ескермейміз.
−  Сіздің  жау  маралкөлдің  ар  жағында  ғой,  −  деп  еріксіз 
айтып қалды.
− Сол екені рас, жасырмаймын, шырақ.
«Ұлттың азуын ұлттан көруге болмайды ғой». Бірақ Таған 
бұл ойын дауыстап айтқан жоқ. айтпаған себебі: «Енді кімнен 
көреміз?» деп Шал шақшия қалар...
−  Көп  мыжымай  жатсақ  қайтеді,  шырақ,  −  деп  орнынан 
тұрды Шал.
− Ошақтағы отты сөндірейік. Өрт кетер...
− Тиіспе, өзі-ақ өшеді. Өз оттарыңды өздерің сөндіріп, әбден 
жаман үйренген екенсіңдер... – Егер етекке түсіп, елге қайтқың 
келмесе, мен саған ақыл айтайын. мынау қарсы беттегі таудың 
үстінде, осы жерден алыс та емес, осы заманның патшасына 
арнап  салынған  ағаш  үй  бар.  Бір  кезде  астанадан  азулы 
азаматтар келіп, аң аулайды деп, әшекейлеп қиған керемет үй. 
алтай жаратылғалы ондай әдемі үй салынған емес бұл өңірде. 
Тіпті  Шыңғысханның  да  түсіне  кірмеген  шығар.  Сол  үй  бос 
тұр. Облыс басшылары жалғыз рет вертолетпен ұшып келді де, 
неге екенін білмеймін, жым-жырт болды. Қазір иесіз. Қатын ал 
да, сол сарайда сайран сал. маған көрші бол. Қауымдасайық. 
аңшылар қосшысын құрайық. Осылайша ел болайық...
− Ойлану керек екен...
−  Сен  ойлама.  Әрекет  жаса.  адам  баласын  құртатын  сол 
ой.
− адам баласын құртатын ой емес, ойсыздық шығар, аға.
−  Ендеше,  жағыңды  таянып,  тамсан  да  отыр.  Ондай 
ойсоқтыларды біздің жақта ләуқи дейді.

183
Шал үйге кіріп кеткен соң, Таған ежелгі әдетінше сыртта 
қалды. Шалдың әңгімесі шым-шымдап бойына тарап, жанын 
жадылап  тастағандай,  жабырқау  хәлден  айыға  алмады. 
Болмыстың  болар-болмас  тірлігіне  алданып,  арпалысып 
өте  шығар  адам  өмірінен  аянышты  не  бар  бұл  жалғанда. 
Шал  ағасының  сараптай  айтқанынан  ұққаны:  мәңгіліктің 
алдында  пенде  шіркін  әрқашанда  ұтылары,  жеңеміз  деп 
жеңіліс  табатыны,  сөйте  тұра  кештік  ғұмыры  үшін  түстік 
мал  жиятындығы.  Бұл  дүниеден  кімдер  өтпеді:  қаһарынан 
қан тамған хан, байлықтан бастау ағызған бай, мұқым әлемді 
аузына  қаратқан  ғұламалар...  Кәне,  солардың  мың  жасағаны, 
кәне, солардың о дүниеден қайтып оралғаны? Сонда не үшін 
өмір  сүру  керек?  Бәлкім,  ұрпақ  үшін,  ұлт  үшін...  бірақ  сол 
ұлтқа  мен  секілді  «алқаш»,  жоқ  болмаса  Ерік  секілді  топас 
та  тоғышар  ұрпақ  керек  пе?  НЕГЕ  БІЗ  ОСы  ұрпақтың  рухы 
мықты, дені сау, даулескер де күрескер, ана тілін ғашығынан 
да артық ардақтайтын асыл тектілігі үшін, ізгілікті әрекеттер 
үшін  тәрбиелемейміз?  азап  шегіп,  жарымжан  да  жарымес, 
делқұлы  да  дүбәра  ұлтқа  айналып,  азып-тозып,  азғынды 
құрып кеткені ләзім-ау... ал Шалдың әрекеті ше? Тығырықтан 
шығудың жалғыз жолы осы ғана ма? Жо-жоқ, бұл амалсыздың 
күйін кешкен тым-тым жіңішке жол. Сонда не істеу керек? Егер 
қаладағы  қазақтардың  қалың  ортасына  барып,  былай  десек: 
«Оу,  ағайын,  ес-ақылдарыңды  жиыңдар!БІЗ  қатыгезденіп 
барамыз. БІЗ имансызданып барамыз. БІЗ айналайын анамыз- 
дың  ақ  сүтін  ақтай  алмай  жүрміз,  бір  күнгі  қызды-қызды 
қызыққа  мастанып,  тасыраңдап  кеттік,  көзімізді  шел  басты, 
көңіліміз  көр,  жігеріміз  құм  болып,  құрдым  дәуреннің  әләу- 
ләйін  шырқап  жүрміз;  тамаша  өмірдің  тасқынымен  ығып, 
ығысып ағамыз келіп, ағысқа қарсы жүзу не жағалауға қарай 
ұмтылу жоқ. Өмір сүрудің ең оңай тәсілін тауып алдық та, жер 
бетінде  өзімізден  артық  адам  жоқтай  жоқтан  өзгеге  сілеміз 
қатқанша  күлеміз,  сілікпеміз  шыққанша  бір-бірімізге  үреміз. 
Оу, сондағы мақсатымыз не? Тірі жүру, тіміскі өмір сүру ме? 
Ел  болудың  еңбір  оңтайлы  сәтінде  оспадарлық  танытсақ, 
етегімізді  жел  көтеріп,  еңкейіп  шапқылай  берсек,  берекесіз 
де  бекер  ішіп-жемнің  құлы  болсақ,  БІЗ  үшін  жалғыз  жанын 
садақалаған  ата-баба  аруағынан  ұят  емес  пе?  Иә,  аруаққа 
адалдық, өткенге иман болмайынша, тірілерге салауат жоқ, тіпті 

184
дүние дүр сілкініп жаңара алмайды да. БІЗ күні бүгінге дейін 
ұлттық  адамгершілік,  имандық  бет-бейнесі  мен  болмысын, 
келбеті  мен  лайықтылығын  анықтай  алмай  жүрміз.  Әсіресе, 
қазақтардың... Ең әуелі бізге кімдер керегін, яғни ұлтымыздың 
ар-ождандық идеалын білмейміз. мінездік ерекшелікті артық- 
шылығымыз  деп  асыра  мақтанамыз,  ал  рухымызды,  жады- 
мызды  жаңғыртпаймыз  немесе  біліктілігіміз  аз,  жалған 
білімімізді  солақай,  рәсуа  пайдаланамыз.  Бұл  менмендік, 
әсіресе,  тарихшылар  мен  философтарға,  сонымен  қатар 
орысша оқып, ойлап, жазатындарға немесе өз ұлтын тым-тым 
сүйетіндерге тән сипат. меніңше, ұлтты жақсы көру дегеніміз 
– тек жақсылығын ғана көру емес. Ұлттың рухани түлеуі мен 
өсуі  үшін  оның  жетістіктеріне  таңдай  қаға  тамсану,  ұдайы 
табыну ғана ма? Кемшіліктерін де көріп, қайтып қайталанбауы 
үшін  күресу  емес  пе...  мұны  орыс  ғұламалары  әлдеқашан 
мойындаған.  мәдени  топырағы  құнарлы  қазақ  халқы  абай, 
Шоқан, мұхтардың сәулесін ғана теріп, ыңғай-ылғи жарылқана 
берген жоқ, сұрқиялары мен сатқындарының да сан алуан түрін 
көрді, көріп те жүр. Олар осы тауда да бар... Төтеден төнген 
қысым да, қауіп те жоқ, қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған 
мамырстан  заманда  биікке  шыққанымызды  күндеп,  етекте 
қалғанымызды тілдеп, ішегімізге қыл айналмайтын қызғаныш 
отына  жылынып,  қызара  бөртіп  жүре  береміз  бе?  анау, 
тағдырдың  таланына  таланған  Шал  БарлығымыЗДы 
мансұқ етіп неге кетті? ал мен неге қайтпаймын ел-жұртыма? 
Неге?!  Жамандықтан  құтылудың  жолы,  сол  жамандықтың 
батпағын кешіп жүріп күресу емес пе еді. мен тазардым! мен 
енді ішімдік атаулыға қарғыс айтып өтемін. Дүниедегі ең киелі 
нәрсе – әйелге берген ант. мен түзелдім, ағайын! Осымен бүкіл 
халықтың  дені  тазарып  кетті  ме?  Осы  ойларымды  халықтың 
ортасына барып, жар салып айтайыншы – ақылынан алжасты 
деп ақымаққа балар. адам қараптан-қарап ақымақ болмайды, 
ақымақ етер адамдар... Кемшіліктің киімін киіп ешкім тумайды, 
кемшілікті үйрететін үлкендер. Ішімдікке салыну, ана тілінен 
жеріну,  дәстүр  мен  салтты  саудалау  да  солай...  Үйретеді, 
үйренеді... алдымда үш жол бар: бірі – осында қалу; екіншісі 
Еріктің үйіне бару; үшіншісі – ауылға қайтып, бар-барлығын 
қайта  бастау;  айтпақшы,  алматыны  ұмытып  кетіппін-ау, 
балықтың басын тазалау керек екен-ау, оған енді қалған құлаш 

185
бойы ғұмырым жете қояр ма екен, әуре болмайын, онда да оң 
жамбасымен  тұрған  азаматтар  бар  шығар,  онда  да  оң-солын 
танып  қалған  есті  жұрт,  еңсесі  көтерілген  жігерлі  жігіттер 
жүрген шығар...»
Таған санасының сау кезіндегідей сартылдап істей баста- 
ғанына  қуанды.  Бейне  тоқтап  қалған  сағатты  бұрап  қайта 
жүргізгендей.  Қара  шапанды  түннің  етегін  түріп  ай  шықты. 
Дүние сүттене бастады.
* * *
Ерікті  тоса-тоса  таң  алдыңда  көзі  ілініп  кеткен  айна  өз 
түсінен  өзі  шошып  оянды:  ағаш  бөлменің  іші  салқын  болса 
да, ақ тер, қара терге шомылып, ауа жетпей қысылып оянды. 
Жүрегінің соғысы қатты естіледі. Көрпеге оранған күйі, көрген 
түсін есіне түсірді... Жап-жасыл дала, сол далада астарына сары 
ала  сырмақ  төсеп,  қымыз  сапырып  ішіп  отырған  анасы  мен 
енесі жас ботадай тәй-тәй басқан айнаны аймалап толғанып, 
қаз тұрғанын қызықтайды. Тұсауын кеседі... Енді бір мезетте 
екі бірдей ананың арасында мәз болып күлген қос ана аспан 
төсіне сіңіп, көзден ғайып болды... айна жылады... Зар еңіреп 
жылап оянды...
Нүрке  кемпір  терезенің  пердесін  сиыра  ашып  тастап 
көгілжім  тартқан  әйнектен  далаға  үнсіз  телміріп  отыр  екен. 
Төргі бөлмеден шыққан келінінің сыбдырына бұрылған. Шашы 
қобырап, көзі жасаураған айнаның ұйпа-тұйпа ұсқынына бөтен 
әйел шыға келгендей, үрке қарады.
− айналайын-ау, не болды саған?
−  Түсімнен  шошып...  −  сөзінің  аяғын  жұтып  қойды. 
Енесінің  алдында  ешқашан  да  жалаңбас  жүрмейтін  әдетінің 
әдібін  сөгіп  алғаны  енді  ғана  есіне  түскендей,  «ой-буу,  ұят-
ай» деп, шашын баса төргі бөлмеге кіріп кеткен. Нүрке кемпір 
келіннің ибалығына сүйсіне жымиды. Жаулығын байлап кері 
оралғанда:
−  Түс  –  түлкінің  боғы,  беті-қолыңды  суық  сумен  шайып 
жібер,  қалқам,  −  деді.  Өзі  төсекте  отырған  күйі  күбірлеп, 
намазын оқуға кірісті.
айна есік алдына шыққанда, әлемді әктеп тастаған аппақ 
шықты көрді. Күндегіден де бүгін қалың түскен екен. Түн суық 
болғанға  ұқсайды.  Биылғы  күздің  ұзақ  әрі  жауын-шашыны 

186
аз  боларына  осы  таңғы  шықтың  тым  қалың  түсуі  кепілдік 
бергендей... Кеше аң қарауға аттанған Еріктен де, Шалды іздеп 
кеткен Тағаннан да сыбыс білінбейді. «Бәлкім, ұйықтап жатқан 
шығар»  деп,  қойма  сарайдың  жыртиған  сыңар  терезесінен 
үңіліп  еді,  келімсек  жігіттің  белі  кеткен  жайдақ  нары  бос 
көрінді.  маңайда  жан  баласы  жоқтығына  еркелей  еркінсіп, 
рақаттана  есіней  керілді.  Таңғы  салқын  ұрған  денесі  сәл 
қалтырағандай болып, үйдің бұрышын айнала беріп еді, аппақ 
болып теңкиіп, шық үстінде тыр жалаңаш жатқан кісіні көрді. 
ал дегенде таңғалды, қорқыныштан гөрі әуестік билеген. Өлі-
тірісі  белгісіз  сұлық  жатқан  кісінің  екі  жағында  қыбырсыз 
құлаған  екі  баланың  анадан  туғандай  қызыл  шақа  денесін 
байқағанда, бақыра шошып кері шегінді. Өңменіне мірдің оғы 
тигендей,  ес-ақылдан  айырыла  шалқалай  құлады.  Шалқалай 
құлағанда,  өкшесінен  қаққан  дөңбек  те  себепші  болып  еді. 
Талып  түсті.  «ап-а-а-а!»  деген  айқайға  Нүрке  кемпір  қанша 
елеңдесе де, орнынан қозғалар дәрмен жоқ. «Не болды, құдай, 
не  болды?»−дей  қарманғаннан  өзге  қайранға  бара  алмаған. 
«апалаған» дауысты әжетханада іш босатып отырған Ерік те 
естіді.  Бірақ  табиғи  қажеттілікті  өтегенше  тырп  етпеген.  Ол 
жортуылдан  құлқын  сәріде  оралған.  Кеше  кешке  сәті  түсіп 
атып өлтірген кірекейдің екі қонжығын қоса өңгеріп сүйрелеп 
жеткізгенше,  таң  атып  еді.  алғашында  орман  ішінде  сойып, 
терісін  сыпырып  алып,  денелерін  тастап  кетейін  деп  тұрды 
да,  етін  қимады.  Етінен  бұрын  жараға  мыңда  бір  дауа  өтін 
бүлдірмей алу керек еді... Содан үйдің іргесіне әкеліп сойған... 
терілерін шелдеп тазартып, тұздап жайған соң, «уһ» деп жаңа 
ғана отырған беті еді...
«апа»  деген  дауыс  қайтып  қайталанбады.  Жым-жырт. 
Қатын өзені де мұз болып қалған секілді ме-ау... Жоқ, сол ғана 
шеке тамырыңды солқылдатып арқыраған. Әдеттегі үйректей 
шайқалып  басар  жүрісіне  салып  үйге  жақындай  берген  еді, 
аюдың  ар  жағында  жайрап  жатқан  әйелін  көрді.  Дегенмен, 
жүрісін,  өзгерткен  жоқ,  асықпай  адымдаған  қалпы,  жанына 
келіп тұрды.
−  Әй,  не  болды  саған,  ішіп  алғаннан  саумысың?  −  деп, 
қаздиған  қалпы  аса  бір  қатыгездікпен  аяғымен  түртті.  айна 
қимылсыз.  Жүрелеп  отырып  тамырын  ұстады...  Саспас,  міз 
бақпас мінезімен үйге кірді. Есіктен кірген ұлына алая қараған 
шешесі: