Отчет Қа за қс та н республикасы б1Л1м ж ән е ғылым министрлігі ілым комитетінің «мемлекет тарихь! Институты»

ҚА ЗА ҚС ТА Н   РЕСПУБЛИКАСЫ  Б1Л1М  Ж ӘН Е  ҒЫЛЫМ  МИНИСТРЛІГІ 

ІЛЫМ  КОМИТЕТІНІҢ  «МЕМЛЕКЕТ  ТАРИХЬ!  ИНСТИТУТЫ»  МЕМЛЕКЕТТІК  МЕКЕМЕС

әдістемелік  журнал

Республикалық ғыпыми-әдістемелік 

ж әне  педагогикалық  басылым

«Өз т арихы н  сыйламаған халы қ

өзін де сыйламайды»

Н .Н а з а р б а е в .

Қазақстан 

тарихы:

әдісхемелік журнал.

Тамыз 

2 0 0 3   ж ы л д ы ң

8   ( 9 5 )   » 2 0 1 0  

ш іл д е   а й ы н а н  

-------------------------------- 

б а с т а и   ш ы ғ а д ы .

Қ азақстан   Республикасы ны ң  М әдениет,  а қ п а р а т ж ә н е  

қоғам ды қ  келісім  министрлігінде  № 3 4 8 1-ж  куәлікпен 

26 ж ел то қ сан д а  2002 ж . есепке 

қ о й ы а д ы

. 

А стана.

Бас р ед актор — Т ам ара ОЗІМ ХАНОВА

Б ас  р е д а к т о р д ь щ   о р ы н б а с а р ы   —  А й н а   С Ө Д Е Н О В А

Акылдастар кенесі:

Б.Г. 

Аяган 

— профессор, тарих ғыл ымдарының докторы.

Т. Т. Тұрлығүл 

— профессор, педагогика ғылымдарының докторы. 

М .Қ . Қойгелдиев 

— профессор, тарих ғылымдарыныц докторы. 

Ж .Қ . Таймагамбетов 

— профессор, тарих ғылымдарының докторы. 

Ж .М . Т өлеубаева 

— тарих ғылымдарының кандидаты, доцент.

А. С. Тұрысбеков 

— тарих ғылымдарының кандидаты, доцент.

Қ .Қ . Қ ұнапина

—тарих ғылымдарының кандидаты, доцент.

Д .И . 

С алкьш бек

—тарих ғылымдарының кандидаты, доцент.

Р .С . С әуенова 

—әдіскер-мұғалім.

Мазмүны

Зерттеулер

К.РАМАЗАН.

ЕҚЫҮжәнеҚазақстанРеспубликасыныңынтымақтастығы.................... 3

Таным

С.  ҒАББАСОВ.  Әділет ел і............................................................................... 9

Ғылыми мақалалар

А.ӘБУ. Кие және киелі оры н.........................................................................14

Тарихитұлғалар

Н.НАЗАРБАЕВ. Бакыт бағасын білгеннің ғана басында тұрады...............18

Тарих және қоғамдык пәвдерді оқыту әдістемесі 

Б.ӘБДІҒҮЛОВА.

Жеке түлганың шығармашылық кдбілетін дамыту жолдары..................... 20

Әдістсмелік жоспарлар

А.НҮРМАҒАНБЕТОВА. ӘмірТемірдіңбасқьшшылықжорыктары...... 23

Д.АЙМЕРЕЙ.

Сырым Датулы бастаған Кіші жүз қазактарының көтерілісі

(1783-1797 ж ж .)..................................................................................................27

А.ҚҮДАБАЕВА.

Қазақстандағы 1916 ж. ұлт-азаттық козғалыс.............................................. 32

Л.ӘУБӘКІРОВА.

Аш арш ылық — қазак елі нін к а с ір е т і................................................................ 35

Г. ӘМІРБЕКОВ А.

Дүниежүзі қазактарының күрылтайы..........................................................41

Сыныігган тыс жүмыстар 

Ә.ЖҮНІСОВА.

«Т әуелсіз елдің білімді ұрпактары» танымдық-отбасылық сайысы......... 51

Ж .ДОСҚОЖ А.

«Күтты білік» интеллектуалдық о й ы н .......................................................... 56

Ислам тагылымы

М.БҮЛҮТАЙ. Мүбәрак Рамазана й ы ...........................................................62

Дидактика

К. ГЛУІІИХОВА. Дүние жүзі тарихынантірек-сызбалары....................... 70

Тарихтаіы адам 

Б.ӘБДІГҮЛОВА.

Агақты ғұн үлысыныңбилеушісі

Еділ-Атилланыңтуғанына — 600 ж ы л........................................................... 75

Багдарламалар

Қ.ӘДИЕТ. «Алаиггану» курсы........................................................................78

Өлкетану

М.ИМАНҒАЛИЕВА. Төребайтуралы а н ы з ............................................... 82

К.РАМАЗАН,

Дарынды балаларга арналеан облыстық қазақ-турік ерлер 

лщей-интернатыныц 9-сынып окушысы,

М.ЖАПАБАЕВА,

гылыми жетекші, тарих пәнінің мугалімі.

Қараганды қаласы.

ЕҚЫҮ  және  Қазақстан 

Республикасының  ынтымақтастығы

(Жалгасы.  Басы өткен санда)

2. 

Қазақстаңдагы демократиялық процестердегі ЕҚЫҮ тәжірибесі

Қазақстан Республикасының одан әрі демократиялануы мәселесінде 

ЕҚЫҰ-ның саяси рөлі өте манызды. Себебі бұл үйым демократияны када- 

ғалаудағы бірден-бір халықаралыкбеделді институт болып отыр. Сондык- 

тан даалдымызда саяси жаңарудыңауқымды міндеттерімізді койып отыр- 

мыз.  Яғни жоғарыда аталған Еуропадағы кауіпсіздік жөне ынтымақтастық 

ұйымьт мен оның институттарының осы саладағы  үсыныс-кеңестерді  де- 

мократиялықреформалар бағдарламасын жүзеге асыруда тәжірибе тұрғы- 

сынан ескеріліп отыр.

Мемлекетіміздің  даму  көкжиегінің  базасы,  сезсіз,  демократиялык 

үдерістерге бағытгалған. Казкстан жалпыұлттықсаяси реформалар бағдар- 

ламасын  2004  жылы  жариялап,  оны  ойдағыдай  жүзеге  асыруға  кірісті. 

ЕҚЫҮ-ның стандарттарына мейлінше жакыңдатылған жаңа сайлау заны 

кдбыдцанды,  саяси үнқатысудыңтиімді институты деп бағаланған демокра­

тиялык  реформалар  бағдарламасын  әзірлеу  және  нақтылау  женіндегі 

үлттық,  кейіннен  Мемлекеттік  комиссия  жүмыс істеді.  Саяси  пікірталас 

пен әртүрлі  ойлардың тоғысатын аланы ретінде Парламент Мәжілісі жа- 

нынан Қоғамдық палата құрылды. Азамаітық когаадык институтгарды одан 

әрі  дамыту,  сот  билігіне  реформалау  жүргізіліп,  мемлекетгік  баскаруды 

орталыктан жергілікті жердерге ауыстыру біртіндеп жүзеге асырылуда.

Саяси жүйені демократияландыру және қазакстағщық коғамнын саяси- 

қоғамдық өмірін бейтараптандыру  қарқынды экономикалык дамумен 

лайықты  үндестік  табуда.  Демократиялык  реформалар  бағдарламасын 

әзірлеу және нақтылау жөніндегі Мемлекеттік комиссия ның 2006 жылғы 

наурыздағы мәжілісінде Н.Назарбаев атап көрсегкендей: «Біздіңбасты мақ-

3

сатымызөзгеріссізқалды:ол—біздіцкөпұліты жопг мик|м.. ......... і  •<■  імы

мыздьщдәстүрлерімен катар, жалпы өлем мойындаі ;и и гм і и  і м 

11..................

кұқықтықмемлекепердіңнегіздерін нығайту». 111

2007жылғытамыздаөткенпарламенттіксайлаудыңк.<ч>і.ііыіі.п.н  ын.і і >.и.і 

бергенінце,ЕҚЫҮ-ныңкыскамерзімдібайқаушылары мисппн 

і.ип.іи  .ірп.ң 

лы үйлестірушісі екенінжәне ЕҚЫҮ Парламентгік ассамблею.і ж-игі .ши 

ясьшың жетекшісі,  канадалык сенатор  Консильо Ди  Нино  откпі  « ліЬі.іу 

алғабасқан үлкен кадам екендігін, ол Казақстанныңэволюциялмк ;иіi ;і t>a 

суын одан әрі жалғастырады және демократиялык мемлекетке айналуыі іа 

ықпал екендігін баса айтқан еді [2].

Казіргі  Қазақстандағы демократиялық жетістіктердің орын  алуы  мен 

демократиялық елдер мен үйымдардың жіті назарында болып келеді десек, 

артыкайткаңдықемес. 2007 жылғы карашанын5-інде Астанага Демократия­

лык институттар және және адам құкыктары жоніндегі бюроның басшы- 

лығы  келуі,  бүл  кезекті  follow  up  mechanism  кезенінің басты бастамасы 

іспетті бодды. Тараптар осы түста 2008 жылғы бірлескен жұмыстардың накты 

бағытгарын  анықтаған болатын, ол үшін 2007 жылдын соңында сарапшы- 

лардың (Орталықсайлау комиссиясы мен Демократиялык институттар және 

адам кұкыкгары институты) алғашкы ірі кездесуі өткізілді. Осылайша, бю- 

роның келісімімен Казакстанның сайлау заңнамасын реформалау жұмы- 

сының кестесі анықталған болатын.

Мемлекет пен азаматтык қоғам арасындағы үйлесімділік жетілген де- 

мократияландырудын кепілі болатыңдығын сезіне отырып, мемлекетіік емес 

ұйымдарға  (МЕҮ)  қаржылык  көмек  көрсету  максатында  «Мешекеттік 

әлеуметтік тапсырыс туралы» заң 2005 жылы және Казакстан Республика- 

сында 2006-2011  жылдарға арналған азаматтык коғамды дамыту тұжырым- 

дамасы кабылдаңды, мемлекет және МЕҮ арасындағы проблемаларды тал- 

қылаудын және оларды шешудің тиімді  кұралы ретінде танылған азамат­

тык ([юрумдар (2003 ж., 2005ж., 2007жылдар) өткізілді [31.

2002 

жылдан бері адамдардың күкығын қорғау жоніндегі уәкіл — омбуд­

смен институты жұмыс істейді. Қазақстанның адам кұкығын қорғау және 

демократия кдғидатгарына адапдығына дәлел болатын Азаматгык және сая­

си қүкықтар туралы (2003 жылы), адамдардынәлеуметтік-экономикалык 

және мәдени қүкыктары туралы халыкаралык фактілерге кол қойылды. Сол 

сияқты олім жазасына мораторий жарияланды.

Елімізде  ж үргізіліп  ж аткан  дем ократи ялы қ  ж аңғы ртуларды ң 

жүйелілігінің корытындысы болып табьшатын көппартиялык жүйе калып- 

тасты,  мемлекеттік  әлеуметтік  тапсырыс  арқылы  мемлекеттік  колдау 

көрсетілетін 6 мыннан астам МЕ¥-ларөмірсүруде. Қазақстанныңакпарат- 

тык рыногында 2392 БАҚ бар, олардың ішінде 2309 — газет және журнал, 83

4

теле-радиобағдарламалары  жүмыс  істейді.  БАҚ-тардын  85%-дан  астамы 

мемлекеттік емес.

2007 жылдың жазында Мемлекет басшысының бастамасымен елімізде 

президенттік-парламенттік республика кұруға бағытталган конституция- 

лык  реформалардың  жүргізілуі,  демократиялық  жаңғыртударды  жүзеге 

асырудыңелеулі кадамы болып табылады.

Қ азақстан  Үкіметі  БА Қ   қызметімен  байланысты  проблемалык 

мәселелерді шешуге әрқашан баса назар аударып келеді.  Атап айтқанда, 

бұкаралық акпарт құралдары бетінде жала жапкан және тіл тигізген акпа- 

ратгар үшін жауапкершілікті қатайту жөніндегі, баспа кызметі туралы заң 

негіздері кайтарып алынды немесе күші токтатылды. ЕҚЫҮ-нын БАҚ бос- 

тандығы жөніндегі өкілінің кеңсесімен бірлесіп, бұкаралык ақпарат күрал- 

дарыңдағы 

диффамация

 (тіл тигізу) үшін кылмыстыкжауапкершілікті төмен- 

дету мәселесі де карастырылды.

Қазақстан  күн  тэртібіндегі  көптеген  түйінді  мәселелерді  шешуге 

мүмкіндік беретін бүқаралык ақпарат күралдарының оздерінің үйлестіру 

тетіктерін дамыту туралы идеяны колдайды және оны дамыта бермек. 2008 

жылы БАҚ-тарды тіркеу амалдарын жария ету жөніндегі нақты шешімдер 

кабылданды.  Үкімет  пен  журналистік  коғамдастык  ЕҚЫҮ  өкілдерімен 

бірлесе отырып, осы бағытта жүмыстар жүргізіп келеді.

Казакстан Демократияльгк институтгар және адам құқықтары жөніндегі 

бюроның сайлауға және саяси партияларға қатысты заннамалық үсыныс- 

кенестерін орындау жүмыстарын аяктады. Ендігі мәселе соларды түбегейлі 

жүзеге асыруды нақтылау болып отыр.

Пікірталастар  барысында  жасалған  тәжірибелік  үсыныс-кеңестер 

негізінде Казакстанның Орталық сайлау комиссиясы үсыныстар әзірлеп, 

оны  2008 жылы республика Үкіметі  қарады, аталған үсыныстар негізінде 

дайындалған заң жобасы мақүлданып, 2009 жылы кабылданды отыр.

Демократиялық институтгар және адам құқықтары бюросы мен ЕҚЫҮ- 

ның баска да институтгарының комегімен 2008 жылдың соңына дейін Сай­

лау туралы занды реформалау женінде шаралар аякталды. Қазақстан соны- 

мен бірге 2008 жылдың сонында саяси партияларга қойылатын тіркеу та- 

лаптарын ырықтандыру женіндегі шаралар кабылдады.

Жүргізілген конституциялықреформалардыңаясында жергілікті өкідді 

органдардың  өкілетгіктері  кецейтіліп  отыр.  Мемлекеттік  биліктін ортақ 

жүйесіндегі  олардың рөлі мен орны жанаша айқындалды.  Қазақстанныц 

болашақта  ЕҚЫҮ-ға терағалык етуі  тұрғысынан  мемлекеттің жергілікті 

езін-езі баскару жүйесін жетілдіру жөніндегі күш-жігері жалғасын таппак.

Кдзақстанның ішкі саясаттыңең маңызды мәселелерін қарау үшін жал- 

пыұлтгык диалог алаңдарын күрудағы тәжірибесі мол. Үзақ жылдар бойы

5

еліміздетүрлі  комиссиялар жұмыс  істеді, олардыи  coin і.а і.і  <Гm>.к  і.іні.ің 

төрағалығымен Демократияландыру жөніндегі мемлекстгік ксисі.*)ік  ымдай 

пікірсайыстардың  қорытындьтсын  түйіндеп,  ел  Парламент і  ДЮЬ  жылы 

кабылдаған конституциялык реформаларды әзірледі.

Қазақстан саяси билік үдерістерін әрі қарай ырықтандыру, а.... .  жопе

жария ету, билік пен азаматіык коғам арасындағы өзара іс-кимылдыі і оі ггай- 

лы үлгісін жасау жөнінде шаралар қабылдады.  Адами өлшемді қазакстан- 

дык элита ЕКЫ ¥ қызметінің маңызды бағыты деп санап отыр. Міне, сон- 

дықтан да Казақстан осынау топтамалар аясындағы мәселелермен жұмысқа 

басым назар аударып келеді.

Г уманитарлық саладағы Кдзақстанның ең маңызды жетістіктерінің бірі

— үлтаралық және конфессияаралық келісімді  қамтамасыз ету екендігін 

барша жүрт мойындап отыр. Діндер мен халыктар арасындағы диалогты ны- 

ғайтуға басымдықтаныту уакыттыңталабы болып табылады.

ЕҚЫҮ-ның қазіргі төрағасының Діни төзімділік және діни бостанл ык. 

жөніндегі үш жеке өкілінің мандаттарының ұзартылуын Қазакстан қодца 

ды. Осынау қағидаларды дамыту женіндегі біздіңтәжірибеміз де баршага 

үлгі.  Қазақстан  әлем  конфессияларыньщ  жетекшілерінің  басі>ш  қоскап 

Әлемдік  және дәстүрлі  діндер басшыларының съезін  екі  рет,  сопдаіі  ак 

ЕҚЫҮ-ның төзімділік  бойынша  жоғары  деңгейдегі  кеңесін  қабі.ыдалы. 

Қазақстан «Өркениеттер альянсы» достары тобының мүшесі болым  габы- 

ладьі.

ЕКЫҮ төрағасы ретінде Қазакстан 1992 жылғы Хельсинки к ужаты мен

1994 жылғы Будапешт құжатына сәйкес ұйымнын қызметіне үкіметі і к емес 

үйымдардың ашық қатысуының іргелі қағидаларының сақталуыі і колдай- 

тын болады. Адам құқықтары және демократиялық институт ! ар бюросы- 

ныңмандатын сактауды жақтайды.

Қазақстаннынынтымактастықбойыншажаксытәжірибссібаі).  І  КЫҮ- 

ныңүлтгаказшылықістері жөніндегі жоғары комиссары болгаи Макс ван 

дер Стул Қазакстанға талай рет келген, біздін, оның ішінде Халықтар ас- 

самблеясынынтәжірибесін зертгеп, Біріккен үлттар үйымыныңбасші»ілы 

ғыньщайтқаны секілді, кереметмарапаттеңеулер келтірген. Осы түріыдан 

алғанда біз гуманитарлық өлшемдерді дамыту туралы  айтып,  бұл  баіыт 

бойынша ынтымак іас гыгымызды белсенді түрде жалғастыруымыз керек.

Ал  бірқатар 

к.ы 

іу  пікірталас  туғызған  моселелерге  келетін  болсак, 

біріншіден, бұл демок рлтияландыру жене адам құқыктары жөніндегі про­

блема десек, онда бі  ідіи Оүл институтпенөзара байланысымыздыңонтай- 

лы жүйесі жасчи

11

 a 

111

 .і  +  ііп.ііша Қазақстан ез ұстаныьедарьш барынша нақты 

айтып келеді. 

Онын кы 

і мсгі і і

 

колдайды жэне Демократиялаңцыруменадам 

қүкыктары жоніидсі іоюроныц мандатынсактауғадауысберді,болашақта

6

да бұл мандатгьщ сакталуын қолдайды. Казақстан тарапы өз ұстанымдарын 

дәлелдейді,  ымыраның  жолын  іздестіреді,  сөйтіп  алға  жылжуды  ұлттык 

мақсат етіп алады.

Ф ранцияны ң  бұрынғы  Президенті  Ж ак  Ш иракты ң  айтуы  бойынша, 

Қ азақстан  өзінің улттық күндылықтары мен тарих  алдындағы  парызына 

адалдығымен  катар,  кұқы кты қ мемлекет құруға  ж әне  жалпыадамзаттық 

демократия кағидаттарына жақыңдығьш мәлімдей отырьш, күрделі жағдай- 

да мемлекет құрудың тура жолына түсті [4].

ЕҚ Ы Ү -ны ң демократиялық талаптарының бірі—азшылық үлт мәселесі. 

Аз ұлттардың үлесі басым әлемдегі ең копүлтты мемлекеттердін бірі бола 

түра,  Қ азакстанны ң  бүрынғы  посткеңестік  кеңістіктегі  мемлекеттерден 

артықшылығы—коғамдык қүрылымды трансформациялау мен экономика- 

лы к қатынастардыңмоделін өзгерткен күрделі жылдарда қоғампағытүрақ- 

тылық пен келесімді сақтай білді.

Тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен бастап этносаралык катынастарды 

ыждагаттылықпен  реттеу  мемлекеттің  бүкіл  ішкі  саясатының  арқауына 

айналды. Қазакстаңда бірлікті нығайтуда ж әне үлттықмәдениәртектілікті 

жандандыру мен дамытуда салиқалы мемлекетгік саясат жүзеге асырыла- 

ды. А з үлт екілдері шоғырланған жерлерде  16 тілде ана тілі ретінде оқыты- 

латын ұлтгықмектептержұмыс істейді. Мемлекет 500-гетарта үлтгык-мәде- 

ни орталықтарға,  20 республикалық ж әне аймақтық үлттык газеттер мен 

радио-телебағдарламаларға, алты үлттықтеатрға колдау керсетеді.

2003 

жылғы  20  қантарда  Берн  қаласында  Н .Назарбаевпен  еткізілген 

келіссозден кейін Ш вейцария конфедерациясьшың Президент! П .Куш пен 

былай деп  атап  көрсетті:  «Казақстан  Орталық Азиядағы түрақтылықтың 

жасыл аралы болып  калуда, бүгінгі танда Қазақстанда адамдардың ең ма- 

ңызды  күкыктары  —  бейбіт  өмір  сүру  мен  аз  үлттардың  өзін  кұрметтеу 

құқығы берік сакталуда» [5].

1995 

жьитғы  1 наурызда Қазақстан Республикасы Президентінің Ж арлы- 

ғымен күрылған Қазакстан халқы ассамблеясы бүл орайда айрыкша маңыз- 

ды рөл атқарады.  1992 жылы өткен 1 этностық форумда Нұрсүлтан Н азарба­

ев өзінің осы бастамасын ұсына отырьш: «Біздіңен басты қүндылығымыз — 

халықтар достығын казақстандықтардың бірнеше ұрпағы қалыптастырды. 

Көп жағдайларды кайгадан ой едегінен откізе отырып, бұл байлықты та- 

лан-тараж ға  салуға,  қалыптаскан  игі  дәстүрлерді  ұмытуға  біздің  ешбір 

құкығымыз жоқ. Сондыктан форумды түракты жұмыс істеу негізіне ауыс- 

тырып, ж аңа қоғамды қ институт кұру кажет» [6] деп атап керсетті.

Бүгінде ассамблея барлык үлтгық-мәдени орталықгарды біріктіреді және 

мемлекеттегі  аз  ұлттардың мүдделері өкілетгігін жүзеге асырудын накты 

қүралы болып табылады.  2007 жылғы мамырда Қ азаксган Республикасы-

7

ныңКонституциясьшапропорционалдысайлауүлric in қолдапу 

л.<

h r

- 

К,a іак- 

станхалкы  ассамблеясының (ҚХА) депутаттары үшін квота болу  жопінде 

өзгеріс енгізілді. Бұл шешім ҚХ А -ны  консультативтік-кенесі ік  шк титут- 

тан  конституциялы қ институт ретінде өзгерте отырып,  сол аркылы  Адам 

өлшемдері жөніндегі конференцияның Копенгагенде еткен мөжілісінің 31 

тармағына сәйкес  үлттық топтар  үшін әздерінің мүдделерін жоғарғы  заң 

органдарында қорғауға кепілдік берді.

Қазақстанда барлық аз ұлт өкілдерінің сұранысын кднағатгандыру үшін 

ж әне үлтаралық қатьшастарды дұрыс ретгеу үшін барлық жағдайлар жасал- 

ған. А з ұлтөкілдерініңазаматты қ, саяси, экономикалы к, әлеуметтік ж әне 

мәдени қүкыктарын корғау жөніндегі шаралар халыкаралық стандарттарға 

сәйкестеңдірілген ж әне баска мемлекеттер үшін үлгі болып табылады.

БҮ Ү -ны ң бұрьшғы бас хатшысы болган К. А ннан Қазакстанды әлемнің 

баска  мемлекеттері  үшін  түрақты  дамудың,  түрақтылықтың,  ұлтаралык 

келісімнің үлгісі [7] регінде атаған. Ал Рим Папасы Иоан Павел I I 2001 жылғы 

Қ азакстанға келген сапары кезінде былайдепті: «Үлы даладағытыныштык 

пен келісім ерекше сүйсіндіреді  және бейбітшілікті кепұлтты мемлекетге 

де сактауға болатындығын дәлелдейді» [8].

Қ азакстанның ЕҚЫ Ү  алдындағы саяси беделі мен мүмкіңдіктері бірден 

аталмыш  үйымның демократиялануға  қатысты  талагггарын  каншалыкты 

канағаттандыра алатындығына байланысты болып отыр.  Онын пакты  бір 

алғашкы нәтиже-көрінісі — Қазақстанның ЕКЬГҮ-га  2010 жылғы төрагалығы.

Казакстан төрағалығы — барлы к Казакстан халкынын табысы.  Қазақ- 

станныңтөрағалығы — бірінші кезекте, өзінің саяси тарихында түңғыш рет 

салмақты  халықаралык  легитимизация  мен  өзінің  ұмтылысына  колдау 

көрген барлық Қазакстан халкының жетістігі. Қазакстан халкы іштегі және 

сырттағы сындарға қарамастан, тандап алынған саяси ж әне экономикалық 

даму бағытынан таймаған елімізге  ЕҚЫҮ қолдау көрсетіп, өзінін беделді 

үйым екендігін тарихта,  Қазақстан екендігін оған төрағалы қ етуге дайын 

екеңдігін көрсетті [9].

Біріншіден, Қазакстан жетістігі — бүкіл Орталық Азияньгң, ТМ Д -ны ң 

жетістігі,  бүл  —  ЕҚЫ Ү -ға  торағалыкты  алған  алғашкы  Азия  мемлекеті, 

бұрынғы кенестік дәуірден ізін сақтаған бірінші мемлекет, түркі әлеміндегі 

және кәпшілік бөлігі дәстүрлі ислам мәдениетінің аумағына кіретін түңғыш 

мемлекет. Сондықтан мүның маңыздылығын түсінуіміз керек.

Қорыта айтканда. халыктың демократиялануы одан әрі жалгасын таба 

беруі, сондай-ақоны ң сапалы керсеткіштері мен шынайы бейнесі калыпта- 

суына озіміздің саяси-коғамдық бақылау институтгарымызбен катар, ЕҚЫҮ 

сияқты үйымдар тарапынан қолдау табуы Қ азақстанны ң ж әне саяси бағыт 

үстана білуінде деп түсіну керек [10].

(Жалгасы бар)

8

Совет-Хан ҒАББА СОВ, 

жозушы-дәрігер, фантаст, драматург, 

медицина жэне педагогика гылымдарының докторы, 

Махамбет сыйлыгыныц лауреаты, профессор

Әділет  елі

(Ж апонға сапар)

(Жалгасы,  басы  вткен  сандарда)

Бабатоған  —  баймекен

« 

Туган жердің топырагы

 — 

торқа, суы

 — 

бал!»

ҮЖДАН.

Бабатоғанның ойдым-ойдым жазығында жайқалып өскен көкмайсасы  

көлендеп, қы рат-белдерінде тоғайы  мен ж идесі, таидары мен ж ы ңғы лы  

тербелген  ғаж айы п  бір  кұтты   м екен  екен.  Терістігінде  —  м ұнар  буған 

М атай  тауы ,  бұл  өлкені  ызғарлы  желден  қағаты н  ы қтасы н  болған  да 

етегінде  акк ан   —  Ш елек  озені  бүкіл  өңірге  н әр  беріп  ж атқан   берекесі 

секілді.  Н уға ораны п, тербеле ж айқалы п тұрған, нағы з мал м ен құсты ң  

жері екен. Өңірдегі салалай тартып тастаған тоғандарда шымырлай аққан 

суды ң да көлем і мол көрінеді. Тіпті кеш егі  К енес  зам аны нда суармалы  

егіндігі  мен  мал  қыстауы   қатарласкан   ырысы  мол  бай  ауыл  болғаны 

к ө р ін іп -ақ  түр.  А л  енді  бүгінгі  көріністері  м ынау,  к өз  ұш ында  қирап  

жатқан  қыстаулардыңкалдығы, жау шапқаннан кейінгі тұлданып  тасгалган 

қаралы   коны с  тәрізді.  Бейне  төскейінде — малы,  тебе  көрсетер  ж аны  

ж о қ  сияқты . О сындай керін істер бүдан он ш ақты  жыл бүры н, тіпті  кец- 

б ай тақ   қ а за қ   даласы н ы ң  қорқы ны ш ы  болатын.  М ы нау қайта оңалған 

түрі  ғой.  А ңсап  ж еткен   тәуелсіздікті  алғанда  білім сіз  басш ы ларды ң 

бүтінді  бүлдіріп,  қолда барды талан -тараж ға салған ты рты қтары  әлі  де 

ы рсиып  түрғандай. М анадан бері М атай тауы н  бетке алып келе ж атқан

9

б ізБ аб ато ған ау ы л ы н аж етк ен ш еқ ы б ы р л аған ж ан  көрмедік  In.  ксіниде 

төрт түлігі болмаған соң қайран дала өлі шөппен орал ып, саpi.і;і л ; і  і ;і р і к a 

11 

күйі сүлы қ жатыр.  Ж иы рм а жылдай  мал түяғы тим еген  ак  шипердш 

дс 

сақалдары  сапсиып, ш өмеле-ш өмеле болып  үйысып кетіпті. Тек  иып.ш  

ауы лға екі-үш  ш акыры м қалғанда ған ато ған  суды ң жағасында отырглн 

ж алғы з  үйді  кердік.  О ны ң  өзі  де  бір  ш екім дей  ғана,  азғана  отары  бар 

екен.  К араш а қосты ң сыртында ж үрген ж ігіттен ары қарай  ауылға апа- 

рар жодды аныктап алдык. Осы арада көптен көзден ғайып болып кеткен 

к азақты ң  бөрібасар  төбетін  көріп, түлғасы  мен түрін,  батылдығы  мен 

ж ігерін  байқап,  бас  имеске  болмады.  Бұры лмақш ы   болы п,  қой  отары 

ж атқан  ж акка жүре түскен м аш инаны н алды на тө р ттаған д ай  тұра қап, 

жолбарыстай атылмақшы түрі адам ш ош ырлық десе болады. Бұрыла бер- 

ген  м аш инаны ң қабы рғасы н денесім ен  ұрғанда,  д ж ип тің  өзі  ырғалып 

қалды .  Біз көп ке дейін коргенім ізге таңы рқап, ата-бабам ы зды н қалды- 

рып кеткен мүраларын да тани алмай жүрміз-ау деген ойға келдік. Әйтпе- 

се, түйеден ш ы ққан — желмаясы,  жылқыдан алған қазанаты , сиырдың — 

қаратілі  немесе иттен түлеткен  күмайтазы сы  мен бөрбасар төбе ті де тек 

ғылыми  сұрыптаумен  алынған  ж аңа туы нды лар  емес  пе?..  О сылардың 

қайсы сы ны н кадір-қасиетіне жетіп жүрміз? Т әуелсіздікті алғапмап бері 

алаяқты кп ен   халқымызды  қасқы рш а талап,  ж ерім іздің асты  меи  үстін 

жездей қақтап тонаудамыз. Міне, елімізді билеген  басшылардын.бүгінгі 

сикы  осындай коріністерге душ ар етіп отыр.

Әлден уақытта Әдекең:

— У -у-ра-а!  Б аба-тоғанны ңтөбесі кәрінді, — деді.

Анай да:

— М ынау тоған-судан  ж иналған к әл ,  — деп езін ін  бала кезінде суға 

түсіп,  күні  бойы   ойнайты ндары н  есіне түсіріп,  су  ж ағасы на дамбылай 

үйген тобеш іктің үстіне кеп маш инасын тоқтатгы.

М еиіц бар ықыласым, айналадағы зәулім теректерден көз алмай:

— Япыр-ау, мынау қазакты ңтоғай  дейтін ағаш ы ны ң өзі ғой.  Бөріктей 

боп  күлтеленген  ж апы рақтары   қаракөк  тарты п,  ат  айналым  аум аққа 

көлеңкелерін түсіріп түр.  Зәулім  боп  өскен  сымбаттары да белек  екен,

— деп дереу  тосқалтамнан шағын фотоаппаратты  сілып түсіре бастадым.

Ә декен күліп:

— С әке!  М үндай теректерді, сіре, бүрын  к ө р м еген сіз-ау ! — деді.

— Ж ок, Әдеке, терек  ем ес,бүл —тоғайағаш ы .  Мүны  көрмегендіктен 

ем ес,  бала  кезден  жадымда  қалған  ж арасы м ды лы қгы ,  қайы ра  керіп  

түрғанды қтан, куаныш ым қойны м а сыяр емес. Д ел осы ндай к еркем  то- 

ғайларды   сонау  жас  кезімде  Қ ара  Ертістің  ж ағасы нан  к ер іп ,  сағьшы-

10

шьімментабысыптүрғандайкүйдемін. Ш іркін, Қазактыңжерін-айдесеңш і, 

кадір-касиетін үғатын ұргіақ келер күн туар ма екен! — дегі қүш ағым жет- 

пес тоғайды н дінін  құшып, бауырыма бастым.  Ж анымдағы азаматтар да 

құш ақтары на  алып,  туған  жердін  үстіңде  ж үрген  балалы қ  ш ақтарымен 

т а б ы с қ а н д а й   к ү й   к еш іп   түр.  Ә кесі  м ен  б ал асы   ж а р ы с а ,  ә р к ім   өз 

естеліктерін  айтып  жатыр.  Ауадағы  бір ғаж айы п үн де  қүлак кұрыш ын 

қандырардай кы зы қсияқты .

Әлден уақытта:

—  Әне,  анау  түрған  биік төбе, — деп  дауыстап  жіберген  Әдекен:  — 

Қ үтты бала  әж ем   өзі  бастап  келе  ж атқан  боскы ндарм ен,  осы  төбенің 

үстінде тұрып сөйлесіпті. «Николайдың құзғындары» дейтін аңыз боп кет­

кен әңгім есі де осы жерде айтылыпты, — деп естіген-білгендерін тағы да 

қайталап есіне түсірді.

М енің қос жанарым айналада түнып түрған табиғатпен арбалып:

— М ынау неткен ғажап дүние?!  Қ ұм  ж оталары н көмкеріп орман боп 

кеткен сексеуідді қолдан еккен бе?—дедім таңыркап. Сірә, тіпті ит тұмсығы 

өтпестей қалы ң  жыныс екен.

Ә декең де іле сөйлеп:

—  И е-е,  бүрын  мұндай  емес  еді.  Ө зім де таңы ркап  түрмын.  Тегі,  20- 

жылдын көлемінде мал аяғы тимеген ғой. Япыр-ау,  күмдауыт белдер қопа 

болып кетіпті, — деп туған жердің «сақал-мүрты өсіп», алба-жүлбасы шык- 

кан әсерінен өзі айыға алмай түрды.

М анадан үндемейтүрған Анай да:

— Д аланы ң көркі мал екен-ау, — деді.

Осылайша, біз сан-сапалы қ күй кеш іп тұрганда, үстімізден үш қан бір 

топ  үйрек  алдымызда  ж атқан  тоған-көлдің  үстіне  барып  конды.  Мұны 

көріп, аңш ылығы есіне түсіп, елендей қалған Әдекең:

— Бүрындары бұл жерге Д имекең (Конаев) келіп, коныр күзде ылғи аң 

аулаушы  еді.  Бір-екі  рет өзім де аткосш ысы  болып, бірге жүргенім бар. 

О й-й,  ол  кісінің  жүрген  жүрісі  де,  сөйлеген  сөздері  де  өнеге  болатын. 

К өбінесе қарақүйры қ, елік, кабан аулайтын. А лган олжаларын елге тара- 

тып, өзі тандап сойдырған елікті ғана тоңазы тқы ш ға салдырып:

— Үйге бүйырғаны осы болар, — деп  жадырай күліп, ойын айтатын.

С өйтіп,  біз  өрнені  еске  түсіріп  жүргенде түс  мезгілі  де  болса  керек,

Ә декеннің  қалта  телефоны  тағы  да  шырылдап  коя  берді.  Ө зінің  кенж е 

бауыры К әм ш атты ң іздеп жаткднын айтты.  Алматыдан ш ы кканнан бері 

сағат сайын сөйлесіп түрған К әм ш ат енді асқа шакырып, асықтырып жат- 

са  керек.  С ірә,  аялдауды н амалы  ж о к   сиякты.  Д ереу  ж иналы п,  Ш елек 

ауылын бетке алдық...

11

*  *  *

Келе  жаткан  жол  жағалауында жиде  мен тал  ағаштары  ормли  болып, 

ж айкалажамы рай  өсіптұр.К өкж елекнуды ңтүбіндеоскен шырмауықпен 

қияқгы ң калындығьшан көз сүрінеді. Осының өзі-ақ мынау өл кеі і і ц топы- 

рағы нөрлі құнарлы екенін байқатса керек. Кейде күнарлы жердің қүдіретін 

әлі танып болмағанымыз да аны қ байқалады.  Сондықтан да бүгінгі  ауыл 

шаруашылығын жетілдірудің жаңа сипаттағы технологиясы мен теориясын 

да  бұрынғы таптауырын болып кеткен үғымдардан арылтып, мүлде басқа- 

ша ізденістер кажет  сияқты. Манадан бері үн-түнсіз келе жатқан әрқайсы- 

сымыз өз ойларымызбен отырып,  Ш елек ауылынын ішіне ене бастағаны- 

мызды енді ғана байқадык. Көбінесе бір қабатты үйлерден тұратын шағын 

көшелерді бойлап, оргалықтағы әкімш ілік мекемелерін жанай өтіп, ауыл- 

дын шығыс ж ақ бетінде орналасқан Кәмш атгың үйіне де кеп жеттік.

Қакпаны  ашып  алдымыздан  ш ы қкан  К әмш ат та  алабөтен  ақжарқын 

көңілмен машинамызды ішке енгізіп алды. Ү ш кан үя мен тәрбие-тәлімнің 

негізі бір болғандықтан ба, ағасынын аш ы к-ж арқын мінездері інісінен де 

көрін іп   түр.  Бірден  ам ан ды к-саулы қтан  к е й ін -а к   ж уы ны п-ж айы ны п 

жеңілдене бастадық. Атайналым ауланың іші тап-таза, сәнді салынған үймен 

жарасым тапқандай. Үй.сыртына салынған бау-бақшалары да күзде берер 

б е р е к е с ім е н   ад ам   к ө з ін   а р б а п   ал а р д ай   е к е н .  О сы н а у   ау л ад ағы  

түрмыс-тіршіліктің  көріністері де, көңілге токты к үялатқандай болды.

Қ азақты ң ежелден келе  жаткан дәстүр-салты  бойынша мал сойылып, 

түстік асып дайын отыр екен. Ауланы аралап біраз бой сергіткеннен кейін 

К ә м ш а т  бізді  д астар к ан ға  ш ақы рды .  Ә ңгім е  қ ы зы п ,  м анадан  бері 

керген-білгендердін біразы айтылған сиякты. Баппен піскен еттің сорпасы 

да  бойымызға  балдай  жағып,  тояттап  алғаннан  кейін  ауы л-аймақты ң 

әңгімесіне көштік.

Міне, осылай,  уақыт байытқан біз кіші бесін кезінде Ш електен де атта- 

нып,  Алматыға  қарай  жүйткітіп  келеміз.  Келе  жаткандағыдай  емес,  жол 

жиегінде қаптаған сарымсак сатушылар топ-тобымен қатарласа қалыпты. 

Торлы дорбаларға салып, кап-қап етіп дайындап қойған. Бүлардын пиязы 

базардағыдан әлдеқайда арзан да сапалы көрінеді. Сары мсақтың сапасын 

ерекшетанитын әкелі-балалы екеуі бірнеше регтоктап көргендерімен, үнат- 

пағандықтан біртүйірдесаты п алған жок.  Ш іркін, жермөйегін еміп өскен, 

шаруа  адамынын түсініктері  болек  кой.  Өзімді  бүлардың орнына  қойып 

қарасам, тіпті тандамақтүгілі пииздыңорі үрлі иістері болатынын да білмейді 

екем. Ә рі-беріденсоң,акиіамбатып  кеш  қарая  бастады. Алдымыздан жау 

шапқандай жөңкіліп келе жаткан женіл машиналардын нөпірін көріп, аң-таң 

болғаным сонша, тіпті мынау жайды алғаш көргендіктен бе, неойлары вды

12

білмей,  есім шығып кетгі. Қарақұрым бұл нөпірдің жағдайын Әдекең айтк- 

анда ғана түсіндім. Тасқынды судай жөңкіліп келе жатқан Алматыдан ауыл- 

ауылдарға қайгъш бара жатқан қисапсыз көп машина екен. Жаркырата шам- 

дарын ж ақкан машиналар легі, бейне таудан қүлап ағып келе ж аткан отты 

лава секілді.

Танырқағаным сонша:

— Әдеке-ау, А лматыныңтынысын тарылтып, тығындайтындар осылар 

е к ен ғо й ,—дедім.

Ол селкос қана жауап қатып:

— Қайта бүгін аздау көрінеді, — деп мені одан бетер тәнті етіп қойды.

Тәртібі тәркіленген мынау дүниеге жаным ауырып:

— Бассыз қоғамда әділетте, кадағалау да жоқ! Қала экологиясын қолддн 

қүртып отыр  екенбіз ғой.  Не  баскаруы,  иә  ұйымдастыруы  ж оқ елде тек 

осындай бассыздықтар ғана үстемдік құрмақ.  Әдеке-ау, кеш е ғана өзіміз 

көріп келген Токиода қандай?!  Япыр-ау,  16 миллион халыктүратын кдлада 

не көлік тығынын, не ауасынан қара күйе  ысты да байқамадык.  Былайша 

ай ткандаД оки он ы ң бірөзін дебүкіл Қазақстан халкы оты ры п-ақбізкөріп 

жүрген бейнеттің бірі де жок. «Әділет елінің» сипаты  осындай  болса керек. 

Бүкіл жапон еліндегі мемлекеттік жүйе  түгелімен тек халық  үшін қызмет 

етіп отырғаны ұшақтан түсе-ақ  байқалган еді, — деп еріксіз еске оралған 

ойлардан тіпті көніл күйім қүлазъш кетті.

Осынау менің күйімді сезген  Әдекең де терең күрсініп:

— Сәке-аға, бәрін айтта,  бірін айтдегендей, бүгінгі сапарымызбен алға 

қойған  мақсатымыздыда,  көкем іздің ам ан аты н аданүктекой ы п , үйімізге 

оралып келе жатырмыз. Біткен іске шүкіршілік айтайық. Сірә, бүл емірдің 

өкініші  де  бітпес,  үміті  де  үзіліп  кетпесіне  сенейік.  Өзіңізге  мың да  бір 

рақмет, бірге жүрген сәтіміздегі алған  ләззаты м ны ңбағасы н айту қиын, — 

деп өзініңкөңіліндегі алғыс сезімдерін білдірді.

— Мен де  дәп осындай  көңіл күйдемін, Әдеке.  Рақмет, бауы ры м ,—деп 

қысқа кайырып жан-жағыма қарасам, өз үйімнің алдында түрғанымды жана 

кордім. Біз бүл сапарымызды да сәтті аяктадық.  Алдыда әлі талай жолдар 

жатыр...

20-28 тамыз, 2 0 09 ж ш .

13

А .Ә Б У

;

т

 - 

Фараби атындаеы 

Қаз ҮУ-дың аспиранты