Оқулық. 2-басылым. Астана: ф олиант, 2013

2. Үластыру  жөне  оның  түрлері.
3.  Жеміс  дақылдарының  телітушілері  жөне  оларға 
ңойылатын талаптар. 
№
4.  Алманың  тұңымдық  жөне  клонды  телітушілері,
олардың  сипаттамасы. 
.  I  I  Н I
5.  Өрік  пен  шабдалының телітушілері  жөне  олардың 
сипаттамасы. 
Н  ш  Н
2.3. Т елітуш ілерді тұ қ ы м  а р қ ы л ы  өсіру
Телітуші өскіндерінің сапасы түңым қуалауш ылыңңа 
ғана емес, сонымен бірге тұңымның дайындалуына, сорт- 
талуына және сақталуына да байланысты болады.
Ш екілдеуіктілердің түңымдары піпііні дұрыс, толың 
піскен жемісінен алынады. Алш а мен магалеб шиесінің 
түқымдарын шамалы ғана піскен жемістерінен дайын- 
даса болады. 
^
Д а й ы н д а у ғ а   а р н а л ғ а н   ж е м іс т е р   с о р т т а л а д ы , 
ұсағы ,  бүлінгені,  піш іні  бүзы лғаны   ж арам сы зды ң қа 
шығарылады.
А лм а  мен  ал м ү р тты ң   тү ң ы м ы н   ал у   тех н о л о ги я- 
сы  мы надай  операциялардан  түрады :  ж ем істі  ж ем іс 
үсақтагышпен үсақтау, сөлін престеп сығу, түңымын суы 
мен сығындыдан тазарту. Тазартылған түңым бастырма 
астындағы көлеңкеде кептіріліп, ылғалдығы 15-16% -ға 
дейін ж еткізіледі де, қапқа салынып, қүрғаң та салңын 
жерде  саңталады.  Ірі  ж ем істі  сүйектілердің  (алхоры, 
ш абдалы,  өрік)  түқымдары  ж үмсағы нан  қолымен,  ал 
үсаң  жемістілердің  (алша,  шие,  төтті  шие) түқымдары 
арнайы сүйек ажыратңыш  машинамен алынады.
58

к 
1-кесте
Жеміс өсімдіктерінің себу материалының техникалық
және биологиялық көрсеткіштері 
(Степанов пен Трусевичтің зерттеулері бойынша)
Телітуші
Жемістерден 
алынатын ңүрғақ 
түңымдардың
шығымы,%
1 кг себу матери- 
алындағы 
түңымдардың 
саяы, мың дана
Стратифика-
цияның
үзаңтығы,
күн
А лм а :
ормандық
0,4-1,0
30-50
90-100
сорттардың екпе
көшеттері
0,2-0,6
20-40
90-100
ірі жемісті китайка
0,3-0,7
40-50
100-110
ранеткалар
0,8-2,5
60-100
70-90
А лм ц р т :
ормандық
0,6-1,0
30-40
90-100
уссурийлік
1,0-1,2
20-25
90-100
беке
1-2
30-50 
1
80-100
жабайы төтті шие
8-10 
і
5-8 
j
150-180
Шие:
қышқыл шие 
;
5-11
3-5
150-180
магалебтік шие
10-12
10-15
130-150
жабайы алша
8-10
1,5-2,5
120-150
алша, өрік
8-15
1.5
120-150
өрік
12-15
0,8
80-100
шабдалы
4-6
0,2-0,4
100-120
ащы бадам
100
0,3
50-70
Тццымдарды ст ралгиф икациялау
Ж ем іс  түқы м дары   ж үм сағы нан  аж ы раты лған  соң 
тынығады.  Соған  орай  өсуге  қабілетсіз  болады.  Біраң 
белгілі бір кезеңнен соң (30-дан  180 күнге дейін) оларға
ңолайлы төменгі температурада (2-7  С)  ылғал жөне ауа 
еркін еніп,  түқымдар өнуге дайын болады. Түңымдарды 
көктемде  сепкен  ж ағдайда  оларды  стратификациялау 
қаж ет.  Ол  үшін  түңымдар  12-24  сағат  ылғалданады  да 
с убстратпен араластырылад ы . Субстарт ретінде жуылған 
ірі ңүм алынады.  Оның пропорциясы:  1  бөлік түңым,  3 
бөлік  субстрат  (көлеміне  қарай).  Түқым  мен  субстрат 
м үқият араластырылады,  ағаш жөш ікте ылғалданады, 
сөйтіп температурасы екі градустан ж еті градусқа дейін 
үсталынатын ж айға қойылады.
59

Тцқы м  себу
Ж е м іс   т ү қ ы м ы   к ү з д е   ж ө н е   к ө к т е м д е   с е б іл е д і. 
Н е гізін е н   т ү қ ы м д а р д ы   к ү зд е   е к к е н   ж а қ с ы .  Себебі 
ш ар у аш ы л ы қ   оларды   ң ы сты гү н і  с т р а т и ф и к а ц и я л а у  
ңиындығынан қүты лады .  Күзде еккен түқы м  көктемде 
ерте өне бастайды, өсіп ш ы ққан  сәтке дейін олардың та- 
мыры әжептәуір жетіліп қалады. Қолайсыз жағдайларға, 
әсіресе  ң ү р ғаң ш ы л ы ққа  төзім ділігі  артады .  К өктем гі 
ы лғалды  да ж аңсы  сіңіреді.
Ш ие  түңы м ы н  тек  көктем де  сепкен  дүры с.  Түңым 
қолмен  де,  механизммен  де  себіледі.  Ш екілдеуіктілер 
түңы м ы н  асты ң  түң ы м ы н   сеп кіш п ен   себуге  болады . 
Біраң  ең дүрысы,  СПН-4  жеміс  түқы м ы н  сепкіш ін  не­
месе  СОН-2,8  көкөніс  түқы м ы н  сепкіш ін  пайдаланған 
ж ен.  Осы түқы м  сепкіш термен ш иенің,  алш а мен тәтті 
ш иенің  түқы м дары н  себуге  болады.  С үйектілердің  ірі 
түқы мдары на JIC-4 агаш  түқы м ы н сепкіш ,  м аңта ж әне 
ж үгері түңымын сепкіш тер пайд аланы л ад ы .
Себу үлгісі әр түрлі: бір ізді, суыртпаңтап себу (лента- 
лы  әдіс), ж олаңтап ж әне үялап  себу. Себу үлгісінің бірін 
таңдау түқымға, күтімге қаж ет механизмдерге байланыс- 
ты.  Суыртпақтап себу бір ізді себуге ңарағанда алаңнан 
бір өлшемнен көп телітуш і алуға м үм кіндік береді, бірақ 
қол еңбегін көп қаж ет етеді.
Қ азаңстанны ң  оңтүстігіндегі  көш еттіктерде  көбіне 
ж олақтап   себу  әдісі  қолданы лады .  М үндай  ж олаңты ң 
ені 8-10 см, жолақтар арасындағы ңаш ы қты қ 70 см-ден 90 
см-ге дейін болуы тиіс. Түқым сіндру тереңдігі түңымның 
келеміне,  топы раңты ң  м еханикалы қ  ңүрам ы на  байла- 
нысты.  Ш екілдеуіктілер ауыр топы рақта 2-3 см,  женДл 
топы рақта 4-5 см тереңдікте, ал сүйекті жемістер тиісін- 
ше 4-5 см ж әне 5-8 см тереңдікке сіңіріледі.
С ебу  м ө л ш е р і  т ү ң ы м н ы ң   і р і л і г і н е ,   о л а р д ы ң  
ш аруаш ы лы қтағы   ж арам ды лы ғы на  жөне  стратиф ика­
циялау сапасына қарай  аны қталады .  Түқы м  ірі болған 
сайын оның себу мөлш ері де көбейеді.
Б ір  ізді  себу  үлгісіне  есептелген  себу  мөлш ері:  мы- 
салы ,  алм а сорттарының екпе көш еттері үш ін:  көбейту
60

бөлімшесіне -  40-50 к г /г а , қалы птасты ру бөлімшесінің 
бірінші танабына — 18 к г/га :
Сивере алмасы үпгін -  тиісінше 30-40 кг/га жөне 15 кг/га; 
ш іе :  магалеб  ш иесі  үш ін  -   тиісінш е  150-200  к г /г а
жөне 75-120 к г /г а ;
өрік: тиісінш е 600-800 к г /г а  ж әне 200-400 к г/га ; 
шабдалы: тиісінш е 4000 к г /г а  ж әне 500-800 к г/га ; 
Күзде себілген түңы мны ң мөлшері көктемде себілген 
мөлшерден 10-15%  арты ң болады.
Қ азақ стан н ы ң   оңтүстігі  мен  оңтүстік  ш ы ғы сы нда 
сүйекті  ж ем істіл ер д ің   (кейде  ш екіл д еу іктіл ер д ің   де) 
түқы м дары   телітуш ілерді  көбейту  бөлімш есіне  емес, 
тікелей  көш еттіктің   бірінш і  танабы на  ж и і  егіледі  де, 
сол  ж ы л ы   кө зсаб ақ тау   өдісім ен  үл асты ры л ад ы .  Б үл 
ж ағдайда себу мөлшері төмендейді.
Өскіндерді кі/тіп-баптау
Өскіндер  өсірудегі  м аңы зды   агротехникалы ң  тәсіл 
-  түқым  сепкеннен  кейін  топырақ  жабындау болып  та- 
былады.  Ж абы ндау  ш екілдеуіктілер  танабы  үш ін  аса 
қажетті.  Ж абын  ретінде көбінесе ағаш үгіндісі пайдала­
нылады. Агаш үгіндісі түқыммен бірге себіледі. Өскіндер 
шыққаннан кейін сиретіледі. Сиреткенде қатараралықтағы 
өсімдік арасы 3-5 см болу керек. Өскіндердің тамырлары 
ж ақсы   тарм ақталу үш ін  өсімдікте  1-2  ж ап ы рақ  пайда
болғанда, 10-12 см тереңдікте тамыры кесіледі.
- 
2-кесте
Көктемгі егіс кезінде түңымдарды себу мөлшері (кг/га)
(Кузнецов пен Степановтың зерттеулері бойынша)
1 
Телітуші
Мектепшеде түқымдарды
себу үлгісі
Қалыптастыру
бөлімшесінің
бірінші танабы­
на себу
Б іріаді
Бкі ізді
Үш ізді
Аллш :
сорттардың екпе 
көшеттері 
Іормандық 
китайка 
! ра неткалар
40
30
15
15
4
5
35
20
20
15-20
6-8
4-5
LT 
п " м   П .  
.1.  
------ ---- 
■ 
■  Г 
■! 
............—
Ллмцрт:
уссурийлік
ормандық
іБеке
20
35
1
____________
з о  
,
25
40
35
6-8
6-8______ 1

жүктеу/скачать 17,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: