Қорытынды Пайдаланылған әдебиеттер тізімі Шоқан дүниетанымы: бұрынғы ұғымға жаңа көзқарас

Қай жазба, қай еңбегін алып қарамайық, Шоқан ең алдымен өз халқының тарихын жете зерттеуге ұмтылады. Қазақтардың шығу тегін зерделеу Шоқан үшін ғылыми-теориялық тұрғыдан ғана емес, практикалық тұрғыдан да маңызды болатын. Халыққа өз атауын қайтару, оның этностық бірегейлігін анықтау жер-суына ие болуы үшін, отарлық үстемдік жағдайында жойылып кетпеуі үшін қажет болғандығын патша идеологтары әуел баста аңғара алмай да қалған шығар. Қазақтардың "қырғыздар", "қырғыз-қайсақтар" аталуы уақыт өте келе оның тарихсыз халық, басқа жақтан ауып келген "келімсек" аталуына жол ашатын еді. Бұл болса өз кезегінде қазақтың байырғы атамекенінен айырылуына әкелетін.

Ш.Уәлиханов Ресейдің оңтүстік-шығысынан Сібірдің оңтүстігіне дейінгі Жоңғария, Қытай мен Қоқан хандығы аралығындағы байтақ өлкеде қоныстанған халықтың шын атауы - қазақтар деп, қазақтар мен қырғыздардың екі бөлек халық екендігін, оларды шатастырмау керектігін ескертеді.

Қазақ халқының этногенезі, қалыптасу уақыты, этностық құрамы, тілі, мәдениеті, шаруашылығы, "қазақ" атауының әлеуметтік және этностық мәні секілді аса күрделі мәселелерді зерттеуде ол тарих қана емес, онымен бірге археология, этнография, антропология, география, лингвистика, т.б. ғылым салаларының жетістіктеріне сүйенеді.

Қаңлы, шанышқылы, керейттер, уыздар (оғыз­дар), қыпшақтар, печенегтер, дулат, үйсін, жалай­ырлар, наймандар, керейлер, т.б. ру-тайпалардың көне замандағы қоныстары жөніндегі мағлұматтарды жинастырады. Кіші жүз тайпаларының автох­тон­дығын айтады. Қазақ жүздерінің қалыптасуы жөнінде өз пікірлерін білдіреді.

Көшпелі халықтар тарихын, олардың шығу тегін зерттеудегі Шоқан Уәлихановтың методологиялық ұстанымы өзінің прогресшілдігі, танымдық әлеуетінің кеңдігі тұрғысынан батыс және орыс ғалымдарының ғылыми жетістіктерінен әлдеқайда алға кеткен болатын. Ол Орта Азияның құнарлы жайлаулары мен өзен-суы мол ұлан-байтақ далаларында ерте заман­дар­дан жеке-жеке көшпелі ұрпақтардың сансыз көп ордалары мекендегенін, олардың өздерінің қоныс­тарын үнемі ауыстырып, әртүрлі аттармен, бірде өз ұрпағының атымен, бірде бірнеше ру бірігіп, әлді де беделді рудың атымен аталып келгендігін жазады.

Мұнан "қазақ" атауымен біздің халқымыз XV ға­сырдың ортасында тарих сахнасында пайда болға­нымен, оның құрамына енген ру-тайпалардың осы өңірді көне заманнан бері мекендеп келе жатқандығы туралы тұжырым туындайды.

Көшпелі тайпалардың шыққан тегі мен тарихын зерттеуде, аталмыш жағдай, яғни олардың үнемі қо­ныс аударып отыруы, оның үстіне бірден-бір мәлімет көзі болып саналатын қытай жылнамалары мен шы­ғыс хроникаларындағы бірізділіктің жоқтығы Шо­қан­ға үлкен қиындықтар туғызады. Бұл жағдайды қазақ ғалымының өзі де атап өтеді. "Қырғыздар туралы жазбалар" еңбегінде ол: "Көшпелі тайпалардың және жазу-сызуы болмаған жалпы халықтың тарихи фактілерге емес, жартылай ертегіге ұқсас аңызға негізделген, сонымен бірге бізге тек қытай мен шығыс тарихшыларынан алынған, біріне-бірі қайшы, бұлыңғыр... түрде жетуде, осылайша олардың көне заманғы тағдыры талай сыр түйген жұмбақ күйінде қалуда", - деп жазады (Сонда. Екінші том. 53-б.).

Ш.Уәлиханов қазақ халқының бастауларын зерт­теу барысында Рашид-ад-диннің "Жами ат-тауарих", Мұхаммед Хайдардың "Тарих и-Рашидиі", Қадыр­ғали Жалаиридің "Жами ат-тауарих", т.б. шығыс ғұламаларының еңбектеріндегі мағлұматтарды орыс деректерімен, даланың ауызша тарихнамасындағы мәліметтерімен салыстыра отырып өзінің ой әлемінде қорытады. Алтын Орда хандарының жарлықтарын, Әбілғазының "Түрік шежіресін", И. Н. Березин ба­сылымы бойынша "Шейбани-намені", кейін "Бабыр намені" оқиды. Омбы, Санкт-Петербург қалала­рының мұрағат қорларын парақтайды.

Осының нәтижесінде ғалымның қазақ этногенезі туралы "Қырғыз шежіресі", "Жоңғария очерктері", "Қырғыздар туралы жазбалар", "Үлкен қырғыз-қайсақ ордасының аңыздары...", т.б. еңбектері дүниеге келеді. Оларда Шоқан қазақ, қырғыз жерлеріндегі ерте заманғы қала мәдениетінің, суландыру жүйелерінің қалдық­тарына, сәулет өнерінің ескерткіштеріне ерекше көңіл қояды. "Жоңғария очерктерінде" орта ғасырларда Қазақстан аумағында, әсіресе, Іле аңғарында отырық­шылықтың күшті дамығанын, қазіргі Алматы қаласының Ұлы Жібек жолының бойындағы сауда және керуен бекеті міндетін атқарғанын атап өтеді.

"Абылай" деген мақаласында бұл қайраткердің сыртқы саясаты стратегиясының дипломатиялық жолмен қазақ хандығының тәуелсіз өмір сүріп қалуға, қазақ мүддесіне жат сыртқы күштердің өз үстемдігін орнатуына қарсы бағытталғанын аңғартады.

Мұның барлығы көшпелілер жөніндегі еуро­центристік көзқарастарға, қазақтарға орталық жүйеге ыңғайлы тарихи дүниетанымды таңуға ұмтылған патшалық Ресей саясатына қайшы келеді.

Шоқан қазақ даласындағы географиялық нысан­дарға, өзендері мен көлдеріне, таулары мен қырат­та­рына, сай-саласы мен қойнауларына, олардың түр­кі­лік-қазақылық атауларына үңіледі. Қазақ жерін Сол­­түстіктен Оңтүстікке, Шығыстан Батысқа дейін кар­­та­ға түсіріп, оған қазақ тілінде (араб қарпінде) түсін­дірмелер береді. Сонымен ол болашақ ұрпаққа оның этностық территориясы туралы баға жетпес тарихи құжаттар қалдырады.

Академик Ә.Марғұлан Омбы кадет корпусындағы оқу бағдарламасында Ресей империясының физи­ка­лық және экономикалық географиясы бойынша дә­рістерде Қазақстан географиясына да көп көңіл бө­лін­гендігін айта келіп, алайда бұл: "Оның табиғи байлықтарын игеру мақсатында емес, әскери-стратегиялық тұрғыдан қаралды", - деп көрсетеді (Марғұлан Ә. Х. Алғы сөз // Көп томдық шығарма­лар жинағы. Бірінші том. 21-б.).

Дегенмен қазақ ғалымының географиялық ізде­ністерін оның таза әскери-барлаушылық міндеттерінен туындады, рекогносцировкалық мақсатта жүргізілді деген пайыммен шектеуге бола қоймас. Қазақ халқы мекенінің кеңістігі, өзен-көлдерінің...,т.б. нысан­дар­дың көне атаулары секілді ізденістер халық бо­лашағын ойлаған зерделі жанның қам-қарекеті деуге негіз баршылық. Осыны түсінген патша цензурасы Н.Веселовскийге Шоқан Уәлихановтың жеке мұра­ға­тындағы оның топонимика мен ономастика сала­ла­ры бойынша материалдарын жариялауға рұқсат бер­мейді (Қыстаубаев Б.Тайна Чокана Валиханова. Алматы, 2009. С. 141). Шоқан Уәлихановты тек орыс мектебінің түлегі ретінде ғана қарастырушылар тағы бір мәселеге - оның ғылыми зертханасында батысеуропалық авторлардың географиялық, та­рихи, этнографиялық, лингвистикалық шығар­­ма­ларының кеңінен орын алғанына тоқтала бермейді.

Шоқан шығармаларының деректемелік негізі Геродоттың "Тарихы" мен "Византия жылнама­ларынан" бастап XІX ғасырдың орта кезіндегі батыс саяхатшыларының еңбектеріндегі қазақ, қырғыз, ноғай, өзбек, түркімен, ұйғыр халықтарына қатысты барлық мағлұматтарды қамтиды. Олардың ішінен ежелгі грек ғалымы, географ Клавдий Птоломейге, Рим ақыны Квинт Горацийге, ортағасырлық саяхатшылар Марко Поло мен Ганс Шильтбергерге сілтемелер жасалған. "Іле өлкесінің географиялық очеркінде" Плано Карпинидің Қарақорымға келген кезінде "қымыз атып тұрған фонтанды" су­рет­теуіне зер салса, "Қырғыз шежіресінде" Г.Шильт­­­бергердің Кебек, Керей-Берді, Едіге, Құлыншақ секілді хан, батырлардың араларындағы күрделі қарым-қатынастар жөнінде жазғандарына тоқталады.

Қырғыздардың мекені жөніндегі монғолдардың Мөңке ханына жіберілген Людовик ІX-ның елшісі Вильгелм Рубруктың, одан кейінгі Г. Клапроттың мәліметтерін салыстыра келіп: "Қырғыз халқының бүгінгі Алатау ордасының тұрған жерін ертеден бері мекендейтінін Абель Ремюза берген тамаша факт және Риттердің Erdkunde атты еңбегінен көшіріп алған үзінділеріміз айқын дәлелдейді", - деп өзінше қорытады.

Шоқан неміс географы Карл Риттердің (1779-1859) "Erdkunde von Asіen" (Берлин, 1832-1859) деген классикалық еңбегіне жиі сүйеніп отырады. Неміс ғалымы, жаратылыс зерттеуші Александр Гумбольдттың (1769-1859) 1843 жылғы "Орталық Азия" деген еңбегімен Омбы кадет корпусында жүрген кезінде-ақ француз тілінде танысады.

Сол кездегі әйгілі ғалымдар В.Шотт пен Г.Клапрот еңбектерінде қазақтар мен қырғыздар тарихын зерттеуде жіберілген қателіктерді сынға алады. Д.Эрбелоның "Шығыс кітапханасы" атты тарихи-ағартушылық энциклопедиясын да жоғары бағалай отырып, оның да қателіктерін көзден таса қалдырмайды.

Қазақ ғалымы XVІІ-XVІІІ ғасырлардағы католик миссионерлерінің есептерін де Орталық Азия ха­лық­тары тарихының маңызды дерек көзі ретінде са­найды. Әсіресе, Абель Ремюза, Клавдий Визделу, Жо­зеф Дегинь, Станислав Жюльен, Д'Оссон секілді француз авторларының туындыларына ерекше назар аударады.

Бұл орайда француз шығыстанушысы А.К. Д'Оссонның (1779-1851) "Монғолдардың Шың­ғыс­ханнан Темір бей немесе Тамерланға дейінгі та­рихы" (Амстердам, 1834-1835) атты төрт томдық ең­бегі мамандар тарапынан өте жоғары бағалан­ған­ды­ғында емес, Шоқан үшін ол кітап көпшілікке бей­мағ­лұм ортағасырлық мұсылман деректерінен жаңа мате­риалдардың келтірілуімен маңызды еді. Д'Оссон Рашид ад-диннің "Жами ат-тауарих", сонымен бірге Вассафтың, Мирхондтың туындыларын және Париждегі Корольдік кітапханадан табылған еңбектерді кеңінен пайда­лан­ған. Шоқан Д'Оссон­ның осы еңбегін "Қырдағы мұсылмандық туралы" деген жұмысында пайдаға асырған.

Еңбектерінің бірінде Шоқан: "Шығыс тарихшы­ларының аңыздарына да талай түсіндірме берушілер табылып, оларды Д'Оссон және басқалары терең зерттеген", - деп көрсетеді (Көп томдық шығарма­лар жинағы. Екінші том. 55-б.).

Жюльен Станислас та (1799-1875), Д'Оссон се­кілді, белгілі шығыстанушы ғалым болатын. Ол бір­қа­тар тарихи шығармаларды қытай тілінен француз ті­ліне аударады. Олардың қатарында қытай саяхат­шысы Сюань-Цзанның (600-664) өмірбаяны да бар.

Франция Азиялық қоғамының президенті Абель Ремюзаның (1785-1832) еңбектері де қазақ ғалымы туындыларының деректемелік негізіне қаланады.

XІX ғасырдың орта кезіне қарай Орталық Азия Англия мен Ресейдің бәсеке алаңына айналады. 1832 жылы Үндістаннан Ауғанстан арқылы Бұхараға ағылшын офицері Александр Борнс басқарған "дипломатиялық елшілік" аттандырылады. Оның құрамындағы Джон Вуд Амудария өзенінің алабын, ал А. Борнс Арал-Каспий ойпатын зерттеуге кі­ріседі. Олар Бұхарада бір жылдай болып, "Бұхараға, Үндістаннан Кабулға, Татарияға, Персияға саяхат туралы есеп" деген кітап жазады. Орталық Азиядағы ағылшындардың әр қимылын жіті бақылап отырған Ресейде бұл еңбек 1849 жылы орыс тіліне ауда­рылады да, онымен көп кешікпей Шоқан да таны­сып шығады. Онда қазақ ғалымын ағылшын авторы суреттеп жазған Арал теңізіндегі Барсакелмес аралы туралы аңыз мазмұны қызықтырған да болар.

Шоқан Орталық Азия тарихы бойынша орта ға­сырлық деректер қатарында Дешті-Қыпшақпен, Ор­та Азия және Шығыс Түркістанмен сауда жүргізген көпестерге жолбасшы ретінде жасалған итальяндық карталарды қарастырады. Франциск және Доминик Пицичанидің (1367) картасы, Каталон картасы (1375), венециандық Фра Мауро (1459) картасының мәліметтерін жазба деректермен салыстырады.

Орыс либералдық ой-пікірлері мен батысеуро­па­лық ғалымдардың философиялық-публицисти­ка­лық трактаттары, қазақ халқының ғасырлар бойғы ауыз әдебиетінде қордаланған ғибрат пен өсиет то­ғы­­сында шыңдалған табиғи талант Ш. Уәли­­­­­­ха­новты ғұламалық биікке көтереді. Бұл сөзімізге не­гіз ретінде оның заманауи қоғамдық-публицис­ти­калық ой-пікірдің бастауында тұрғандығын айтсақ та жеткілікті. Ол еуропалық типтегі қазақ интел­лигенциясының қалыптасу процесінің қайнар көзі болды. Шоқанның тарих, этнография, география, қазақ әдебиеті, то­понимика, гидрография, зоология салалары бойынша зерттеу қорытындыларының ғы­лыми маңызы әлі жойылған жоқ. Қазақ халқының қалыптасуы, оның мемлекеттілігі мен мәдениетін зерделеу арқылы өз халқының жаңалыққа құштар­лығы, "өзін-өзі билеген", өз ісін өзі жүргізген жағдайда білім жетістіктерін қабылдауға қабілеттілігі туралы тұжырым жасайды және онымен әлем жұртшылығын таныстырады.

Қазақ халқының этногенезі, автохтондығы, атақонысы, жер-суының ежелгі атаулары туралы Шоқан еңбектері болашақ ұрпақ үшін тәуелсіз Қазақстанның территориялық, этностық тұтастығын сақтап қалу жолындағы аса маңызды тарихи құжат болып табылады. Сол себепті Шоқан шыққан биік ешқашан аласармайды.