Өткен ғасырдың бiрiншi жартысы, Кеңес үкiметi орнағаннан

Дәуренiм қайда бұрынғы, 
Кiм тоқтатар ажалдың, 
Туралап салған құрығын. 
 
Әуелде жазған тағдыры, 
Көз болып мұндай заманға. 
Еңбекпен тауып мал алды 
Домбыра шертiп ән салды. 
 
Жүрген жерi күнде той, 
Көрген адам таң қалды. 
Жалғыздық кеттi бiлiнбей, 
Жедел есiп iнiмдей. 
 
Күн-түн қуып дүниенi, 
Жүрiп едi ерiнбей. 
Бала болып өскен өрiмдей, 
Кеткен жоқ жұртқа көрiнбей. 
 
Жiгiт болып қызықты, 
Самарқанның гүлiндей. 
Аз дәулетпен асқан жоқ, 
Құрбысы озып басқан жоқ. 
 
Ақшасы кем, ақыл көп, 
Саудадан ешкiм асқан жоқ. 
Өлшеулi дәмi бiткен соң, 
Қайтармас ажал алғанын. 
 
Кiм тоқтатар алланың, 
Әмiр қылған дәрменiң 
Кiм болжар дүние өтерiң, 
Жайнаған жаздай кетерiн. 
 
Ғайыптың iсiн кiм бiлер, 
Қай күнi ажал келерiн. 
Бетiме қарсы келмедiң, 
Қадiрiңдi бiлмедiм. 
 
Жүректiң басы жалынды от, 
Ажалдан бұрын өлмедiм. 
Басына жастық қоя алмай, 
Қолыммен сусын бере алмай. 
 
Есiмнен менiң кетер ме, 

Арманда қалдым көре алмай. 
Бұл күнде болды мұндай қал, 
Еңбекпенен асқан мал. 
 
Ақыры болды осындай, 
Бақытқа келген бұл заман. 
Опасыз дүние жалған-ай, 
Талайға қайғы салған ай. 
 
Топырақ жазып қиырдан, 
Ауанда жалғыз қалғаны-ай. 
Тоқтау бар ма ажалға, 
Қарамас бедел ажарға. 
 
Жүрекке қайғы толғаны-ай, 
Суалып өкпем солғаны-ай. 
Жолықтыра көр, құдайым, 
Қиямет күнiң болғанда. 
 
Осылайша болды заман-ай, 
Бұған шүкiр қанағат. 
Жетiлер едi кетiгiм, 
Қалғанын көрсем сәләмәт. 
 
Алғашқы көрген қызығым, 
Айналайын, Ботайым. 
Жолдасыңнан айрылып, 
Түстi ме қайғы-уайым. 
 
Жетiмдiк алла көндiрген, 
Құдiретiң күштi, құдайым. 
Әмiрсейiт, Қажахмет, 
Көрем бе деп бар үмiт. 
 
Сендердi ойлап, құлыным, 
Жүректiң басын алды дерт. 
Балапаным, Мәруәр, 
Әулиеден болсын жар. 
 
Жатсам-тұрсам тiлеймiн, 
Бiр алладан қылып зар. 
Уайым-қайғы қасiретпен, 
Уақытсыз шықпай шыбын жан. 
 
Айналайын, Бейсенбай 

Көп ауырып жаттың ба? 
Қайтарыңда дүниеден 
Елiм деп сәлем айттың ба? 
 
Ай-ай дүние опаң жоқ, 
Рахатың аз панаң көп. 
Ақылы бүтiн кеттi ме, 
Айтты ма сәлем атам деп. 
 
Айтты ма сәлем ауылым деп, 
Ағайын, туған, бауырым, деп 
Ойлаған шығар қарағым 
Түстi ғой шалға ауыр жүк. 
 
Зейнолла жалғыз iнiм деп, 
Бауыр үшiн зарығып. 
Сот болғанын естiртiп, 
Iшiнде кеттi қайғы боп. 
 
Сақыпжамал, Сапия, 
Нұржамал мен Қапия, 
Бексейiт пен Қазбек, 
Көре алмай қалды дүние. 
 
Мәжен де өттi жылаумен, 
Көзiнiң жасын былаумен. 
Тiлеп едi өлгенше 
Болмайды екен сұраумен. 
 
Атаң байғұс жылап тұр, 
Бiр тәңiрден сұрап тұр. 
Жасым жетiп әл кетiп, 
Құрығын ажал бұрап тұр. 
 
Көпке ұзап жүрем бе, 
Келерiн ажал бiлем бе. 
Құлындарым, бақыл бол, 
Көрмеймiн бе, көрем бе. 
 
Тәңiрiм сақтасын ұяттан, 
Өткiзiп алсаң зираттан, 
Қажахмет, қарағым, 
Тастай көрме аяттан. 
 

Социал Жұмабаев 
МӘЛГАЖДАР АЙДАРБЕКОВ 
 
Петропавл 
қаласының 
облыстық 
тарихи-өлкетану 
мұражайының  қазақ  тұрмысы  мен  әдет-салтына  арналған  кең 
бөлмесiнде көрермендердiң көзайымы болған, өте сирек кездесетiн, 
тiптi  Қазақстанның  басқа  қалаларындағы  мұражайларында  бола 
бермейтiн  жәдiгер  бар,  ол-мүиiзден  жасалған  орындық. 
Орындықтың  төрт  сирағы,  арқасы,  шынтақ  тiрерi  –  бәрi  iрi  қара 
малдың  мүйiзiнен  жасалып  әшекейленген,  отыратын  жерi  мал 
терiсiнен жұмсақ қылып жасалып, қызыл барқытпен тысталған. 
Бұл  орындық  қазақтың  сән-салтанат  өнерiнiң  ешқайда 
кездеспеген  жаңа  түрi,  мал  шаруашылығымен  айналысатын 
қазақтың  кәсiби  дүниесi.  Қазақтар  мүйiзден  нешетүрлi  әшекейлер, 
ыдыстар,  құрал-саймандар,  насыбай  салатын  әшекейленген  шақша 
жасайтын, ал мүйiзден жасалған орындық-тақты бiрiншi көргенiм, - 
деген  едi  мұражайда  болғанында  филология  ғылымының  докторы, 
профессор  Тұрсынбек  Кәкiшев.  Бұл  кiсiден  басқа  Алматыдан, 
Астанадан  келген  ғалымдар,  ақын-жазушылар  осы  жәдiгерге 
таңырқай қарап, Орталық мұражайға алу туралы «құда түскендерi» 
де болды. 
Аталмыш  жәдiгердiң  зерттелуiне  Петропавл  қаласының 
тұрғыны  Ысқақов  Қабиболла  қажының  «Осы  өлкенiң  тарихын 
жинастырып  жүрген  азаматсыздар  ғой,  бұл  орындық-тақта  үлкен 
сыр  бар,  тарихқа  беймәлiм  болып  бара  жатқан  тарихи  адамдардың 
есiмi бар, өлкемiздiң өткенi бар», - деген сөзi себеп болды. 
Жәдiгердi  мұражайға  21  шiлде  1967  жылы  Петропавл 
қаласының тұрғыны, орындық-тақ иесiнiң кейiнгi ұрпақтарының бiрi 
Венера  Купкина  деген  азаматша  сыйлаған.  «Аталарым  Iдрiс, 
Мәлгаждардан  қалған  мұра  едi,  осы  мұражайда  сақталғанды  жөн 
көрдiм», - дегеннен басқа ештеңе сөз қоспай өткiзе салған. Мұражай 
қызметкерлерi  этикеткасына  «байдың  тағы»  деп  жазған. 
Орындықтың  иелерi  осы  өңiрдiң  атақты  байлары  екенiнен  артық 
дерек жиналмаған. 
Өткен тарихымызды танып-бiлуде көрер көзге куәгерлiк тарихи 
дерегi  бар  мұражайлар  мен  мұрахаттардың  ерекше  орын  алатынын 
айтып  жатудың  қажетi  бола  қоймас.  Негiзгi  деректердi  Петропавл 
қаласындағы  Солтүстiк  Қазақстан  облыстық  мұрахаттың  (архив) 
1370  қоры,  3-тiзбесi  және  Алматы  қаласындағы  Республикалық 
мұрахаттың  135  қор,  1-тiзбе,  379-iсiнен  алдық.  Iдрiс  қажының 
кейiнгi  ұрпақтары  Кенжетай  ана  және  Манарбек  Ақышұлы,  осы 
әулет  туралы  естiгендерi  бар  Зейнолла  қажы  Олжабаев,  Хабиболла 
қажы Исқақовтордың естелiк әңгiмелерiн пайдаландық. 
Орындық-тақтың  иесi  Айдарбеков  Iдiрiс  қажы  1849  жылы 
Петропавл уезi, Келтесор болысы жерiнде, қазiргi Мағжан Жұмабаев 

ауданы, Майбалық аулында туған. Iдiрiс қажының туған жылы дау 
туғызбайды.  Өйткенi,  «Ислам  әлемi»  баспасынан  2000  жылы 
шыққан  «Қазақстан  қажылары»  деген  кiтаптың  120  бетiнде  1908 
жылы  59  жасында  Меккеге  қажылыққа  барғаны  жазылған.  Уақ 
руының  Шоға  атасының  Есқарасынан  тарайды;  Есқара-Масай-
Байғұлы-Әлiбек-Бақан-Айдарбек-Iдiрiс-Мәлгаждар (Мәлiк). 
Iдiрiс  қажы  Қазан  төңкерiсiне  дейiн  сол  кезде  қазiргi  Мағжан 
Жұмабаев ауданының көп жерiн алып жатқан Келтесор болысының 
болысы,  iрi  ру  басшысы,  сол  төңiректiң  атақты  байы  болады. 
Байлығы туралы ел аузында мынадай аңыз бар: басқа қарамалдары 
мен  ұсақ  малдарын  есептемегенде  жылқысының  саны  900  болған 
екен.  «Мыңды  айдаған  бай  боламын»  –  деп,  қанша  тырысса  да 
жылқысы  мыңға  жетпеген.  Жылқысының  саны  туралы  «тоғыз 
жүзден кетпеген, мыңға жетпеген» деген сөз қалған екен. 
Ескiше  де,  жаңаша  да  оқығаны  бар  Iдiрiс  қажы  ел  аузындағы 
әңгiмелерге қарағанда өте қайырымды ел басшысы болған. 
Iдiрiс  қажыдан  Мәлiк  (Мәлгаждар)  атты  ұл,  Мәпи  атты  қыз 
туады. 
Архивтегi  ресми  құжаттардың  бiреуiнде  Мәлiк,  бiреуiнде 
Мәлгаждар  (Омбыдан  алынған  құжаттарда)  деп  жазылған. 
Фамилиясы  да  Петропавл  архивiнде,  Омбы  облысы  сотынан 
алынған құжаттарда Айдарбеков болса, Алматы архивiнде Идрисов 
болып  жазылған.  Шынында,  азан  айтып  қойған  аты  Мәлгаждар 
болуы керек. Мәлiк деп туыстары еркелетiп айтса, басқа ұлт өкiлдерi 
айтуға  жеңiл  «Малик»  деуi  мүмкiн.  Туған  жылы  да  Петропавл 
архивiнде  1888  жыл  болса,  Омбы  облыстың  сотынан  алынған 
құжаттарда. 1876 жыл деп жазылған. Үкiметтен қуғын-сүргiн көрiп 
жүрген  азаматтың  екi  төлқұжаты  (паспорты)  болуы  да  мүмкiн. 
Осылардың  iшiнде  ден  қоятын  бiр  құжат  бар.  Петропавлдың 
облыстық  архивiнiң  фонд-55,  тiзбе-1,  iс-53  «Список  делегатов 
Акмолинского  губернского  съезда»  (21.08.1921г.)  атты  құжатта 
съезд  делегаттары  қатарында  «Айдарбеков  Малик»  деп  тiркелген. 
Ал,  1928  жылғы  осы  архивтiң  құжаттарында  «Идрисов»  деп 
жазылады. 
Архив  құжаттарында  Мәлiктiң  араб,  орыс  әрiптерiмен 
жазғандары  бар.  Әсiресе,  орыс  тiлiн  жетiк  бiлетiнi,  орысша  өте 
сауатты жазатыны ВКП(б) Орталық комитетi мен Саяси бюросының 
секретары  Сталинге,  Бүкiл  Россиялық  Атқару  комитетiнiң 
президиумына жазған хаттарынан байқауға болады. 
Келтесор  болысын  басқарған  әкелi-балалы  Iдiрiс  қажы  мен 
Мәлiк (Мәлгаждар) Айдарбековтардың атқарған қоғамдық қызметiн, 
тарихтағы  орнын  сол  уақыттағы  тарихи  жағдайларға  бұрылыс 
жасамай  айту  қиын,  түсiнiксiздеу  де  болар едi.  «Жолдасыңның кiм 
екенiн  айтшы,  өзiңнiң  кiм  екенiңдi  айтып  берейiн»,  -  деп,  халық 
даналығы  айтқандай  және  орыстың  ұлы  тарихшысы  Карамзиннiң 

«
Әр тарихи тұлғаға өзi өмiр сүрген тарихи жағдайға орай баға беру 
керек» – деген екен. 
ХХ  ғасыр  басындағы  аумалы-төкпелi  аласапыран  заманда  ел 
теңдiгi  үшiн  атқа  қонған,  газет  шығарған,  партия  құрған,  қуғын-
сүргiнге  ұшыраған,  ақыр  соңында  жат  қолынан  қаза  тапқан  Алаш 
қайраткерлерiнiң  бiрi,  қаламгер  –  Көлбай  Төгiсұлына  Петропавл 
қаласында «Үш жүз» партиясын құруға және оның «Үш жүз» газетiн 
шығаруға  қаржыдай  көмек  берiп  отырған,  осы  iстi  ұйымдастыру 
iсiне  тiкелей  көмек  жасаған  әкелi-балалы  Iдiрiс  және  Мәлiк 
Айдарбековтар болған. 
Көлбай  Төгiсов  Семей  облысы,  Зайсан  уезi  №  4  ауылда  1879 
жылы  туған.  1890-1893  жылдары  Зайсандағы  үш  жылдық  орыс 
мектебiнде  оқып,  кейiннен  Петербург  университетiнiң  Заң 
факультетiн  бiтiрген.  1900  жылдан  бастап  заң  саласында  соттың  iс 
жүргiзушiсi, статс-секретарь болып жұмыс iстеген. Мәриям Әбсәлам 
қызына үйленген. 
Көлбай  Төгiсов  -  әдеби-публицистикалық,  қоғамдық-саяси 
қызметтерi  жағынан  алғанда  ХХ  ғасырдың  басындағы  iрi  қоғам 
қайраткерi.  Ол  қазақ  тарихымен  қатар  Орта  Азия  халықтарының 
тарихында өзiндiк iз қалдырған ерекше орны бар тұлғалардың бiрi. 
1905  жылғы  «Семипалатинский  листок»  газетiндегi  бiр 
мақаласында,  сол  кездегi  зиялы  қауымды  халыққа  қызмет  етуге 
шақырады.  1906-1907  жылдары  татардың  «Уақыт»  газетiнде 
мақалалар  жазып,  қазаққа  мектептiң,  баспасөздiң  қажеттiгiне  баса 
назар аударады. 
1905  жылғы  патша  манифесiн  жасырған  шенеунiктерге  қарсы 
Қарқаралыда ереуiл ұйымдастырады. Ресей және шет аймақтардағы 
жағдайды сыйпаттай отырып, К.Төгiсов патша өкiметiне ұсыныс хат 
жазған.  Патшаға  жiберiлген  жеделхатында  «Егер  халықтың  қойған 
талабы  орындалмаса,  ол  туысқан  халықтың  бiрiн-бiрi  өлтiретiн 
азамат соғысына алып келедi», - деп көрегендiк пiкiр айтқан. 
Бiрiншi орыс революциясынан кейiн Төгiсов қуғындалып, 1909-
1912  жылдары  түрмеде  отырады.  1912  жылы  орталық  қалаларда 
тұрмайтын және саяси iспен араласпайтын болып босатылған. 1915 
жылға  дейiн  Қапалда  тұрады.  «Айқап»  журналына  да  бiрнеше 
мақалалар мен өлеңдер жариялайды. 
1916  жылдың  қарашасынан  1917  жылдың  ортасына  дейiн 
Ташкент  қаласында  аптасына  бiр  рет  «Алаш»  газетiн  шығарды. 
Редакторы Көлбай Тоғысов, шығарушысы Мәриям Тоғысова. Газет 
«
Туркестанский  курьер»  баспаханасында  басылып  тұрды.  Газеттiң 
шығуы  жайында  «Алаш»  газетiнiң  алғашқы  санында:  «Россия 
қарамағындағы  елдердiң  бiрi  болу  үшiн  қазақ  халқының  шешетiн 
мәселелерi  көшпелiлiк  пен  отырықшылық,  оқу-ағарту  iсiн  жөнге 
қою,  мемлекеттiк  Думаға  қатысу,  сот  iсiн  жөндеу,  әйел  мәселесiн 
көтеру,  елдiң  тұрмыс-халiн  түзету»  деген.  Мiне,  газеттiң  негiзiнен 

осы мәселелердi көтергенiн ондағы басылған мақалалардан байқауға 
болады. К.Тоғысов «Жоғалсын Романовтар» деген мақаласында 300 
жыл Россияны билеген Романовтар туралы айта келiп, әр халық өз 
алдына егемендi ел, демократиялық республика болуы керек деген. 
Газетте Т.Жанбаевтың «Бiзге нелер керек?» деген мақаласында 
қазақ  жастарын  оқуға,  мәдениетке,  қазақ  елiн  мәдениеттi  ел 
қатарына  жеткiзу  үшiн  еңбек  етуге  шақырған.  Т.Жомартбаевтың 
«
Достыққа  достық  парыз,  iс  дұшпаныңа  әдiл  бол»  деген 
мақаласында елдi мәдениеттi болуға, ол үшiн оқу-бiлiмге шақырған. 
Абайдың  нақыл  сөздерiн  келтiрген.  «Ояну  керек»  деген  мақалада 
артта қалған қазақ елiнiң оқуға, өнер-бiлiмге жетiлу үшiн жастарды 
оқыту,  қала  болып,  отырықшылыққа  көшу,  Мемлекеттiк  Думаға 
депутат  сайлау  керектiгiн  жазған.  «Гүл  ашамыз»  деген  мақалада 
уақытша  үкiметтi  елге  бостандық  әкеледi  деп  түсiндiрiп,  елдi 
бостандықты  қорғауға  шақырған.  «Көкшетауда  бостандық  туды» 
деген  мақалада  қазақ  елiнiң  Ресейге  бағынғаннан  бергi  жағдайына 
тоқтала отырып, патша үкiметi құлады деп, ендi оқуға, өнер-бiлiмге 
ұмтылуға  жабылып  қалған  мектептердi  қайтадан  ашуға  үндейдi. 
С.Дөнентаев  «Азаттық  күнi»  деген  өлеңiн  қазақ  халқының  патша 
құлдығынан босағанына арнаған. 
Газет  бетiнде  әйел  теңдiгi  жайында  көптеген  мақала,  әңгiме, 
өлеңдер  бар.  Б.Майлин  «Не  қымбат?»  деген  өлеңiнде  әйел  теңдiгi 
туралы айта келiп, «қыздың кедейге – мал, байға – қызың» екендiгiн 
әшкерлеген. 
«
Алаш»  газетiн  бастырушы  Мәриям  Тоғысова  болуы  сол 
кездегi  қазақ  әйелдерiнiң  ояна  бастауының  бiр  белгiсi  болса,  газет 
бетiнде бiрнеше әйел қалам тербегенiн де байқаймыз. Газет бетiнде 
белгiлi  ақын-жазушылардың  алғашқы  өлеңдерi  мен  әңгiмелерi 
басылған.  Б.Майлиннiң,  Ж.Аймауытов  пен  М.Әуезовтiң  студент 
кездерiнде  жазған  мақаласы  кездеседi.  Төгiсов  басқарған  «Алаш» 
газетi осы сияқты өзектi мәселелердi көтердi. 
Қазақтың  ұлттық  баспасөзiнiң  қалыптасу  дәуiрiнде  «Қазақ» 
газетiнен артық (1913-1918жж.) жарық көрген басылым жоқ. Оның 
барлық 265 нөмiрiнiң әрқайсысы қазақ тарихындағы ояну дәуiрiнiң 
күнтiзбегi  iспеттес.  Мәлiк  Айдарбеков  «Қазақ»  газетiнiң  қоғамдық 
тiлшiсi болып, мақала жазып отырған. Көлбай Тоғысов осы газеттiң 
де ұйымдастырушылардың бiрi болған, мақала жазып тұрған. Замана 
шежiресiндей болған  басылым  Омбы облыстың атқару  комитетiнiң 
1918  жылғы  4  наурыздағы  Орынбор  Советiне  берiлген:  «…просим 
немедленно  закрыть  газету»  деген  нұсқауы  бойынша  көп  ұзамай 
жабылды.  Сөйтiп,  патша  үкiметiнiң  отаршылдық  саясатына 
бағынбай  толассыз  шығып  тұрған  басылым  Кеңес  өкiметi  тұсында 
жабылды. «Қазақ» газетiн шығарушылар екi топқа бөлiндi. Бiрiншi – 
«
Бiрлiк  туы»  Алашорда  қазақ  ұлттық  партиясының  органына 
айналып,  оған  осы  партия  басшыларының  бiрi  Мiржақып  Дулатов 

редакторлық  еттi.  Мұстафа  Шоқайұлы  қалаған  бұл  газет  Ташкент 
шаһарында  1917  жылдың  24  маусымынан  1918  жылдың  сәуiр 
айының  ортасына  дейiн  жарық  көрiп  тұрған.  Бұл  газеттi  де  Кеңес 
үкiметi  жапқан.  «Бiрлiк  туының»  мәдениеттi,  танымдық,  тез  ақпар 
жеткiзушiлiк деңгей – жалпы сапасы өте жоғары болды. 
«
Қазақ»  газетiнiң  «солшыл»  бағыттағы  тобы  Солтүстiк 
Қазақстан  облысында  «Үш  жүз»  социалистiк  саяси  партиясын 
құрып,  өзi  аттас  Петропавлда  «Үш  жүз»  газетiн  шығарды.  Бұл 
партияны  ұйымдастырушылар:  К.Төгiсов,  Ы.Кебеков,  Ш.Әлжанов, 
М.Айтпенов,  А.Қылышбаев,  Е.Тоқпанов,  әкелi-баласы  Iдiрiс  және 
Мәлiк Айдарбековтар болды. Партияның Орталық органы «Үш жүз» 
газетi аптасына бiр рет шығып тұрды, газеттiң редакторы К.Төгiсов, 
демеушiлерi әкелi-баласы Айдарбековтар болды. 
Тарихтан  ХХ  ғасырдың  бас  кезiнде  демократиялық  бағыт 
ұстанған  қазақ  тiлiндегi  газет-журналдар  дүниеге  келе  бастағанын 
жақсы  бiлемiз.  Ел  болашағына  алаңдаған  қазақ  интелегенттерiнiң 
басым  көпшiлiгi  осы  баспасөз  төңiрегiне  топтасты.  Олардың 
қаламынан шыққан пiкiрлер бiр мақсатқа тоғысып, ортақ қоғамдық 
ойдың  арнасына  құйылып  жатты.  Қазақ  зиялыларын  толғантқан 
басты мәселе-тәуелсiз мемлекетке қол жеткiзу, қазақ жастарын оқу-
бiлiмге  шақыру  едi.  Мәлiк  Айдарбеков  та  осы  зиялылар  қатарында 
болды.  Көлбайдың  да  демократтық  көзқарасының  әсерi  болар, 
әсiресе,  Көлбай  Төгiсов  шығарған  «Алаш»,  кейiн  «Үш  жүз» 
газеттерiне  публицистикалық  мақалалар  жазып  тұрды.  Дiншiлдiк, 
демократтық  бағыттағы  әкелi-балалы  Айдарбековтар  Келтесор 
болысында  мешiт-медiрессе,  орыс-қазақ  мектептерiн  салдырды, 
балаларды  оқытуға  мұғалiмдер  жалдап,  ел  iшiнде  оқу-ағарту 
жұмысына көп көңiл бөлдi. 
Көлбай Төгiсов «Үш жүз» партиясын, оның органы «Үш жүз» 
газетiн  шығаруда  Петропавл  қаласын  таңдап  алуының  басты 
себептерiнiң бiрi – осы әкелi-балалы Айдарбековтардың көмегi едi. 
Жоғарыда  Қ.Кемеңгерұлы  айтқандай  «Үш  жүз»  партиясының 
құрамында әртүрлi топтар: байлар да, кедейлер де болды. «Үш жүз» 
партиясы  жоғарыда  айтылғандай  алғашында  большевиктер 
партиясын  мойындап,  Колчактарға,  «Алаш»  партиясына  қарсы 
күресте  большевиктермен  бiрге  болды.  «Алаш»  пен  «Үш  жүз» 
арасында  бiтiспес  саяси  күрес  жүрiп  жатты.  «Алаш»  партиясы  да 
Петропавл қаласында «Үш жүз» газетiне қарсы «Жас азамат» газетiн 
шығарды.  «Жас  азамат»  газетiнде  «Соғыс  майданынан»  деген  iрi 
жазудың  астында  мынандай  хабарлар  тұрды.  «Большевиктер  ендi 
ұзақ  жасамайды.  Ендi  көп  болса,  жетi-ақ  күн  өмiрi  қалған  шығар. 
Колчак, Дутов, Юденич, Деникин сияқты ардагерлер тұрғанда бiздiң 
«
Алты Алаш» большевиктерге жем болмайды…» – деп жазды Сәбит 
Мұқанов сол кездегi саяси жағдай туралы. 

«
Үш жүз» газетiнiң әр санында Мәлiк Айдарбековтың мақаласы 
жарияланып,  газеттiң  соңына  «Газет  демеушiсi  Айдарбековтар»,  - 
деп  жазылған.  «Үш  жүз»  партиясы  және  газет  туралы  Сәбит 
Мұқанов  былай  деп  жазады:  «1918  жылдың  мартынан  бастап  май 
айына  дейiн  Петропавлда  шыққан  «Үш  жүз»  газетiнiң  бiрнеше 
нөмiрi Торсан үйiне де келген едi. Сол газеттiң сегiзiншi нөмiрiнде 
«
Алаш»  партиясында  жүрген  қу  табындардың  мұрындары  қанап 
жарға құлады» деген бас мақала шықты. Мақаланың авторы Көлбай 
Төгiсов Алашорданың басты адамдарын сыбай жамандаған… 
Екi  жарым  айда  азғантай  ғана  сандары  шыққан  «Үш  жүз» 
газетiн  оқысақ,  бұл  партияның  да  ұлтшылдық  бағытта 
ұйымдасқанын  көремiз.  Программалық  жағы  эсер  партиясына 
келедi. «Үш жүз» Петропавлдағы Совдеппен бiрiгiп қызмет iстеген 
де,  1918  жылы  чехославактардың  Сiбiрде  революцияға  қарсы 
жасаған  перевороты  болғанда  Совдеп  адамдарымен  бiрге  «Үш 
жүздiң»  адамдары  да  абақтыға  алынып,  бастығы  Төгiсов  қып, 
Колчак олардың көбiн атқан» – Сәбит Мұқанов. («Өмiр мектебi», 9 
том, 466 бет). 
Сәбит  Мұқановтың  жазғанында  Омбы  қаласында  уақытша 
билiкке  ие  болған  Колчак  үкiметi  «Алаш»  партиясының  айдап 
салуымен  Төгiсовты  қамауға  алып,  басқа  мүшелерiн  сотсыз  атып, 
қуғын-сүргiнге  ұшыратқан.  «Алаш»  партиясы  «Үш  жүз» 
мүшелерiнiң және осы партияға бүйрегi бұрған адамдардың тiзiмiн 
берген, осы тiзiм бойынша Колчак үкiметi жазалау жүргiзген. Iдiрiс 
қажыны  өз  үйiнде  отырған  жерiнде  атып  кеткен.  Iдiрiс  қажының 
өлiмi туралы мынадай дерек көздерi ба. 
Жазушы 
Сергей 
Баймухамбетов 
«
Загадка 
потомка 
Каракесеков» 
(«
Северный 
Казахстан» 
4.02.1994г.) 
деген 
мақаласында  былай  деп  жазады:  «Легенда  гласит,  что  как  раз 
гордость  и  стала  причиной  трагедии  девятнадцатого  года.  Якобы 
один из колчаковских командиров, чьи войска расположились в ауле 
Идриса-хаджи,  вызвал  старейшину  к  себе.  Патриарх,  конечно, 
оскорбился  и  отправил  гонцов  назад  с  подробнейшими 
разъяснениями,  кто  и  кому  должен  являться.  А  кончилось  все 
расстрелом. Какие, к черту, казахские церемонии, когда есть маузер 
и  трехлинейная  винтовка».  Сергейдiң  бұл  жазғаны  Iдiрiс  қажыны 
Колчактардың  атқанына  ғана  анықтама  бола  алады.  Ал,  Iдiрiс 
қажының  Колчак  командирiнiң,  яғни  қарулы  үкiмет  адамының 
шақырғанына  бармауы,  Колчак  армиясы  адамының  шақырғанда 
келмегенi  үшiн  атып  тастауы  жазушының  қиялынан  шыққан  деуге 
болады. Жазушының Iдiрiс қажы өлiмiне терең бойламағаны, саяси 
төркiнiне мән бермегенi анық көрiнiп тұр. Ел аузындағы Iдiрiс қажы 
туралы  кейбiр  әңгiмелерде  байлығын  тонау  үшiн  өлтiрiптi  деп  те 
айтылып  жүр.  Бұның  бәрi  сол  кездегi  саясатты,  оқиғаны  дұрыс 
бағаламаушылықтын шыққан. 

Iдiрiс  қажыны  колчактардың  не  себептi  атқанын  жоғарыда 
жазсақ,  қалай  атқанын  баласы  Мәлiктiң  өз  қолымен  жазғанынан 
оқиық.  Алматы  қаласындағы  Республикалық  мұрағатта  (архивте) 
қор-135,  тiзбе-1,  Iс-379.  «Дело  по  конфискации  хозяйства  и 
выселению бая 8-го аула Бейнеткорского района Петропавловского 
округа Идирисова Малика» деген 148 беттен тұратын iс (дело) бар. 
Осы iсте Айдарбеков Мәлiк Iдiрiсұлының Бүкiлроссиялық Орталық 
Атқару  Комитетiнiң  Президиумына  жазған  хаты  бар.  Осы  хаттан 
әкесiнiң өлiмiне байланысты уақиғадан үзiндi келтiрейiк. 
«
Я и отец мой Идрис Айдарбеков были одними из деятельных 
членов  этой  партии  («Уш  жуз»).  С  воддворением  в  Сибирии 
Колчаковской 
контрреволюционной 
власти 
деятели 
контрреволюционной  партии  «Алаш  Орда»  поспешили  донести 
Колчаку  о  признании  и  приобщении  партии  «Уш  жуз»  во  главе  с 
Тогусовым  к  Советской  власти.  Поэтому,  в  1918  году  Колчак 
распорядил арестовать Тогусова в Омской тюрме и Тогусов был взят 
под  стражу.  Во  время  декабрьского  восстания  Омских  рабочих 
против Колчака Тогусов сумел бежать из Омской тюрьми, но он был 
задержан  «Алаш-Ордой»  и  выдан  ею  Колчаку,  который  и 
распорядился  убить  Тогусова  жестокой  мученической  смертью.  Я 
же  тогда  был  задержан-арестован  Колчаком  в  качестве  заложника 
впредь  до  поимки  Тогусова.  Расправившись  с  Тогусовым  Колчак 
снарядил карательную экспедицию для разгрома партии «Уш жуз» в 
том  числе  меня  и  моего  отца  Идриса  Айдарбекова  и,  считая  меня 
также  убитым  шашкой,  оставила  меня  на  месте,  изранив  меня 
изрядно.  Дом  же  наш  был  ограблен  до  тла.  Я  однако  уцелел, 
притворившись  убитым.  Таким  образом  за  преданность  Советской 
власти,  отец  мой  был  убит  Колчаком,  а  я  был  изранен  до 
полусмерти, и спасла меня лишь одна оплошность палачей». 
Колчак үкiметiнiң Iдiрiс қажыны өлтiргенге дейiнгi азабы да аз 
болмады.  «Алаш  Ордашылдардың  айдап  салуымен  Есiлкөлдегi 
Колчак  үкiметi  Айдарбековтардың  өрiстегi  малдарын  есепке  алып, 
сұраусыз алып отырды. Iдiрiс қажының құдасы Қара Баймағамбеттiң 
де  малына  қол  салды.  Екi  байдың  қара  малдарын  ашыққан 
солдаттарына  сойып  берiп  отырса,  жылқыларын  атты  әскерлерiне 
мiнiске  тартып  алды.  Ақтардан  зорлық  көрiп,  көңiлi  қалған  Қара 
Баймағамбеттiң 1919 жылдың күзiнде М.Н.Тухачевский басқарған 5 
Қызыл  Армияны  Петропавлда  қарсы  алып,  ашыққан  армияға 
көмектесуiнiң себебi де осында жатыр. 
Қазан айының соңында Тобыл, Ишим қалаларын колчактардан 
тазартып  келе  жатқан  М.Н.Тухачевский  басқарған  Бесiншi  Қызыл 
Армия  Петропавл  қаласын  азат  етiп,  «Омбыны  аламыз!»,  «Сiбiрдi 
босатамыз!»  деген  ұранмен  Омбыға  бет  алды.  Қызыл  армия 
Лебяжье,  Қарақоға  бекiнiстерiнде  жол  тосып  жатқан  колчак 
армиясын  талқандап,  500  Колчактарды  тұтқындап,  120  мың  бұт 

бидайын  тартып  алды.  Булаев,  Лебяжье,  Келтесор  болыстарын, 
Есiлкөл  қаласын  азат  етiп,  алынған  жерлерде  Ревкомдар  құрды. 
Келтесор  болысының  болысы  болып  келген  Мәлiктi  қайтадан 
болыстыққа  сайлады.  1921  жылы  Келтесор  ревкомының 
басқармасына сайланды. 
1921  жылдың  февраль  айында  Қорған,  Ишим,  Ялутор, 
Петропавл,  Көкшетау,  Қостанай  ақ  армияның  тығылып  жүрген 
офицерлерi  мен  генералдарының  ұйымдастыруымен  бай-
кулактардың  қарулы  көтерiлiсi  болғанын  тарихтан  бiлемiз.  Бұл 
көтерiлiс  орыс  әдебиетiнде  «Ишимское  восстание»деп  те  аталды. 
Бұл  көтерiлiс  Омбы  бағытында  Есiлкөлге  дейiн  жеттi.  Булаев, 
Лебяжье,  Келтесор  болыстарында  коммунистердi  сотсыз  атып 
тастап  отырды.  Ревкомдар  ЧОН  отрядтарын  құрып  қорғанысқа 
көштi.  Мәлiк  Айдарбеков  ұйымдастырған  Келтесор  отряды 
Көкшетаудан  шыққан  бандалармен  ашық  соғысты.  Бұл  жөнiнде 
жоғарыда аталған хатында: «Не говоря вышеизложенного, я в 1921 
году  был  избран  председателем  Келдисорского  волревкома 
Петропавловского  района  и  заявил  себя  деятельным  Советским 
агентом,  что  доказано  тем,  что  я  во  время  налеты  Кокчетавских 
бандитов  не  боялся  во  время  схватки  убить  одного  из  них  и 
задержать  другого.  Это  обстоятельство  известно  тогдашнему 
уполномоченному Акмолинского Губчека тов.Лосеву» – деп жазды. 
Өзiнiң  хатында  жазғанындай,  Мәлiктiң  Келтесор  болысы 
ревкомының  төрағасы  болғанын  анықтайтын  құжаттар  жетiп 
артылады.  Петропавл  облыстық  архивiнiң  фонд-55,  Тiзбе-1,  Iс-53. 
«
Список делегатов Акмолинского  губернского  съезда  (21.08.1921)» 
атты құжатта 168 съезд делегаттары тiзiмiнде 78-шi болып тiркелген. 
Петропавл  архивiнiң  фрнд-5,  тiзбе-1, iс-185.  «Протоколы,  анкеты и 
списки  членов  Келтисорской  волости»  деген  құжатта  мынадай 
мазмұнды хат сақталған: 
«
В Келтисорской волисполком: 
Настоящим информационную инструкторского п/отдела Отдела 
управления  Акмолгубисполкома  предлагает  с  получением  сего 
немедленного выехать в г.Петропавловск и прибыть в Губинфинстр 
не  позже  25  января  1922  года.  За  неисполучением  сего  и  за 
несвоевременную явку будут виновные передать суду. 
Примечание:  Явится  председателю  тов.Айдарбекову  и 
Секретарю тов.Тастемирову обязательно. 
Завгубинфинстром п/отд. 
Секретарь». 
1922 жылдың басынан бастап болыстық ревкомдар таратылып, 
болыстық  атқару  комитеттерi  құрылады.  Мәлiк  Iдiрiсұлы  Келтесор 
ревкомның  төрағалығынан  осы  болыстың  атқару  комитетi 
төрағасына  сайланады.  Оны  анықтайтын  өз  қолымен  жазылған 
қолхаттың ксерокөшiрмесiн бердiк. 

Ксерокөшiрме. Подписка. 
Мәлiктi  1923  жылы  Ақмола  губерниясы  бойынша  өткен 
болыстар  сайлауында  Қазан  төңкерiсiне  дейiн  патшалық  Ресей 
кезiнде  ел  басқарды,  әкесi  Iдiрiс  бай  болды,  қажылыққа  барды  деп 
сайлау  тiзiмiне  енгiзбедi.  1923  жылдан  1928  жылға  дейiн  атқарған 
қоғамдық қызметi туралы деректер жоқ. 
1928  жылы  Петропавл  округы  бойынша  30  дан  астам  iрi 
байларды жер аударады. Осы байлар тiзiмiнде Iдiрiсов Мәлiк те бар. 
Петропавл  округтiк  атқарукомитетi  Мәлiк  Iдiрiсұлына  жер 
аударар алдында мынадай мiнездеме бередi: 
«
Идрисов  Малик  –  лет  сорок.  Бай.  Раньше  в  Николаевское 
время  был  волостным  управителем.  Является  крупным  торговцем. 
Имел  торговую  связь  с  Москвой  и  Петроградом.  Он  по  нескольку 
раз  присваивал  кредиты  гос.торговых  учреждений.  Привлекался  к 
суду.  Имеет  две  жены.  Имеет  4-х  наемных  рабочих.  Пользуется 
большим  экономико-политическим  влиянием  в  пределах  бывших 
трех волостей». (фонд-1370, опись-3. Выписка из доклада об итогах 
компании  конфискации  в  Бейнеткорском  районе.  Характеристика 
баев). 
Әрине,  округтiк  атқарукомитетi  өз  iстерiнiң  дұрыстығын 
көрсету үшiн барынша жаман мiнездеме жазған. 
Мәлiк  Iдiрiсұлы  Ақтөбеге  жер  ауып  барғасын  Петропавл 
округтiк  атқару  комитетiнiң  жазықсыз  жер  аударғанын  нақты 
деректермен  дәлелдеп,  Бүкiлроссиялық  атқару  комитетiнiң 
президиумына,  ВКП(б)  Орталық  Комитетi  мен  Саяси  Бюросының 
генералдық  секретары  Сталинге  шағым  хат  жазды.  Бұл  шағым 
хаттарды  Алматы  архивiнiң  135  қор,  1-тiзбе,  379-iсiнен  алдық.  Екi 
хаттың  көшiрмесiн  жазып  отырмыз,  өйткенi  осы  екi  хаттан  оқушы 
Айдарбековтар  жайлы  көп  жайытты  аңғара  алады.  Мәлiк 
Айдарбековтың  саяси  сауатты,  өжет  адам  екенiн  айтпас  бұрын  сол 
кездегi тарихи жағдайға тоқталайық. 
Қазақстанда  тоталитарлық  жүйенiң  берiк  орын  алуы 
Ф.Голощекиннiң  үкiмет  басына  келуiмен  (1925-1933ж.ж.)  тығыз 
байланысты.  Ауылдарды  Совет  үкiметi  орнаған  жоқ  деп,  «Кiшi 
Октябрь»  төңкерiсiн  жүргiзiп,  қысқа  Уақытта  отырықшылыққа 
(коллективтендiру) көшiру саясатын жүргiздi. Бұл саясатына қарсы 
болады  деген  озық  ойлы  ел  басшыларын  қуғынға  ұшыратты. 
С.Садуақасов, 
С.Қожанов, 
С.Сейфуллин, 
М.Мырзағалиев, 
Нұрмақов,  С.Мендешов,  Ж.Мыңбаев  сияқты  ел  басшыларын 
«
ұлтшыл»  деген  желеумен  1926  жылдары  қызметтен,  елден  қуды. 
1928 жылдың аяқ кезiнде А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, 
М.Жұмабаев  екi  жылдан  кейiн  М.Тынышбаев,  Ж.Досмұхамедов 
сияқты алдыңғы қатарлы ұлт өкiлдерiн тұтқынға алды. 700 ден астам 
iрi  байларды  тәркiлеп,  жер  аударды.  ОГПУ-дiң  мәлiметi  бойынша 
бұлардан  басқа  1922-33  жылдар  арасында  бұлардан  басқа  үкiмет 

саясатына  қарсы  болды  деп  33  мың  адам  қамауға  алынды.  «Кiшi 
Октябрь», коллективизация саясатының нәтижесiнде Қазақстандағы 
қазақтардың саны 50% кемiдi. 
Көршiлес  Қырғыз,  Өзбек,  Түркiмен,  Тәжiк  республикалары 
бұндай  нәубәтсiз,  бұндай  апатсыз-ақ,  бұндай  шығынсыз-ақ 
коллективизация  қайшылықтарын  жеңе  бiлгенде  Қазақстанның 
осындай жағдайға ұшырауы тек үкiмет басшысы Ф.И.Голощекиннiң 
кiнәсiнен  болды.  Орыстардың  мұжығынан  басқа  шаруа  көрмеген 
Голощекинге  ең  кедей  деген  көшпендiнiң  отыз-қырық  ұсақ  малы, 
төрт-бес iрi қарасының болуы шектен тыс байлық болып елестейдi. 
Пролетариатсыз  социализм  құруға  болмайды,  Октябрь 
революциясы қазақ даласында болмапты деп Сталинге хат жазады. 
Сталин бұл  идеяны  қызу  қолдап  бұрыштама  қояды.  Сонымен 1928 
жылы  бүкiл  Совет  елiне  жеке  шаруаларды  коллективтендiру 
басталғанда,  Қазақстанда  Ф.И.Голощекиннiң  басшылығымен  «Кiшi 
Октябрь  революциясы»  басталады.  Голощекиншiлдер  жалаңаш 
батрактарды қолына мылтық берiп атқа отырғызады. Сөйттi де малы 
бар  халыққа  айдап  салды.  300-ден  аса  малы  бар  үйлердi  «байлар» 
деп  шаңырағын  ортасына  түсiрдi.  Малдарын  тартып  алып  елден 
қуды,  жер  аударды.  Сәл  дауыс  көтерген  бай,  қожа,  молданы 
қолдарына  шексiз  билiк  тиген  белсендiлер,  әсiресе,  орган 
қызметкерлерi сотсыз, тергеусiз атып та тастап жатты. Мал ұстаудан 
басқа кәсiбi жоқ қазақ халқының мал бiрден-бiр тiршiлiк көзi екенiн 
бiлмедi. Әр халықтың жергiлiктi ерекшелiгiн есепке ала отырып, бұл 
науқанды  асыра  сiлтеусiз,  белден  баспай,  үгiт-насихатпен 
жүргiзгенде  қазақ  халқы  бұрын-соңды  болмаған  қырғынға 
ұшырамаған болар едi. 
И.В.Сталинге  жазған  хатында  Мәлiк  Iдiрiсұлы  Қазақстандағы 
жағдай  туралы  былай  деп  жазды:  «Мы  Казахи  –  переживаем  ныне 
этап разлагающегося родового быта, из скорлупы этого быта мы еще 
не  вылупились.  Мы  казахи  в  силу  сложившейся  счастливо  об, 
активной    политической  обстановки,  созданной  Октябрьской 
революции,  избегли  грозившего  при  царизме  этапа  рабства,  также 
этапов  феодализма  и  капитализма  и  казахи  минуя  муки  рождения 
этих  этапов,  свободно,  легко  и  безболезненно  могут  воспринять 
социалистический строй при условии разумного и умелого подхода 
к  делу  со  стороны  местных  партийных,  советских  и  хозяйственых 
организаций  и  при  условии  строжайшего  соблюдения  принципов 
преподанных 15 съездом партии и последовавших за ним Пленумов 
ЦК ВКП(б). 
Переход  же  от  родового  быта  к  социализму  не  представляет 
таких  особых  мук,  так  как  в  самом  родовом  быту  содержатся  все 
начала  патриархального  коммунизма,  нуждающегося  в  разумном 
руководстве диктатуры пролетариата и в научном оформлении. 

Если  мы  ошибаемся  в  наших  взглядах  на  дело,  то  мы  просим 
Вас, тов.Сталин, извинить нас в том предложении, что мы говорим 
Вам  все  это  от  чистого  сердца  без  задних  мыслей  по  нашему 
разумению. 
Мы  полагаем,  что  Казахстан  в  отношении  нас  допустил 
ошибки, что просим Вас иметь всегда в виду». 
Хаттың мазмұнына қарағанда Мәлiк сауатты, саясатқа да жетiк 
болған.  Екiншiден,  Сталиннiң  сол  кездерде  сенiмдi  адамдарының 
бiрi  деп  саналған  Голощекин  басқарған  Қазақстан  үкiметiн 
«
қателестi»  деп  Сталиннiң  өзiне  жазуы  барып  тұрған  батылдық, 
екенiң бiрi iстей бермейтiн iс. 
Мәлiк  Iдiрiсұлы  «Голощекин  қателестi»  деп  18.12.1928  жылы 
Ақтөбе  қаласынан  жер  ауып  жүрген  уақытта  жазған.  Бұл  уақытқа 
дейiн  Қазақстанда  коллективтендiру  жұмысында  қателiк  жiберiлдi, 
халықты  жазықсыз  жер  аударды  деп  Сталинге,  не  Голощекинге 
Мәлiк  Iдiрiсұлынан  бұрын  хат  жазған  басқа  адамды  тарихтан 
кездестiре  алмадық.  Рас,  1932  жылы  Ғ.Мүсiрепов,  М.Ғатаулин, 
М.Дәулетқалиев,  Қ.Қуанышев,  Е.Алтынбеков  ВКП(б)  Орталық 
Комитетiне  Қазақстанда  коллективтендiрудiң  лениндiк  принципiн 
бұзу  орын  алып  отырғандығы  туралы  хат  жазған.  (Бұл  «Бесеудiң 
хаты» деп аталып кеткен). 
Қазақстандағы  осы  сияқты  терiс  саясатпен,  аштықпен  белсене 
күрескен  –  партия  қайраткерлерiнiң  бiрi  –  сол  кездегi  РСФСР 
совнаркомының орынбасары, белгiлi революционер Тұрар Рысқұлов 
Сталинге  екi  рет  хат  жазған.  Бiрақ  бұлардың  бәрi  1931-1932 
жылдары жазылған. 
Мәлiк Iдiрiсұлының ол кезде «тәжiрибелi большевик, Сталиннiң 
серiгi» атанған Филипп Голощекиннiң атына сын айтып, Сталиннiң 
өзiне жазуы айға балта сiлтеумен бiрдей болатын. 
Мәлiк  Айдарбеков  ВКП(б)  Орталық  Комитетi  мен  Саяси 
Бюросына,  Бүкiлроссиялық  Орталық  Атқару  комитетiнiң 
президиумына  КазЦИК-тың  және  Петропавл  округтiк  атқару 
комитетiнiң  жазықсыз  Ақтөбе  қаласына  жер  аударғаны  туралы 
шағым  хатын  өз  атынан  ғана  емес,  өзiмен  бiрге  жер  аударған 
Бейнетқор  ауданының  8.10  ауыл  тұрғындары  Сұлтан  Абдрахимов, 
Баймухамед  Майкотов,  Хасен  Баймухамедов,  Құрманшаих 
Майкотов, Дәмелi Майкотова, Исамберды Тоқымбетов, Тасмағамбет 
Тоқымбетов,  Жылқыбай  Сабырдинов,  Нұрғали  Жылқыбаев, 
Темiрғали Жылқыбаев, Ахметжан Нұрмұхамедов, Ибел және Жүнiс 
Қаймуллиндер атынан да жазған. 
Бiрақ,  жазылған  шағым  хаттар  нәтиже  бермедi,  өйткенi 
Петропавл  округ  атқару  комитетi  жоғары  жаққа  бұл  кiсiлердi  тап 
жаулары  деп  жағымсыз  жауап  бердi.  Мысалы  Мәлiк  туралы 
Сталинге:  «Революцияға  дейiн  әкесi  Iдiрiс  екеуi  патша  үкiметiне 
қызмет етiп болыс болды, атақты байлар, кедейлердi қанады, Iдiрiс 

Мекеге барды» - деп телеграммамен жауап берген. (қор-135, тiзбе-1, 
iс-379).  Мәлiктiң  Ақтөбедегi  өмiрi  туралы  ешқандай  дерек  жоқ,  ел 
аузындағы  әңгiмелерге  қарағанда  тиiстi  уақытын  атқарып  1932 
жылы босатылады. 
Ақтөбеде жер ауып жүргенде өлеңмен елге жазған хаты: 
 
Өткен күн, көрген қызық түстi еске, 
Зарығып бiр отырмыз күнде кешке. 
Өткендi мысал қылып жаздым өлең 
Жамиғат бұл қалай деп айып етпе. 
 
Жаратқан хақтағала күн мен айды, 
Қасiрет, ауыр қайғы сөз қозғайды. 
Дағдырда жазған iс өзгерiлмес, 
Құдай досты пайғамбардан бiз қалайды. 
 
Атамыз өткен екен керей-уақ 
Сөйлеймiн бiлгенiмдi салсаң құлақ. 
Олар да өз тұсында кем болған жоқ 
Бақ-дәулет ғұмырынша кiмде тұрмақ. 
 
Уақта белгiлi едi Қамбар атам, 
Сөзiмде осы айтқан барма қатам. 
Ерегiскен дұшпаннан кегiн алып, 
Қалмақты Назым үшiн қырып салған. 
 
Екiншi болды батыр тағы Көкше, 
Соғысты жаулармен нағыз ерше. 
Жаулыққан қалмақтарды бет қаратпай, 
Бiр сыпыра батырлықпен ғұмыры өттi. 
 
Қазақты асырады тұлпарымен 
Екiншi қолындағы сұңқарымен. 
Адам ғып алты алашты өркендетiп 
Сол үшiн аты қазақ соңына ердi. 
Бiр күнi жауыз ажал қуып жеттi 
Атамыз Қобыландыға қаза жеттi. 
 
Асылдан болат туып Қосай батыр 
Салыпты дұшпанына заман ақыр. 
Өлтiрiп Қобыландының кегiн алып, 
Бақ – дәулет, құрды басқа алтын шатыр. 
 
Үшiншi болды батыр Баян-Сары 
Қозғалды қасiреттен сөздiң зары. 

Қасында Абылайдай ақылшы боп, 
Бағынды бұларға да жұрттың бәрi. 
 
Өтiптi бұлардан да дүние солай, 
Кiм өттi бұл дүниеден бiр тосылмай. 
Уақтың шалқақтаған еркесi едiм 
Бұл күнде жабырқатты патша құдай. 
 
Қайран ел сағынамын сiздердi ойлап, 
Қасiрет толып жатыр iште қайнап. 
Өткен күн қайта айналып келермекен 
Жабыққан көңiлдегi қайғыны айдап. 
 
Мен жүрмiн Ақтөбенiң қаласында, 
Сыйынып бiр алланың панасында. 
Бақ-дәулет ағайынның құрметiмен, 
Сыймаушы ем Сарыарқаның даласына, 
Мал ұрлап, кiсi өлтiрген жазығым жоқ 
Аз ғана бақ-дәулеттiң жаласына. 
 
Дариха жауыз тағдыр қайталадың, 
Алмаған бақ-дәулеттi еш қалмадың. 
Қатын-қалаш үй-iшiн түгел айдап 
Жылаған балаларға көз салмадың. 
 
Жанатай Тұрашпенен асыл затым, 
Тұрашқа көңiлiмде бар ғой дәтiм. 
Сарғайып сағат сайын күтсемдағы 
Сонда да бiр келмедi жазған хатың. 
 
Бiрiншi дұғай сәлем Сағит аға, 
Кетiп тұр осы күнде бiзден баға. 
Кез болды түрлi қаза бұл шағыңда 
Қайырын берсiн сiзге хақтағала. 
 
Дос құрбым замандасым Мұқан мырза 
Мен үшiн бiр жаныңды қылдың жеда. 
Ардақты Нұрмұханбет, Қасен, Бейсен, 
Сiздерге өлгенiмше мен риза. 
 
Ардақты Орынбасар ағатайым, 
Бiз кетiп сiздерге түстi уайым. 
Тiлегiн екi жақтың қабыл етiп 
Үйiрге қосар ма екен бiр құдайым. 
 

Нүрпейiс, Шахан менен Қоржанбайға 
Бiр жүрiп ойнап күлген заман қайда. 
Зарығып сiздердi ойлап жатқан жүрек 
Бiлмейтiн не боларын, қандай жәйда. 
 
Хат-хабар мен күтемiн бәрiңiзден, 
Өлгенше бұл дүниеден күдер үзбен. 
Бақыл бол үлкен-кiшi замандасым 
Қоштасу амандасу ендi бiзден. 
 
Болғанда заман дауыл, басым қаңбақ, 
Жел қуған жаққа қарай домаламақ. 
Тапсырып тәуекелге белдi байлап, 
Дариха мухмин адам мойындамақ. 
 
Мәпидей жалғыз бауыр қалды артта 
Зарланып жылағаны батты жанға. 
Бiз кеттiк тәуекелге белдi байлап, 
Зар жылап қала бердi Қызылжарда. 
 
Жылаған көздiң жасы шығын заман 
Болып тұр жылағаның ызыңдаған. 
Бiр алла тiлегiңдi қабыл етсiн 
Не айтам одан басқа бауырым саған. 
 
Өткен күн қылған қызық түседi еске, 
Зарығып бiз отырмыз күнде кешке. 
Назым қып бiр-екi ауыз жаздым сәлем 
Жамиғат бұл қалай деп айып етпе. 
 
Жазушы Мәлгаждар менiң атым 
Тарихта белгiлi едi арғы затым. 
Шыға алмай қыр басына ойда отырып 
Қасiретпен ағайынға жазған хатым. 
 
Күрең ат, ащылы шоқ жерiм қалды 
Қарауыл, керей-уақ елiм қалды. 
Бiрге өскен кiшкентайдан бауырларым 
Тыңдашы құлақ салып бiздiң зарды. 
 
Мұрнымнан Келтесордың исi кетпес 
Көруге шоғаларды көзiм жетпес. 
Өтсе де неше заман көрге түспей 
Түсiмнен бауырларым өңi кетпес. 
 

Бауырлар, көп болды көрмегелi 
Бар шығар ренжiткенiм кей бiрiңдi. 
Сен үзген шынар ағаш бұтағындай 
Толқынмен ағып кеткен бiз бiр мұңды. 
 
Әмiржан, Қапизамен құлыным-ай 
Сорыңа кездестiрдi мына құдай. 
Үш үйдi қатар тiгiп толықсыйтын 
Заманың не болады бұдан былай. 
 
Елубай саған аманат осы өлеңiм 
Аяйды қолдан келсе кiм өнерiн. 
Елiме анық оқып түсiндiршi 
Тартылмай шаршы топта кемеңгерiм. 
 
Қаламым тоқта ендi, сөзiм қысқа, 
Сондай-ақ, жүйрiк емен сөзге ұста. 
Бар шығар арасында көп қатесi 
Тар жолда, тайғақ кешу ағысында. 
 
Мәлiк  Айдарбеков  1934  жылы  Омбы  облысына  көшiп  барып, 
1937  жылы  Омбы  қаласында  «халық  жауы»  деп  ұсталып  ату 
жазасына кесiлдi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ЕКIНШI БӨЛIМ 
 
ЖАЗЫҚСЫЗ ЖАНДАР ЖАПА ШЕКТI 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Мағжан Жұмабаев 
ТҰТҚЫН 
(М.Д-ға хат) 
 
Кеудеде – от, iште – жалын, көзде – жас, 
Күнi-түнi қайғы жұтқан сорлы бас, 
Сабан төсек, тым қараңғы жатағы, 
Наны қара, шайы қара, қарны аш! 
 
Күн түсiрмес мейiрiмi жоқ қаратас, 
Ағармай ма мұндай үйде қара шаш? 
Жанында жоқ жаны ашитын жақын жүз, 
Тасбауырлар ыңғайына қарамас. 
 
Жарық сәуле не Ай, не Күн көрсетпес, 
Жақынының: «Ой бауырымын!» естiрмес. 
Iс – санаулы, сөз – аңдулы, ерiк жоқ, 
Өз қолымен ұнамды тон пiштiрмес. 
 
Қайғыланба, сорлы тұтқын, еш нетпес, 
Күн батқанмен, таң атпайтын түн жетпес. 
Ер жүректi азаматтың басына 
Бұл жалғанда нелер келiп, не кетпес? 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
Ғ.Қадiрәлiұлы
 
АЗАПТА БОЛҒАН АҚЫН 
(Хамза Абдуллин)
 
 
Қазақстанның белгiлi ақыны, танымал тұлға, жерлесiмiз Хамза 
Абдуллин  тағдырдың  тәлкегiне  душар  болған  аяулы  азамат.  Ұлы 
Отан  соғысына  қатысып,  ел  қорғады,  жаулардың  қолына  түсiп, 
тұтқындалды,  бiр  шыбын  жаны  қаншама  азап  шектi.  Өмiрiнiң 
жалындаған жiгiтшiлiк шағы – он бес жылы қапаста, айдауда өткен. 
Әңгiменi iретiмен баяндайық. 
Абдуллин  Хамза  Жармұхамедұлы  1919  жылы  (кейбiр 
деректерде  1917  жылы)  10  ақпанда  Солтүстiк  Қазақстан  облысы 
қазiргi  Мағжан  Жұмабаев  ауданы  (бұрынғы  Бейнетқор  ауданы) 
Шаңдақ  деген  ауылда  дүниеге  келген.  1932-1936  жылдары  Омбы 
қаласындағы ауыл шаруашылық жұмысшылар факультетiнде оқып, 
оны  ойдағыдай  аяқтайды.  Елге  оралып,  облыстық  халық  ағарту 
бөлiмiнде  қызмет  атқарады.  1937-1940  жылдары  Алматы 
қаласындағы  Коммунистiк  Журналистер  институтына  түседi.  Ол 
институтты  ойдағыдай  –  қызыл  дипломмен  аяқтап,  орталық 
«
Социалистiк  Қазақстан»  газетiне  қызметке  орналасады,  бөлiм 
меңгерушiсi  дәрежесiне  көтерiледi.  Оның  өлеңдерi  облыстық, 
республикалық газет-журналдарда жариалана бастайды. 
Хамзекеңнiң  алғашқы  туындыларының  бiрi  1940  жылы 
«
Әдебиет  майданы»  журналының  12  санында  шыққан  «Шойын 
жолда»  атты  дастаны.  Көлемдi  дастан,  130  шумақ  және  ол  латын 
әрiптерiмен  жазылған  екен.  Бұл  дастан,  жас  ақын  журналистердiң 
Республикалық жарысында бас жүлдеге ие болған еңбек. Осыдан iле 
аталмыш журналда «Қорқақ» атты екiншi дастаны басылады. 
1941  жылдың  басында  Хамза  Абдуллин  мiндеттi  әскер 
қатарына  алынады.  Көп  кешiкпей  Ұлы  Отан  соғысы  басталады. 
Оңтүстiк Батыс майдандағы көп жауынгерлер қоршалып немiстердiң 
қолына түседi де, тұтқындалады. Бұл тұтқындардың арасында Хамза 
ағай  да  бар  едi.  Содан  1945  жылға  дейiн  олар  Германияның 
концлагерiнде болады. Алғаш батыстың Хорол, Ковель қалаларында 
қамалса, одан кейiн Германияның Алтенбург, Польшаның Демблин, 
Виньямино  қалаларындағы  мықты,  атақты  бекiнiс  лагерлерiнде 
орналастырылады,  қиын-қыстау,  қиамет-қайым  өмiрлерiн  осы 
жерлерде өткiзедi. 
Хамза 
Германияда 
құрылған 
Түркiстан 
легионына 
қабылданады.  Онда  мұсылмандар  дивизиясы  құрылып,  Хамзекең 
Темiрлан батальенында жұмыс iстейдi, кейiн Түркiстан комитетiнде 
шығарылатын  «Милли  әдебиет»  журналы  мен  «Жаңа  Түркiстан» 
газетiнде әдеби қызметкер болады. Сол жерде «Толқын жыры» деген 
өзiнiң алғашқы өлеңдер жинағын бастырып шығарады. Бұл айтылып 

отырған  әңгiменiң  жайы  былай  болған.  Герман  үкiметi  Кеңес 
үкiметiне қарсы Түркiстан легионын, Түркiстан комитетiн, одан соң 
мүсiлмандар дивизиясын құрған. Бұлардың құрамында түрiк, өзбек, 
татар,  қазақ  т.б.  ұлт  өкiлдерi  болған.  Оларды  құрастырып, 
бiрiктiрген  және  басқарған,  негiзiнен,  Кеңес  үкiметiне  қарсы 
адамдар едi. Ал, дивизия болса Шехословакия жерiнде орналасады. 
Бiрақ,  ондағы  концлагердегi  тұтқындар  (iрiктелген)  арасында 
алауздылық  туып,  антифашистiк  ағым  пайда  болады,  араларында 
iрткi туады. Соның нәтижесiнде көптеген адамдар қайтадан түрмеге 
жабылады,  ату  жазасына  бұйырылады.  Сөйтiп,  Хамза  ағамыз  ату 
жазасына  кесiледi.  Бiрақ,  төтенше  болған  бiр  уақиға  оның  тағы 
жанын сақтап қалады. 
1945 жылы 23 сәуiр айында (соғыс бiтуге жарты-ақ ай қалғанда) 
Гитлердiң түрмедегi, лагерлердегi адамдарды, түнгi шабуыл кезiнде, 
босатыңдар,  Қызыл  Армияға  қарсы  жiберiңдер  деген  бұйрығы 
шығады. Бұл Гитлердiң «өздерiн өздерi қырсын» деген пиғылы едi. 
Германия  қамауында  (қапаста)  отырған  адамдар  бостандыққа 
шықтық  деп  тым-тырақай  қашады.  Солардың  iшiнде  тағыда  Хамза 
Абдуллин де бар едi. Олардың бiразы оққа ұшады, аман қалғандары 
Қызыл  әскерлерге  қосылады.  Сөйтiп,  пәле-жаладан  аман-сау 
құтылдым  ба  деп  жүргенде  Хамзекеңдi  Кеңес  Одағы  мемлекеттiк 
қауыпсiздiк  комитетiнiң  адамдары  ұстап,  Пруссия  жерiнде  түрмеге 
жабтырады.  Соғыстан  кейiн  шет  жерде  жүрген  фашистiк  тұтқында 
болғандарды  өз  жерiне  босатады,  әр  республиканың  сұрауы 
бойынша.  Хамзекең  елге  –  Алматыға  оралады,  туған  жердiң 
топырағына табаным тисе деген арманы орындалады. Бұл қуанышы 
да  көпке  бармайды,  сорлы  басы  әлi  де  азаптан  арылмапты. 
«
Сатқын»,  «фашистерге  қызмет  еткен»  деген  айып  тағылып,  1947 
жылы өзiнiң туған елi Қазақстанда тағы сотталып, 10 жылға кесiледi. 
Бұл жазаның ең жеңiлi болатын. Ол кезде не 25 жыл, не ату жазасы 
болатын.  Содан,  тағы  10  жылға  айдалып,  Сiбiрдiң  атақты  Қалыма 
лагерiне жiберiледi. 
- 
Мен  «Толқын  жыры»  атты  өлеңдер  жинағымды  Германияда 
тар қапаста жүргенде жаздым, - дейдi Хамзекең. - Онда үкiметiмiзге 
қарсы  жазылған  бiр  ауыз  сөз  жоқ.  Редакцияда,  Германияда 
жүргенде,  мүсiлмандар  дивизиясында  болғанда  фашизмге  қарсы 
астыртын  әректтерге  қатыстым.  Ұлттық  комитеттiң  осыларды 
ескермегенiне таңданамын. Мың өлiп, мың тiрiлдiм. Бiрнеше рет ату 
жазасын да алдым. Әйтеуiр, әлi тiрiмiн. Он бес жыл көрген бейнетiм, 
қайпастағы қайғым, айдаудағы азабым барлық өмiрiмнiң таразысын 
басып кетерi сөзсiз. Тек ондай азапты ешкiмнiң басына бермесiн!… 
1955  жылы  Одақтың  Жоғарғы  Кеңесi  барлық  «отан 
сатқындары» деп айыпталған адамдарды ақтау, азаматтық құқығын 
қайтару жөнiнде үкiм жариялайды. Осыған орай Хамза Абдуллин де 
1956  жылы  түрмеден  босап,  бас  бостандығын  алып  шығады. 

Паспорты,  Отан  соғысына  қатысқандық  күәлiгi-әскери  билетi 
берiледi,  журналистiк,  жазушылық  дәрежесi,  қызметi  бәрi  де 
қалпына келтiрiледi. 
Бiрақ,  ақталып,  жалпы  халыққа  жариалануы  1993  жылғы  14 
сәуiрдегi  «Жаппай  саяси  қуғын-сүргiн  құрбандарын  ақтау»  туралы 
Заңы  негiз  болды.  Абдуллин  Хамза  ақталды  Қазақстан 
Республикасының  Жоғарғы  Сотының  шешiмi  шықты.  Иә,  өмiрдiң 
қиямет  –  қайымын:  тұтқын,  фашистiк  концлагерь,  Түркiстан 
легионы,  Колыма  сияқты  тамықтан  өткен  кезеңiне  осымен  нүкте 
қойылды, бостандық, жаңа өмiр басталды. 
1956ж.  бар  пәледен  құтылғаннан  кейiн,  бас  бостандығын 
алғаннан  соң  ғана  құрғаған  қаламын  қолына  қайта  ұстады.  Туған 
елге, жерге, Отанға деген зор махаббатын қайта, жаңғырта жырлай 
бастады. 
Хамза  Абдуллиндi  өмiрiмде  екi-ақ  рет  көрдiм.  Бiрi  сексенiншi 
жылдардың  басы  болатын,  №  2  облыстық  қазақ  мектеп-интернаты 
қабырғасында  кездестiк.  Мен  ол  кезде  аталмышты  оқу  орынының 
директоры  едiм.  Хамза  ағайдың  жас  шамасы  алпысты  алқымдаған 
кезi  болуы  керек,  дегенмен  жүрiс-тұрысы  ширақ,  сөзi  жинақы, 
пысық, орта бойлы, толықша келген, дөңгелек жүздi адам екен. 
Республикаға  белгiлi  ақын-жазушы,  дәстүр  бойынша  Хамза 
Абдуллинмен  әдемi  кеш  өткiздiк.  Оған  әдебиеттiң  жанашырлары, 
жоғарғы  сынып оқушылары және  мұғалiмдер қауымы шақырылды. 
Кездесуде  ақын  өзiнiң  шығармашылығымен  таныстырып,  бiраз 
өлеңдерiн  оқыды.  Өзiнiң  Мағжан  Жұмабаев  елiнен  екендiгiн, 
Мағжанмен  туыс  екендiгiн,оны  көзiмен  көргендiгiн,  мақтанышпен 
айтып бердi. Бiрақ, ол қапастағы кезенiн аз айтты, мүмкiн өз көңiлiн 
босатқысы да келмеген шығар, оны бiз кезiнде аңғармадық. 
Екiншi  кездесуiмiз  екi  мыңыншы  жылдың  басы,  Алматы 
қаласында  болатын.  Хамзакеңнiң  сексеннен  асып,  тұғырдан  түсiп, 
қуаты қайтып, қартайған шағы екен. Бас көтерер бәйбiшесi де жоқ, 
анда-санда келiп кететiн немере, туыстары болмаса, жанында басқа 
сүйеу  болар  адамды  қасынан  көре  де  алмадық.  Шiркiн,  жалған 
дүние-ай!  Жiгiтшiлiгi  де,  қариалығы  да  қиыншылықта  өткен  абзал 
ақыным-ай!  Дегенмен,  сексеннiң  ортасына  дейiн,  өмiр  сүрiп,  2002 
жылы фани дүниеден өттi, сүйегi асыл деп қазақ осыны айтады. 
Хамза  Абдуллин  ауыр  жолдан  оралды.  Талай  тамықтың  тар 
жолдарынан  өттi,  қиын-қыстау  кезеңдердi  басынан  кештi, 
жалындаған жiгiт шағы қараңғы қапаста өттi, жарық дүниемен талай 
қоштасты, елге есейген, марқайған, көңiлi жабырқау шағында жеттi. 
Мiне, оған тағдырдың тартуы осылай болды. Елiне келдi, шешесi о 
дүниелiк  болған,  әкесi  37  де  ұсталған  едi.  Бар  паналаған  жерi 
Мағжанның iнiсi Сәлiмжанның үйi болыпты. Аман қалған жан олжа 
деп, Хамза келiсiмен өзiнiң жазушылық жұмысына кiрiсiп те кеттi. 
Келiсiмен  республикалық  газет-журналдарға  өлең,  мақалаларын 

жариялай  бастады,  жаңа  жинақтарын  шығарады.  Көбiне  ол  көркем 
аудармамен  айналысты.  Ол  орыстың,  батыстың,  шығыстың  белгiлi 
ақындарын,  татар  жазушылары  Ибрагим  Салаховтың,  Нұри 
Арслановтың  т.б.  шетел  ақындарының  шығармаларын  қазақшаға 
аударды. Бұл үлкен өнер, үлкен дарындылық. Өлеңдi аударған адам-
автордың бәсекесi дейдi. 
Хамза  ағай  түрмеде,  айдауда  жүрген  кездегi  өлеңдерiн  баспа 
беттерiнде  толығынан  көрсете  қойған  жоқ.  Оның  себебi  де  бiр 
жұмбақ.  Қорқып  қалған  жүрек  пе?  Әлде  өткендегi  қиын-қыстау 
кезеңдерiн  еске  алғысы  келмедi  ме?  Елдi,  жердi  жырлап, 
сағынышпен  жазғандары  мол  болуы  керек  едi.  Дегенмен  мына  бiр 
өлеңiн әйгiлi Демблин қамалында отырған кезде шығарған екен. 
 
«
Ащы – мынау қараңғылық сарайын, 
Бой жазайын, бостандыққа барайын. 
Қайда менiң еркiн өскен кең далам? 
Көз жiберiп, биiк шыңнан қарайын. 
 
Хамза  Абдуллиннiң  ең  көлемдi  шығармасы  –  көркем  аударма. 
Ол Шота Руставелиден аударған «Жолбарыс тонды жаһангез» атты 
дастан («Жазушы» баспасы. Алматы – 1974 ж.). Барлығы 250 беттен 
асатын өлеңмен жазылған көлемдi басылым. Шота Руставели Грузин 
халқының ұлы ақыны және терең ойшылы. Ол 12 ғасырдың екiншi 
жартысы мен 13 ғасырдың бiрiншi жартысы аралығында өмiр сүрген 
адам. Осы аударма кiтабының алғы сөзiн жазған академик-жазушы 
жерлесiмiз Ғабит Мүсiрепов екен. 
Ол  1956  жылы  түрмеден  оралғаннан  кейiн  Қытай  Халық 
Республикасының  көсемi  Мао  Цзе-Дунның  он  алты  өлеңiн 
қазақшаға  аударған.  Әрине,  бiрден  қытай  тiлiнен  аударылды  ма, 
әлде орысша нұсқасынан аударылды ма, ол жағы белгiсiз. Дегенмен, 
Хамза  Абдуллин  басқа  ұлттардың  еңбектерiн  аударуға  әбден 
машықтанғаны  көрiнiп  тұр.  Сондықтан,  бiз  оны  жақсы  аудармашы 
iретiнде  де  таный  аламыз.  Алғашқы  өлеңдер  жинағы  «Теңiзден 
теңiзге»  деп  аталады,  ал  соңғысы  «Ел  суретi»  атты  жинақ.  Бұнда 
«
Тарбағатай  өңiрiнде»,  «Шам  шахары»,  «Отырар»,  «Көкшетау», 
«
Грузия  әуендерi»  т.с.с.  өлеңдерi  және  толғаулары,  дастандары 
берiлген. 
Ақын  соңғы  кезде  ұлы  ақын  Мағжан  Жұмабаевтың  өмiрi  мен 
шығармаларын зерттеуде, насихаттауда аянбай еңбек еткен болатын. 
Сөз  соңында  Қазақстан  жазушылар  Одағының  мүшесi,  дарынды 
ақын  Хамза  Абдуллиннiң  тар  жерде  жүргендегi  кейбiр  өлеңдерiн 
оқырмандарға ұсынамыз. 
 
 
 

жүктеу/скачать 0,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: