А. Байтұрсынұлы қазақ тілі білімінің терминологиясын жасаушы. Көптеген терминдерді жасаған. Сол терминдер қазіргі таңда жиі қолданыста жүр. Сол терминдердің бәріне уәждемелік талдау жасасақ.
Айшықтың әрбір тақтасы шумақ деп аталады. Жұрттың бір ауыз өлең дейтіні шумақ болады, әр шумақта бірнеше тармақ болады. Тармақ дегеніміз - өлеңнің әрбір жолы. Тармақ ішінде бірнеше бунақ болады. Бунақ дегеніміз - өлеңді айтқанда сезілетін дауыс толқынының соқпа-соқпасының арасы. Бунақ ішінде буын болады» (Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш).
Бұл жердегі айшық сөзін алсақ
Негізгі түбірі ай болып табылады.
Ай номинативтік атауының номинативтік белгілері-жалпақтығы, анықтығы. Нысанның жалпақтығына байланысты туындайтын атаулар-аймақ, айдын, айнала, айлақ, айлан, айман т. б
Нысанның анықтығына байланысты туындайтын атаулар-айшық, айқын, айна, айшықтау т.б
«
Ахмет Байтұрсынұлы енгізген терминдердің арасындағы "қалыптама" сөзін талдасақ. Бұл сөздің негізі "қап" сөзі болады. "Қап" сөзінен номинациялардың өрістеуі мынаған байланысы: •нысаның ішіне зат салынатындығынды
•нысанның сыртының жабдықтығы
•нысанның ішінің қуыстығы
•нысанның аузын жауып қоюға болатындығы
Солардың ішінде нысанның ішінің қуыстығына байланысты қапта, қаптау, қапсыру, қаптама, қапсырма, қамыс, қалып,қалыптама, құмыра, қабыр және т. б номинациялық сөздер туындайды. Бұлар түбірлік уәждеме болып табылды. Сонда А. Байтұрсынұлының енгізген "қалыптама" термині "қап" атауының негізінде пайда болған түбірлік уәждемеге жатады.
Достарыңызбен бөлісу: |
