Өсімдіктер систематикасы Оқу құралы

Қазақстан Республикасының Білім  және ғылым  министрлігі 
М.  Өтемісов  атындағы  Батыс Қазақстан  мемлекеттік университеті
Дарбаева Т.Е.
Өсімдіктер 
систематикасы
Оқу  құралы
Орал, 2007

ӘОЖ  581.4:075
Д - 1 2
Пікір жазғандар:
Егеубаева  Р.А. 
- 
Б отаника  және  ф итоинтродукция  институты, 
биология  ғылымдарынын  докторы ,  бас  ғылыми 
кызметкер
Шалахметова  Т.М. 
-   Әл-Ф араби  атындагы  Қ а з¥ У   жанындагы 
Экологиялы к 
мәселелер 
ғылыми-зерттеу
институтының 
директоры, 
биология
ғы лымдарының докторы
Утаубаева  А.У.М. 
Ө темісов  атындағы  Баты с  Қазакстан  мемлекеттік 
университетінің, 
ботаника 
кафедрасының 
доценті, биология гылымдарының  кандидаты
Дарбаева Т.Е.
Өсімдіктер  систематикасы: 
Ж оғарғы  оку  орны на  арналған  оку 
кұралы.  Орал:  М .Өтемісов  атындағы  БҚМ У  БАК,  ж эне  баспа  орталығы,  2007.- 
121  б..  25  фотосурет
Әл-Ф араби  ат ындагы  Қ азақ  улт т ы ц  университ ет ініц  ж анындагы  ҚР 
БҒМ -нің  ж огары  оқу  орнынан  кейінгі  білім  берудіц  Республикальщ   оқу- 
әдіст емелік  кецесінің 
гуманптарльщ   ж әне 
ж арат ы лы ст ану  гылымдар 
мам анды қт ары  
Секция 
м әж ілісінің 
ш еш імімен 
баспага 
үсынылган. 
09.11.2007ж. № 1  хаттама.
Оку 
кұралы нда 
төменгі 
ж әне 
жоғарғы 
сатыдағы 
өсімдіктердің 
систематикасы,  м орфологиясы,  көбею і,  таралуы,  экологиясы,  эволюциясы, 
табиғаттағы  ж эне  адам  өміріндегі  манызы 
баяндалып,  бакылау  сұрактары. 
БҚО-нын  сирек,  реликт,  эндемик  ж эне  ҚР  Қызыл  кітабына  енген  өсімдік 
түрлері  берілген.
Оку  кұралы  ж оғары  оку  орындарыны н  Биология,  Экология 
ж эне  т.б. 
мамандыктардың  Ботаника  және  өсімдіктер  систематикасы  курсын 
окитын 
студенттеріне,  магистранттарға  және  мектеп  окытуш ылары  мен  оқушы ларына 
арнапған.
©  Д арбаева Т.Е., 2007
©  М .Ө темісов  атындағы  БҚМ У  БА Қ  ж эне баспа орталығы, 2007

КІРІСП Е
Өсімдіктер  дүниесінің  500  000  турі  белгілі.  Ө сімдіктерді  зерттеп  білу 
үшін  оларды  белгілі  бір  өсімдіктер  систематикасы н,  жүйесін  күру  ш арт 
Систематика 
организм дердің 
көп 
түрлілігін 
зерттеп, 
оны 
жуйелейтін
(классификациялайды) ғы лы м .
Систематиканың  м аксаты:  эволю циялы к теорияның  негізінде  организмдер 
арасындағы эволю циялы к қары м -каты насты  көрсететін жуйе к^РУ-
Биологиялык 
ж уйенін  бірлігі, яғни иегізгі систематикалык категория -  
түр. 
Әрбір  түрдің  ерекш елігі  м орф ологиялы к  ж эие  онын  генетикалык  кегізінде 
көрінеді.  Т үр  белгілі  туы сқа  (genus),  туы с  түкым даска  (fam ilia),  тұкымдас 
катарға  (ordo),  катар  класқа  (classis),  класс  бөлімге  (divisio),  белім   патшалыкка 
(regnum) жатады.
Ғьшымда  өсімдік  түрі  бинарлы  (түр  жэне  туы с  аты)  атпен  жэне  латын 
тілінде  аталады.  М ы салы :  Ж атаған  сарғалдак  -   Ranunculus  repens.  Бинарлы
жүйені ғы лымға енгізген К арл Л инней (1753).
Барлық  өсімдіктер  элемі  екі  ірі  топка  бөлінеді: 
төменгі  сатыдағы 
өсімдіктер 
-   T hallophyta  (таллом ды  есімдіктер)  жэне  жогары  сатыдағы 
өсімдіктер -  C orm ophyta (corm os  - өркен,  өркенді өсімдіктер).
Тірі  ағзалар  екі  үлкен 
топка  бөлінеді:  П рокариоттар  (Procariota) 
ядросыз ағзалар  ж зне  эукариоттар (E u ca rio ta ) - ядролы ағзалар.
Прокариоттарға 
бактериялар,  вирустар  ж эне  көк-жасыл  балдырлар,  ал 
эукариоттарға 
балды рлар,  клегейлілер, 
саңыраукүлактар  ,  кыналар  жэне
жоғарғы сатыдағы өсімдіктер жатады.
Жоғарғы 
сатыдағы 
өсімдіктердіц 
300 
мыңнан  астам  түрі 
белгілі. 
Қазақстанда 
5600  түрі, 
Солтүстік  Каспий  маңында  1500-дай,  ал  Батыс 
Қазақстан  облы сы нда  1250-ден астам  түрі  кездеседі.
«Өсімдіктер  систем атикасы »  оку  қүралы  (бакалавриаттарға  арналған) 
«Биология» 
ж эне  «Экология»  м амандықтарыны ң  ҚР  мемлекетгік  білім  беру 
стандарты 
мен  «Ө сімдіктер  систематикасы »  курсынын  типтік  бағдарламасына 
(  005) және оқытудың кредигті ж үйесіне сэйкес күрастырылган.
Бүл  оқу  күралында 
өсімдіктер  элемінің  алуан  түрлілігі,  олардың 
классификациясы,  м орфологиясы,  кебею  
жолдары,  экологиясы,  таралуы, 
маңьізы, 
эволюциясы, 
таксондар  арасындағы  филогенетикалык  байланыстар
ж эне БҚО- ньің флорасы берілген.
Өсімдіктер 
систематикасы  А .Л .Тахтаджянның  жэне  Қазақстан  ботаник
галымдарының классификациясы негізінде берілді.
Оқу 
қуралы 
Н .А .Ком арницкий, 
ГТ.Рейвн, 
А.Л.Талгджян, 
О. 
бдрахманүлы 
Ә .Ә .Ә м етов, 
В.В .И ванов,  Т.Е.Дарбаева  жэне 
«Жизнь 
растений», 
«Ф лора К азахстана»  (9  том ды )  монографиялар,  окулыктар  мен  оку 
Құралдары  ж эн е  көпжылдык,  флористикалы қ  ғылыми-зерттеу  жұмыстарының 
материалдары  негізінде кұрастырылды.
3

Барлык  тірі  организм дер  прокариоттар  (ядроға  дейінгі)  ж эне  эукариоттар 
(ядролы) болы п екі  үлкен  топка бөлінеді.
Вегетативті 
дене 
кұрлы сыны н 
ұйы м дасуы на 
байланысты 
барлык 
организмдер төменгі ж эне жоғаргы  сатыдағы өсім діктер тобы на бөлінеді.
Төменгі  сатыдағы  өсімдіктерге  карапайым  кұрлысты  денесі  талломнан 
тұратын,  сабак,  ж апы рак,  тамы рға  жіктелмейтін  организмдер  (бактериялар, 
балдырлар. саны раукұлактар, кыналар) жатады.
Ж оғарғы  сатыдағы  өсімідіктердік  денесі  вегетативті  мүшелерге  жүктелген 
эр  түрлі  ұлпалардан 
тұрады.  Оған 
мүктер, 
плаундар, 
кырыкбуындар, 
папортниктер, аш ы к тұқым ды ж эне ж абы к тұкымды  өсімідіктер жатады.
nPOKAPHOTTAP-PROCARIOTA
П рокариоттарды н 
ерекш елігі: 
ДН Қ-лар 
ақуы з 
құрылымды 
күрделі 
хром осом аға  ұйым дасып,  мембранамен  шектеліп,  ядро  түзбейді  жэне  белгелі 
функция аткаратын  м ембраналы  кұрылымдар болмайды.
П рокариоттарға бактериялар.  вирустар,  көк-жасыл  балдырлар  жатады.
БА К Т ЕРИ Я Л А Р  бел ім і -  BA K TER IO PH Y TA
Бактериялар  карапайым, өте ұсак,  барлык тірш ілік ортада (топырак, ауа, су 
ж эне  тірі  организм)  кездеседі.  О лар  ж ер  бетінде  2  млрд.  жыл  бұрын  пайда 
болған  тіршілік  форма.  Бактерияларды ц  3000 түрі  белгілі.
Бактерия  клеткасы нда  хромосом  жиынтығы  ж эне  кабықшамен  шектелген 
ядро  болмайды. 
О лардын  клетка  кабыкш асында  эукариоттарда  кездеспейтін 
мурам  кышкылы  (муреин  заты) болады.
Бактерия  клеткасының диаметрі  1  мкм,  ұзы нды ғы   10  мкм  (сирек  30  мкм). 
Бактерия  клеткасы  ты ғы з  кабыкпен  ж абы лған,  сондыктан  дене  пішіні  тұракты. 
Клетка  кабыкшасы  3  кабаттан  түрады.  Ішкі  цитоплазмалық  қабат  (жартылай 
өткізгіш) 
клетканы ң  осмос  кысымын  реттейді.  Кейде  цитоплазмалык  кабат 
ішке 
инвагинацияланып 
көптеген 
катпарлар 
митохондрия 
аналогы 
-  
мезосомалар  түзеді.  М езосом а тыныс  алу  процесіне  катысады.  Сыртқы  кабат -  
клегейлі  капсула  корғаныш   кызметін  аткарады.  Ол  полисахаридтерден  жэне 
т.б.  күрделі  косылыстардан  тұрады.  Ортаңғы  клетка  кабырғасы  катты, 
кұрамында муреин болады.
Ц итоплазмада  рибосомалар  (қүрамында  Р Н Қ   болады),  кор  заттары  (май 
тамш ылары,  гликоген,  волютин,  гранулеза,  т.б.)  болады,  ал 
мембраналы 
органоидтар  (митохондриялар,  пластидалар)  болмайды. 
Ақуы з  синтезі 
рибосомада  жүреді.  Бактерияның  тірш ілік  процестерін  жүзеге  асыратын 
ферменттер  цитоплазмада  шаш ылып 
орналасады,  немесе  цитаплазмалык 
мембрананың  ішкі  бетіне бекиді.  Я дро заттары ны ң  кабыкш асы болмайды, олар 
нуклеоидтар  деп  аталады.  Оны  құрайтын  Д Н Қ   жіпшесі  сакина  пішінді 
молекула турінде  кездеседі.
4

Кейбір  бактерияларға  ж іңіш ке  спиралды  талшықтар  жэне  кыска  түзу 
фимбриялар  (түктер)  тән.  Талш ыктың  көмегімен  бактериялар  козғалады.
Түктердің функциясы белгісіз.
Бактериялардын  піш іні  алуантүрлі".  Таякш а  пішшді  -  
ациллалар, 
тэрізді  -   коккалар.  спираль  тэрізді  -   спириллалар,  үтір  тәрізді  -  ви  риондар. 
Сфералы  бактериялар  белінгеннен  кейін  жұп 
(диплококкалар),  моншак 
тэрізді(стрептококкалар),  жүзім  пішінді  (стафиллакоккалар),  төрттен  тіркескен
(тетракоккалар), т.б.  форм алар  түзеді.
Бактерия  клеткаларының  мөлшері  үлкейіп,  екіге  бөліну  аркылы  жын  і 
көбееді.  Қолайлы  ж ағдайда  клетка  20-30  минут  сайын  бөлішп, 
- 
саға™  
млрд-ға  жуык  ж аңа  клетка  пайда  болады,  ал  65  сағатта  бүкіл  жер  етін  * а 
кетуі  мүмкін.  Қолайсы з  жағдайда  бактерия  клеткасының 
ЦИТ° ПЛаГг1ппя 
жиырылып,  ты ғыздалы п  ты ғы з  кабыкпен  капталып  спора  түзеді. 
куаңшылыкқа,  100  ф а д у стан   жоғары  температураға жэне  салкындықка төзі 
Қалыпты ж ағдайда бактерия  65-80 градус температурада, кептіргенде ж
күн сәулесі  мен дизенф икциялағанда өледі. 
■ 
■
  ;
Бактериялар  топырақта,  суда,  ауада,  тірі  жэне  өлі  организмдерд 
.
етеді.  1г  кұнарлы  топы рақта  5-6  млрд,  ал  күмда  0,5  млрд  актерия
Бактерия мүхит биомассасының 
90% -тін  кұрайды. 
^
Бактериялар  алуан  түрлі  аймактардан  табылған.  Иеллоустон  үл 
тағы(АҚШ)  температурасы  78  градус  ыссы  бүлакта,  кысымы  өте 
’
температурасы 
360  градустан  ж оғары 
вулканды  кратерлерде,
Антарктидада, т.с.с. 
. 
.  
ПйП;
Ж ер 
планетасының 
экожүйелерінің 
тіршілігінде 
„акте^ 
және
айтарлықтай. 
А втотрофты 
бактериялар 
көміртеп 
аиналь 
_  
атмосфералык  азотты  ф иксациялауға  қатысады.  Гетеротрофты 
®
редуценттер.  Олар  органикалы к заттарды  (өлген  өсімдіктер  мен 
-чаттаоды
калдықтарын)  ы дыратуш ылар.  Редуцент-бактериялар 
органик 
ан
органикалық емес  молекулага айналдырып, планета бетін  шіріген 
арады,
тазартып,  хим иялы қ  элементтерді  биологиялык  зат  аин.ал“ мғ 
чаттарды 
Сонымен  қатар 
сиитетикалы к  заттарды ,  пестицидтерді, 
оя 
мүнай өнімдерін  (нейлон) ы ды ратуға кабілетті. 
..™ектенетін- 
Бактериялардын 
кебі 
даЯыи 
ор тш к алы к   затгармен
гетеротрофтар. 
Гетеротрофтардын  ік п з п   тобы  елі  °Рга™ з 
ДІКі  „ „ ш н  
коректенетін  -   сапрофиттер. 
Сонымен  катар 
т ф ' 
Р
ішінде адам  паразнттері. 
^ н те зл е ү ін е   орай
Автотрофты  бактериялар  органикалы к  емес  заттард
фототрофты ж эне хем отроф ты  болып  бөлш еді. 
т ж іо т т і  бактерия,
Фототрофты  бактерияларга  цианабактерия,  жасыл 
* 
жатады.
пурпур  күкіртті  бактерия,  пурпур  күкіртсіз  бактерия  * “ е баГ 
иялар  жаСыл
Фотосинтездеуші  бактерияларда  хлорофилл  боладь . 
пайдаланып,
өсімдіктер  тэрізді 
коректену  барысында  күн  э  Р 
бактерияларда 
көмірқыщқыл  газын  сініреді,  ауаға  бос  оттепн  бөлед  . 
Р 
фотосинтез процесі ж асы л өсімдіктерге карағанда баскаш а жүр
5

Х емотрофты 
бактериялар 
синтез 
реакциясы на 
кажетті 
энергияны, 
органикалык  емес  заттардьщ   (азот,  күкірт,  темір  косылыстары  жэне  газтэрізді 
сутегі) тотығу  процесінен  алады.
Тыныс  алу  ж олы на  байланысты  бактериялар  аэробты  (оттекті  ортада 
тіршілік  етеді)  ж эне  анаэробты  (оттексіз  ортада тірш ілік  етеді)  болып  бөлінеді. 
Сонымен  катар  оттекті  жэне  оттексіз  ортада  д а  тірш ілік  ететін  бактериялар 
кездеседі.
Топы рак  бактериялары  топы ракта  жүретін  зат  айналы мға  жэне  ыдырауға 
катысады.  Симбиозды  тірш ілік  ететін  Rhizobium   бактериясы  атмосфералык 
азотты  фиксациялайды  (  кері денитрификациялау).
Паразитті 
жэне 
симбиотикалы к  бактериялар. 
Кейбір  гетеротрофты 
бактериялар  тірі  организмнің  органикалы к  косылыстарын  ыдыратады.  Оларға 
ауру  коздырғыш тар  (патогенді  бактериялар)  мен  организм  тірш ілігіне  пайдалы 
бактериялар жатады.
П атогенді  бактериялар  адам  мен  ж ануарлардын  ауру  коздыргыш тары:  өкпе 
кабыну,  туберкулез,  сокы р  ішек,  сальмонеллю з,  оба,  холера,  дифтерия,  кан 
ты ш как,  миненгит,  т.б.  Сонымен  катар  өсімдіктерде  бактериоз  ауруларын 
туғызады.
С имбионтты  бактериялар  адам  мен  ж ануарлардын  ас  корыту  жүйесінде 
тірш ілік етіп, тамактың  коры ты луы на септігін  тигізеді.
Адам  өмірінде  бактерияны н 
рөлі  үлкен. 
Техникалық  жэне  тамак 
өнеркэсібінде 
ашыту 
бактериялары 
кеңінен 
пайдаланылады. 
Ашыту 
бактерияларының  көмегімен  айран,  катык,  ірімшік,  кымыз,  шүбат,  ферменттер, 
спирт,  лимон  кыш кылын  т.б.  өндіріледі  жэне  мал  азығы  силос  дайындауда 
маңызды.  Сонымен  катар  ашыту  бактериясы 
тамакты  ж эне  өнеркәсіп 
өнімдерін  бүлдіреді.
Зиянды 
бактерияларды 
ж ою  
жолдары: 
формалинмен, 
карбол 
кыш кылымен,  спиртпен,  бор  кышкылымен  т.б.  дизенфикциялайды.  Азык- 
түлікті 
бактериядан 
сактау 
жолдары: 
тұздау, 
кептіру, 
консервілеу, 
пастерлизациялау т.б.
Бактериялар  бөлімі  5  класка  бөлінеді:  нағыз  бактериялар,  немесе 
эубактериялар 
(Eubacteriophucceae), 
актиномицеттер 
(Actinom ycetes), 
миксобактериялар 
(M yxobacteriophyceae), 
спирохеталар  (Spirochaetae), 
микоплазмалар( Mycoplasma).
Актиномииеттер класы  -  A ctinom ycetes
А ктиномициттердің  ішінде  бактерияларға  ж эне  саңы раукұлактарга  ұксас 
түрлері 
кездеседі. 
К леткасы нда 
ядро 
болм айды, 
клетка 
кабыкшасы 
бактерияны н  кабы кш асы на  ұксас.  Денесі  сәулелі  таралған  жіпш елерден 
(саңы раукұлактың  мицелийіне  үксас)  тұрады.  О лар  жіпш елердің  үщ тары  узіліп
-   вегетативті  жэне  спора  арқылы  көбееді.
А ктиномициттер сілтілі  ортаға төзімді, кыш кылды ортада тез  жойылады.
6

Олар 
топыракта.  ауада,  азык-түлікте  кездеседі.  Топыракта  органикалык 
заттарды  ыдыратып.  караш ірік  түзуге  катысады.  Кейбір  вкілдері  адам  мен 
жануардын  «актиномикоз» ауруын  коздырады.
А ктиномициттердің  ауру  коздырғыш  микроорганизмдерді  жоятын 
заттар 
бөлетін  түрлерінен  антибиотиктер  (стрептомицин,  биомицин,  терремицин, 
тетрациклин)  алады.
С пирохеталар класы - Spirochaetae
Спирохеталардың  клеткасы  жіңіш ке  жіптесінді,  кейде  иреленген  жіпше 
тэрізді.  Денесі  протоплазмалы қ  цилиндрден,  аксиальды  жіпшеден,  үш  кабатты 
кабықтан тұрады.  Көлденеңінен бөліну  аркылы  көбееді.  Олар  әртүрлі  жүқпалы 
аурулар туғызады.
М икоплазмалар  класы -M ycoplasm a
М икоплазмалардың  клетка  қабыкшалары  болмайды,  оның  кызметін 
цитоплазма  мембранасы  атқарады.  Денесі  цитоплазмадан,  Д Н Қ  жэне  РНҚ-дан 
тұрады.  Бөліну  жолымен  көбееді.  Олар  табиғатта  кен  тараған  сапрофиттер. 
Микоплазмалар  арасында жүкпалы  ауру  коздырғыштары да кездеседі.
ВИ РУСТАР бөлімі -  VIROPHYTA
1852  жылы  орыс  ботанигі  Д .И .Ивановский 
темекі  өсімдігінін  тенбіл 
(мозайка)  ауруын  зерттеп,  оны  бактериядан  да  ұсак  сүзілген 
сұйыктык 
туғызатынын  аныктайды.  1898  жылы  голланд  Бейеринк  осы  сүзілген  өсімдік 
сұйықтығыньщ  жұкпалы  табиғатын  -  «вирус»  (латынша  «у»  деген  сөз)  деп 
атауды  ұсынды.
Вирустар  -  өте  ұсак  тірі  организмдер,  ХХ-гасырдың  30-шы  жылдары 
электронды  микроскоппен  зерттеу  нәтижесінде  ғана  оның  кұрылысы  және 
биологиялык.  кұрылымы  аныкталды.  М өлшері  20-дан  300  нм-ге  дейін, 
бактериядан  50  есе  кіші.  Вирустар  генетикалык материал Д Н Қ   немесе  РНҚ-дан 
және оны  қоршаған  ақуызды  қабык -  капсидтен тұрады.
Вирустар тек иесінің клеткасында тіршілік етіп, өсіп  - өнеді,  сондыктан  олар 
облигатты  паразиттер.  Вирустар  шешек,  үстама.  қызылша, полиамелит, тымау, 
сүзек т.б.  ауру  коздырғыш тары.  О лар  малда  және  өсімдіктерде де  ауру  (қатерлі 
ісік) туғызады.
Бактерияларға  ш абуыл  жасайтын  вирустарды -  бактериофагтар деп  атайды. 
Олар  биологиялык  касиеті  тұрғысынан  вирустарға  үқсас.  Бактерифагтар 
медицинада бактериялар  туғызатын  ауруларды  емдеуде кең пайдаланылады.
КӨК-ЖАСЫЛ  БАЛДЫРЛАР бөлімі-CYANO PH YTA
Көк-жасыл  баддырлардың  2  мың  түрі  белгілі 
автотрофты  ағзалардын 
ішіндегі  ең  көне топ  болы п  табылады.  Бұл  ағзалардың  калдықтары  3  миллиард
7

ж ы л  бұрын  кембрийге  дейінгі  кезеннің  қазба  калды ктарынан  строматолиттер 
(беткі  кабаты  бұдырлы,  кабаттары  концентрлі  кұрамды  ізбесті  түзінділер) 
арасынан  табыдды.  Көк-жасыл  балдырлар  эр  түрлі  мекен  ету  орталарында 
кездеседі.  О лар  Ж ер  бетіндегі  тірш іліктің  пионерлері  болып  табылады.  1883 
жылы  Кракатао  аралы нда  вулкан  аткылады,  нәтижесінде  сол  аралда  барлык 
тіршілік  ж ойы лды.  алайда  үш  жы лдан  соң  каткан  лаваны н  үстінде  көк-жасыл 
балды рлар  пайда  бола  бастады  (Анабена).  1963  жылы  И сландияда  жана 
Сурцель  атты 
арал  пайда  болды,  ж әне  бұл  аралдың  алгашкы  мекендеушілері 
осы  көк-жасыл  балды рлар  болатын.  Б ұл  ағзалар  +65°С  температурада  тіршілік 
етуге  бейімделген,  сонымен  бірге 
-80°С 
температурада  А нтарктидада  да 
тірш ілік  ете  алады.  Тіпті  бір  апта  бойы  -190°С  тем пературада  тұрған  сэттің 
өзінде  тіршілігін  жоймайды.  О лар  мұз  астындағы  судын  гүлденуін  туғызады 
(Ностакс).  Көк-ж асыл  балды рларды н  100-ге  ж уы к  түрі  азотты  фиксирлеуге 
кабілетті. 
Ж эне 
күріш ті 
алкаптарды 
ты ңайтуға 
тынайыткыш  
ретінде 
колданы лады . 
Қ ы тай,  Ж апония,  М онғолияда  ностокты  азык  ретінде  жэне 
мейрам  күндері  арнайы  тагам  ретінде  пайдаланады  (жер  шашы  деп  атайды). 
М онғолияда  кейбір  вулкандардың  кратерларында  көк-жасыл  балдырлар  мен 
бактериялардан  тұратын  ірі  кілегейлі  пласттар  түзіледі.  Елді  мекеннің 
түрғындары  бұл пласттарды  Тенгу -  намуги -   меши  деп атайды.  Кейбір  түрлері 
балы ктарды ң  корегі  зоопланктонға  корек  болып  табылады.  Бірак.  ак  амурмен 
дөңмаңдай  балы қ  көк-жасыл  балдырлармен  өздері  де  коректенеді.  Бірак  көк- 
жасыл  балдырлар  өте  көп  мөлш ерде  көбейіп  (1  литр  суда  100  млн  клетка 
түзіледі)  судын  гүлденуін  туғызады ,  суды ң  беткі  кабаты на жүзіп  шығып  СҺ-нін 
өтуіне  кедергі  ж асап,  б&іыктардын  кырылуына  себепші  болады.  Сосын 
балдырлар тірш ілігін  жойғаннан  соң,  су  астына түседі  де  уылдырыктар  мен  жас 
балыктарды  өлімге душ ар  етеді.  А нглияда  хлор-диметил-мочевина  (ХДМ )  кен 
көлемде колданылады.
Көк-жасыл  балдырлардың  арасы нда  бірклеткалы,  көпклеткалы  және 
колониялы  тіріш ілік  ететін  ф ормалар  бар.  Ядроны ң  жэне  хроматофордын 
болмауы  бұл  типтін  негізгі  ерекшелігі  болып  табылады.  Олардың  түсі 
хлорофилл,  көк  тусті 
фикоцианин  жэне  кызыл  фикоэритрин  пигменттеріне 
байланысты.  Көк-жасыл  балдырлардың  клетка  кабыкш асы  пектиннен,  пектин 
тэрізді  гемицеллю лозадан  тұрады,  ал  ішкі  кабаты  целюлозалы 
кабыктан 
түрады  (pectis -  студень, іркілдек  кілегейлі  зат).
Пектинді  заттар  кілегей  түзеді.  Ішкі  кұрамы  екі  бөліктен  тұрады.  Сырткы  - 
хроматоплазма  (хроматофордың  рөлін  аткарады),  мұнда  каптэрізді  түзілген 
ішінде  пигменттері  бар  ламеллалар  болады, 
сонымен  бірге  бұл  қабатта 
рибосомалар, 
эктопласттар, 
кристалдар 
орналасады. 
Ал 
ішкі 
кабат  -  
центроплазм а  (ядроның  рөлін  аткарады).  М ұнда  Д Н Қ   -   нуклеотидтер 
ш оғырланған.  М ұнда  РНҚ-сы  бар  рибосомалар,  вакуол,  полифосфатты 
гранулалар  болады.  Көпклеткалы  формалар  -   бұл  жіпшелі  формалар.  Кейде 
жіпш елер  ж ұқа  кабыкш амен  капталады  (Oscillatoria),  ал  кейбір  формаларының 
жіпш елері  қалың  кынаппен  капталған.  Бір  кы напта  бірнеш е  гормогонийлер 
орналасады.  Ж іпш елердің  ұш ы  бірдей  болуы  мүмкін  (Oscillatoria)  немесе  бәрі 
бірігіп 
кыскаруы 
мүмкін 
(R ivularia). 
К ейбір 
балдырлардын 
кәдімгі

клегкаларымен  катар, 
тірі  қүрамынан  айырылған,  қос  кабатпен  қапталған 
клеткалары  -   гетероцисталары  болады.  Гетероцисталар  аркылы  балдырлар 
гормогонияларға бөлінеді.
Көк  жасыл  балдырлар  автотрофты  жолмен  қоректенді. 
Қоректік  қор  заты 
болып  гликопротеид валю тин, ционофицин табылады.
Процесі  тек  кана  вегетативті  жолмен  жұреді.  Н әтижесінде  коккалар, 
планококкалар,  гонидиялар  түзіледі.  Планококкалар  -   шар  тәрізділер,  қабығы 
болмайды.  Коккалар  -   ж ұка  қабатпен  капталған,  ал  гонидиялар  -   калың 
қабатпен  қапталған.  Кейбір  балдырлардың  ішкі  күрылымы  бірнеш е  рет  бөлініп 
көптеген  ұсак  каппоциттер  түзеді.  Көпклеткалы  балдырлар  жеке  бөліктерге 
(фрагменттерге) 
бөлінеді. 
Кейбіреулерінде 
кэдімгі 
клеткалармен 
катар 
гетероцисталар  түзіледі.  Олар  арқылы  балдырлардьщ  гормогонияларға  бөлінуі 
жүреді.
К өк-жасыл  балдырлар  3 
классқа  бөлінеді:  Хроококты  балдырлар 
(Сһгоососсорһусеае), 
Хамесифонафиция 
(Chamaesiphonophycae), 
Г армагониофиция -  (Horm ogoniophyceae).
Хроококты   балды рлар  класы  - Chroococcophyceae
Бұл  класка  бірклеткалы  және  колониальды  балдырлар  жатады. 
Синехостис  (Хроококкус)  шарпішінді,  сұр  түсті,  өсімдіктердің  үсак 
тастардың  бетінде  кездеседі.  Бөліну  аркылы  көбейеді  (екеуден  немесе 
төртеуден).  Глеокапса  (Ж ер  шарындагы  тіршілік  пионері),  клеткасы  калың 
қынаппен  капталған.  Лайлы  жерлерде  кездеседі.  М еризмопедия  етке  ұксас. 
клеткалары  борпы лдак  болып  келеді.  М икроцистис  балдыры  -   пішінсіз 
клеткалар массасы.