Оқулық. 2-басылым. Астана: ф олиант, 2013
жүктеу/скачать 17,71 Mb. Pdf көрінісі
|
b2006
| ағаштарында
там ы рды ң сабаңңа ж ал ғасаты н орны н т ам ы р мой- 12 1-сурет. Жеміс агашының негізгі бөліктері: 1 - тік тамыр; 2 - көлденең тамыр; 3 - тцктпі тамырлар 4 - тамыр мойыны; 5 - сидам; 6 - орталық жетекші діцгек; 7 - бірінші қатардагы қаңқа бцтақ; 8 — екінші цатпардагы қаңқа бцтаң; 9 - циіінші ңатардагы цаңца бцтақ; 10 - майда бцтақіиалар; 11 - бойөркен ыны деп атайды , ал вегетативті ж олмен өскен жеміс ағаш тары нда ш арт ты тамыр мойыны деп аталады . Ж еміс ағаш ының жер үстіндегі бөлігі діңнен жөне оның бүйірінен өсіп шыңңан жуан және ж іңіш ке бүтаңтардан ңүралады. Дің жеміс ағаш ының орталың өзегі болып та- былады, ол тіп-тік орналасады. Діңнің қүрамына сидам мен орталың ж етекш і діңгек кіреді. Сидам деп діңнің төменгі ж ағы ндағы там ы р мойнынан бастап бірінш і ңаңңа бүтаққа дейінгі бөлігін айтады. Орталың ж етекш і діңгек сидамның ж алғасы және д ің н ің бүтақтар орналасңан бөлігі болып табы лады . Б ар л ы ң б ү таң тар д ы ң дің де о р н ал асқ ан ж и ы н ты ғы жеміс ағаш ының бөрікбасы деп аталады. Бөрікбастың ңүрамына ңаңңа бүтаңтар, ж арты лай ңаңқа бүтақтар ж ән е ж ем іс беретін ж ас б ү таң ш алар к ір ед і. Қ а ң қ а 13 бүтақтар белгілі бір төртіппен бүтаңтанады. Егер бүтаң орталың діңнен өссе, ол бірінші қатардьің бцтагы деп аталады. Бірінші ңатардаіы бүтаңтарға екінші қатардағы бүтаңтар орналасады да, бүтаңтану одан өрі тәртіппен жалғасады. Қаңңа жөне ж арты лай ңаңқа бүтақтар өсу кезінде майда бүтақшалармен жабылып түрады . Майда жас бүтаңшалар өсетін жөне өнім беретін бүтақш аларға б ө л ін е д і. Ө сетін б ү т а ң ш а л а р д а ж а н ы р а қ т а р м ен жемістердің негізгі бөлігі орналасады. Сабаңтың өсетін, жапыраң салған бөлігі өркен деп аталады. Өркендердің өсуі тоңтаған кезде ж апыраңтары түсіп, олар жылдың өскінге немесе бүтаңтарга айналады. Өркендердің өзегінің ж анама бүтаңтары өсуінің ж алғасы болып табылады. Олардың есебінен ағаштың бөрікбасы көлемін үлғайтады. Жапырак; сагағының ал ақанынд а б үршіктер орналасады. Ж апы рақтарда өсімдік тірш ілігінде аса маңы зды рөл атқаратын физиологиялың нроцестер, атап айтқанда, фотосинтез, булану, газ алмасу процестері өтеді. Әрбір жеміс-жидек өсімдігінде вегетативті мүшелері: тамыр, сабаң, ж аны раң, репродуктивті мүш есі — гүлі болады. - В Н Б црш ікт ер А гаш ты ң ж оғары басында пайда болаты н барлы қ өркендер, жапыраңтар, гүлдер бүршіктерден тарайды. Ж еміс-жидек өсімдіктерінде қүрылымына, өркендерде орналасуына және атқаратын ңызметіне ңарай бүршіктер ӘР түрлі болады. Қ үры лы мы на ңарай бүрш іктер веге- т ат ивт і, генеративті жөне аралас болып ажыраты- лады. Вегетативті бүрш іктер өркендер түзеді, олар гене- ративті бүршіктерге ңараганда ж іңіш келеу болады жөне үштары сүйірлеу келеді. Генеративті бүршіктерден тек гүлдер мен гүл шоғыр- лары пайда болады. Г енеративті б үрш іктер б арлы қ сүйекті ж емістілерде, сонымен қатар ңы зы л жөне аң қараңатта, цитрустілерде болады. 14 Аралас бүршіктер өркендердің жоғарғы жагына орна- ласады. Аралас бүршіктвр өскөн көздв, олардан гүлдері нвмөсө гүл шоғырлары бар жвміс қалталары пайда бола ды. Аралас бүршіктер барлың шекілдеуіктілерде, қара ңараңатта, түш алада, таңңурайда, інж ірде, қүрмада, ж аңғақта болады. Ө ркендерде о р н ал асу ы н а ң арай б ү р ш іктер төбе бцрш ік, бцйір бцрш ік ж ән е қосы м ш а бурш ік болып белінеді. Төбе б ү р ш ік т е р н е г із ін е н ж е к е б о л ад ы . Б ү й ір б ү р ш ік тер ж а п ы р а ң т а р д ы ң ң о л ты ғы н д а орн аласа- ды, олар ж еке жөне топ болып оседі. Топтанып өскен б ү р ш ік тер ш аб д ал ы ға, о р ік к е , бадам ға, ал х о р ы ға, алшага тән. Гцлдер және гул шогыры Гүлдер жеміс-жидек өсімдіктерінің жыныстың кобею мүшесі болып табылады. М орфологиялың қүрылымы және атңаратын ңызметіне ңарай гүлдер қос жыныстпы жөне дара жыныстпы болып бөлінеді. Қос жынысты гүлдер аналыңтан ж әне аталы қтан түрады. Оларды негізінен ж ө н д ік те р то заң д ан д ы р ад ы . Қос ж ы н ы сты гүлдер шекілдеуіктілерде, сүйекті жемістілерде, цитрустілерде және көптеген жидек дақылдарында болады. Дара жынысты гүлдерде тек ңана аталық немесе аналық болады. Өсімдіктердің дара жьгаысты гүлдері айьірым жы нысты деп аталады. Егер аталық жөне аналық бір ағашта болса, ағаш бір цялы, ал бір ағашта тек қана аталық, басқа ағашта аналың гүлдер ғана болса, онда ондай ағаштар қос цялы деп аталады . Ж ем іс-ж и дек өсім діктерін ің арасы нда бір ү ял ы айы ры м ж ы ны сты ларға ж аң ғақ , фундук, талш ын, пекан, ал қос үялы ларға інж ір, пісте ағаш ы, ш ырғанаң, бүлдірген жатады. Табиғи жағдайда барлың ңос жынысты түқымдар бір үялы болады. Гүлді бүршіктерде бір ғана гүл (өрік, шабдалы, беке, бадам) не месе 2-3 жене одан да көп гүл пайда болуы мүмкін ( алма, алмүрт, алхоры, қарақат, ж аңғақ, таңңурай). 15 Орналасу ерекшелігіне ңарай гүл шоғырлары мына дай топтарға бөлінеді: алманың, шиенің, ңызыл шиенің шатыршалары, алмүрттың, долананың, шетеннің ңал- қаншасы, ңараңаттың, түшаланың, таңқурайдың шаш ақ түгі, ж аңғаңты ң, фундуктың, талш ы нны ң, пеканны ң сырғалары, бүлдіргеннің дихазиі. Ж еміст ер Гүл үрыңтанғаннан кейін оның түйінінен жеміс пайда болады. Көптеген өсімдіктерде ж емістердің түзілуіне 2-сурет. Жемістердің морфологиялыц жэне анатомиялық щрылысы: А — алма: 1— тостаганиіаның тостаеан жапырақтары; 2 — аталыцтың цалдыцтары: 3 — аналықтың қалдыцтары; 4 — ішкі бөлігіндегі жцмсаеы ( эндокарпий 5 — тцқымдар; 6 — орта бөлігіндегі жцмсагы (мезокарпий); 7 — ыдыстардың сақинасы; 8 — жцрекше; 9 — сыртқы бөлігіндегі жцмсагы ( экзокарпий) Б — таңқурай; В — алхоры; Г — бцлдірген; Д — жаңвақ. 1 — экзокарпий; 2 — мезокарпий; 3 — эндокарпийі 4 — ыдыстар; 5 — тцқым; 6 — өсіп кеткен гул тцеыры; 7 жемісше жаңгақиіалар 16 түиілмен оірге гүл түғыры, аталы қты ң табаны, күлте жапыраңш алар мен тостаған жапыраңш алар ңатысады. Бүл жағдайда шекілдеуікті түқымдастарда жалған жеміс пайда болады. Сүйекті түқымдастардың жемістерінің түзілуіне тек түиін ғана ңатысады, олар шын жемістер бол ып табы л ады . Б ү л д ір ген мен т а ң қ у р а й д ы ң ж ем істер ін кцрделі жемістер деп атай ды , олар үлгай ы п өскен бірнеш е аналыңтан қүралатын гүл түғырда жетіледі. Ж емістің қүрамына үрыңқап пен бір немесе бірнеше түқым кіреді. Көптеген жеміс-жидек даңылдарында жемістің жеуге жа- рамды бөліи црыққап, ал жаңғаңты жемістілерде тццым болып табылады. Үрыңңап үш ңабаттан қүралады: сырт- ңы ңабаты - экзокарпий, ортадағы қабаты - мезокарпий, іш кі қабаты - эндокарпий (2-сурет). Ж еміс-жидек өсімдіктерінің жемістері сүйек жеміс- тер, алма тектестер, жаңғаңтар және померанецтер болып бөлінеді. Сүйекжемістің жеуге жарамды бөлігі үлғайып өскен және пісіп-жетілген түйіннің шырынды ңабырғалары б о л ы п т а б ы л а д ы , ал т ү қ ы м д а р ы ң а т т ы ң а б а т - эндокарпийдің ішінде жатады. Сүйекжемістер сүйекті түңымдастар мен зөйтүнге ғана тән болады. Алма тектес жемістер ш екілдеуікті түқымдастарда болады. Олар екі ңабатты жөне етті болып келеді, сыртқы қабаты гүл түғыр мен тостағаншадан, ал іш кі қабаты (жүрекше) түйіннің ңабырғаларынан пайда болады. Бүл жеміетердің түңымдары бес үрықтық камерада жатады, олар жүрекш енің жүмсақ бөлігімен ңоршаулы болады. Ж аңғаңты ң түқы мы жеуге ж арам ды жөне қабығы қүрғаң жеміс болып табылады, ол пісіп жетілгенде жеке үрың ж апырақш аларына бөлінбейді. Мүндай жеміс жаң- ғаңты жемісті түқымдастарға төн. Ж и д е к - ң ү р а м ы н д а ш ы р ы н д ы к ө п т ү қ ы м д ы үрыққабы бар жеміс. Қараңат пен түшаланың жемісі көп түқы мды жі|щин.ки,л'ақкуЬАЙ МвНІ қож ақатты ң жемісі „И С .Т о р а й п Л о в . ([ күрделі с ү и в к ^ щ ^ і ^ , мен қүлпы наиды ң жемісі жалғ4|а«щш»*те жүктеу/скачать 17,71 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|