Оќулыќ Алматы 2005 Беркінбаев К. М

1

Оќулыќ

Алматы

2005

Беркінбаев    К.М.

2

ББК 32.81я73

Б 48

Оќу-ѕдістемелік  кешенніњ  жалпы  редакциясын  басќарѓан  –

Ќазаќстанѓа ењбегі сіњген ќайраткер, техника

ѓылымдарыныњ докторы, профессор Ташимов Л.Т.

Пікір жазѓандар:

Техника ѓылымдарыныњ докторы, профессор Байтелиев Т. Б.

Медицина ѓылымдарыныњ докторы, профессор Шалхаров С.

Физика-математика ѓылымдарыныњ кандидаты доцент Оспанов Н.М.

Беркінбаев К.М. Педагогика ѓылымдарыныњ кандидаты,

доцент, ХЌТУ профессоры

Б 48   Информатика. Оќулыќ – Алматы: «Нђр-пресс» 2005,   –  408 бет.

ISBN 9965-620-49-0

Практикумда информатика курсыныњ аќпараттану, алгоритмдеу не-

гіздері, операциялыќ жџйелер, сервистік баѓдарламалыќ жабдыќтар,

мѕтіндік жѕне кестелік процессорлар таќырыптары бойынша дайын-

далѓан теориялыќ материалдарѓа жѕне негізгі операцияларды орындау

тѕсілдеріне талдаулар берілген.

Теориялыќ жѕне практикалыќ жђмыстарды толыќ игеру маќсатын-

да – баќылау-тест сђраќтары, кљрнекі ќђрал ретінде – сџлбелер (схема-

лар) келтірілген.

Практикум, информатика курсы оќытылатын жоѓары медициналыќ

оќу орындарыныњ оќытушыларына, аспиранттары мен студенттеріне ар-

налады.

Практикум аќпараттыќ технологияларды ќолданып жђмыс істеуші-

лер мен информатика пѕнін љз бетінше оќып џйренушілер џшін де пай-

далы.

Б

ББК 32.81я73

 © Беркінбаев К.М., 2005.

   ISBN 9965-620-49-0

 © Нђр-пресс, 2005.

1404000000

00(05)-05

3

Алѓы  сљз

Ќоршаѓан ортадаѓыны есте саќтауѓа, тасымалдауѓа, тџрлендіруге бо-

латын мѕліметтер жиыны аќпарат ђѓымы ретінде ќарастырылады. Аќпа-

рат ђѓымын  аќпараттар кљзі, аќпараттарды тасымалдау, саќтау, љњдеу

ќђралдары тџсініктері толыќтыра тџседі. Аќпараттарды тарату кљзі ре-

тінде ќоршаѓан орта элементтерін (планеталар, љсімдіктер, табиѓаттаѓы

жануарлар дџниесі, аппараттар т.б.) айтуѓа болады.

Алѓашќыда аќпараттарды жинау, жеткізу, љњдеу ќђралдары ретінде

арнаулы белгіленген тањбалар, ќђралдар пайдаланылды. Бђл ќђралдар-

дыњ жетілдірілуі, ѕсіресе соњѓы елу жылда ќарыштай дамуы адамзат

ќоѓамындаѓы  аќпараттану  ѓылымына  орасан  зор  љзгерістер  ѕкелді.

Кџннен-кџнге мѕліметтерді саќтау, пайдалану жолдары жылдам љзгер-

істерге ђшырауда. Ќазіргі тањда халыќ шаруашылыѓыныњ  шапшањ да-

муы џлкен кљлемдегі аќпараттарды тез арада љњдеп, пайдалануды та-

лап етуде. Сондыќтан, Жоѓары оќу орындарында оќытылатын “Инфор-

матика” пѕнініњ ќарастыратын  таќырыптарына баса назар аударылып,

толыќтырылып, сапалы дамуда.

 Бџгінгі кџні “Информатика” пѕнінен ѕртџрлі дењгейдегі лаборато-

риялыќ практикумдар жасалынып оќу процесіне енгізілуде. Дегенмен,

оќу процесінде “Информатика” пѕнініњ аќпараттыќ негіздері мен баѓ-

дарламалыќ  жабдыќтары  таќырыптарын  оќытудыњ  ѕлі  де  болса

жеткілікті дѕрежеде ѕдістемелік шешімін таппай отырѓандыѓы байќа-

лады.

Компьютерді пайдаланып даярланѓан ќђжатќа, пайдаланушы, сђхбат-

тасу режимінде љз тџзетулері мен толыќтыруларын жылдам кірістіре

алады.  Ќђжатќа енгізілген тџзетулер мен толыќтырулар, есептеу нѕти-

желері бірден экранда бейнеленеді жѕне ол ќђжатты сапалы дайындап,

баспа ќђрылѓысыныњ ќызметін тиімді пайдалануѓа мџмкіндік береді.

Ђсынылып отырѓан жђмыста аќпарат жѕне аќпаратты љњдеу, алго-

ритмдеу негіздері, операциялыќ жџйелерді пайдалану, мѕтіндік жѕне

кестелік процессорларда ќђжат ѕзірлеу туралы теориялыќ материал-

дар кењінен баяндалып, негізгі операцияларды орындау тѕсілдері си-

патталѓан.

 Лабораториялыќ практикум – жоѓары медициналыќ оќу орында-

рында информатика пѕні бойынша оќу ќђралы ретінде пайдалануѓа ар-

налып жазылды.

4

КІРІСПЕ

 Ђсынылып отырѓан лабораториялыќ практикум медицина факуль-

теттеріндегі мамандыќтар џшін бекітілген мемлекеттік стандарт пен

типтік баѓдарламаныњ  “Информатика” курсыныњ таќырыптарын толыќ

ќамтиды.

Ќазіргі кезде информатика, баѓдарламалау жѕне есептеу техника-

сынан кљптеген кітаптар, оќулыќтар, ѕдістемелік кљмекші ќђралдар жа-

рыќ кљруде. Олардыњ кљпшілігіне келесі кемшіліктер тѕн:

 - информатика  ѓылымыныњ  кейбір  терминдері  мен  тџсініктерін

ќарастырудыњ ѕртџрлілігі;

 - дербес сђраќтарѓа шешім іздеу;

 - лабораториялыќ жѕне практикалыќ сабаќтар таќырыптарыныњ ин-

форматика пѕнініњ бекітілген мемлекеттік стандартына жѕне типтік баѓ-

дарламасына сѕйкессіздігі;

 - бірінші курс студенттерініњ біліктерін, даѓды ќалыптастыруда ла-

бораториялыќ  практикумдардыњ  ѕдістемелік  нђсќауларыныњ

жеткіліксіздігі жѕне т.с.с.

Лабораториялыќ практикумды жазуда келесі маќсаттар басты ба-

ѓыт етіп алынды:

 - медицина факультеттері џшін бекітілген мемлекеттік стандарттыњ

жѕне  типтік  баѓдарламаныњ  “Информатика”  курсына  толыќтай

сѕйкестігін саќтау;

 - таќырыптарды мазмђндауда ”белгіліден белгісізге”, ”ќарапайым-

нан кџрделіге”, ”наќтыдан абстрактіге” принциптерін саќтау жѕне т.с.с.

Оќу ќђралыныњ мазмђны мен жоѓарыда берілген информатиканыњ

пѕндік саласы жайлы сџлбені салыстырѓанда, бђл лабораториялыќ прак-

тикум ќазіргі информатика бойынша жиналѓан материалдарды жинаќ-

таѓан. Дербес компьютерді пайдаланушыларѓа арналѓан лаборатория-

лыќ практикум тљмендегідей алты бљлімнен тђрады.

Кіріспеде  ењбектіњ жазылу маќсаты, ќђрылымы жѕне пайдалану-

шыѓа оќу материалын ђсынудыњ ѕдістемелік сипаттамасы ќамтылды.

Бірінші бљлімде аќпарат, аќпараттыќ процестер ђѓымдарына кењі-

нен тџсініктер беріліп, аќпаратты жинау жѕне љњдеу тѕсілдері мен аќпа-

ратты тџрлендіру, аќпараттыќ ќызмет  мѕселелері жан-жаќты ќарасты-

рылады.

5

Екінші бљлімде компьютерлердіњ жђмыс істеу тѕсілдерін, оныњ бе-

рілген аќпаратты ќалай ђѓатындыѓын пайдаланушыѓа тџсіндіру маќса-

тымен санаќ жџйелері туралы толыќ мѕлімет беріліп, санау жџйелері

есептерініњ шешілу тѕсілдеріне талдаулар келтірілген.

Џшінші бљлімде алгоритмдеу негіздері ќарастырылады. Алгоритм-

дерді сипаттау, блок-схема тілінде алгоритм ќђру жѕне алгоритм ќђры-

лымдарын базалыќ басќару тѕсілдері берілген.

 Тљртінші  бљлімде Wіndows 98 операциялыќ жџйесінде жђмыс

істеу негіздері мен ScanDіsk, Defrag, DіskCleanup сервистік баѓдар-

ламалары туралы толыќ теориялыќ материал  беріледі. Wіndows 98

операциялыќ жџйесі мен сервистік баѓдарламалар ќызметін пайдала-

нудыњ  негізгі  мџмкіндіктерін  оќып  џйрену,  баѓдарламалыќ  жабдыќ-

тарды  ќолдануда кџрделі ѕрекеттерді орындау даѓдыларын мењгеруге

мџмкіндік береді.

Бесінші бљлімде мѕтіндік ќђжаттармен жђмыс істеуде кењ тараѓан

MS Word 97 мѕтіндік процессоры туралы толыќ теориялыќ материал

беріледі. MS Word 97 мѕтіндік процессорыныњ негізгі мџмкіндіктерін

оќып  џйрену,  баѓдарламалыќ  жабдыќтыњ  басќа  версияларымен  де

жђмыс істеуге мџмкіндік береді. (Мысалы, MS Word 2000).

Алтыншы бљлімде кестелік ќђжаттармен жђмыс істеуде кењ тара-

ѓан MS Excel 97 кестелік процессоры туралы толыќ теориялыќ матери-

ал  берілген. Кестелік процессорлардыњ мџмкіндіктері мен негізгі опе-

рациялары жан-жаќты сипатталѓан.

Ђсынылѓан ењбектіњ ѕрбір бљлімінде теориялыќ білімді лаборато-

риялыќ жђмыс арќылы толыќ игерту маќсатымен жеке тапсырмалар

жѕне оларды орындаудыњ ѕдістемелік нђсќаулары берілген.

 Таќырыптыќ тест сђраќтарында студенттердіњ сабаќ барысында ал-

ѓан  білімдерін  ќорытындылау  мен  баѓалау  ќарастырылѓан.  Ѕрбір

бљлімдегі таќырыптар кљрнекі сџлбелермен толыќтырылѓан. Ђсыныл-

ѓан сџлбелер (схемалар) студенттердіњ пѕн талаптарына сай  кљрнекі

тџрде білім алуына кљмектеседі.

  Ењбек  соњында  орысша-ќазаќша  сљздік    берілген.  Ђсынылѓан

сљздік ќоры дербес компьютерлерді пайдаланушылардыњ сапалы білім

алуына кљмектеседі.

Лабораториялыќ практикум – дербес компьютерлер ќызметін пай-

даланатын пайдаланушыларѓа ќажетті даѓдыларды игеруге кљмектесіп,

тѕжірибесі  аз  пайдаланушылардыњ  кџрделі  іс-ѕрекеттерді  орындау

тѕсілдерін тез мењгерулеріне мџмкіншілік туѓыза алады.

6

Лабораториялыќ практикумды даярлауда – Ресей мен Ќазаќстан Рес-

публикасы баспаларынан жарыќ кљрген кітаптар, оќулыќтар, оќу ѕдісте-

мелік ќђралдар жѕне Абай атындаѓы Алматы мемлекеттік универси-

теті физика-математика, география, экология, жаратылыстану факуль-

теттерінде, Халыќаралыќ Ќазаќ-Тџрік университеті Кентау  бљлімініњ

экология жѕне медицина факультеттерінде “Информатика” пѕнінен оќыл-

ѓан дѕрістер мен жџргізілген лабораториялыќ-практикалыќ сабаќтар-

дыњ кљпжылдыќ  тѕжірибелері пайдаланылды.

 Оќу ќђралыныњ авторы, бђл ењбекті дайындау кезінде ќђнды ѕдісте-

мелік кењестер жѕне рухани демеу бергендері џшін (1-бљлім бойынша

ф-м.ѓ.к.,  Н.Т.Ѕжіхановќа, 2, 5-бљлімдер  бойынша  ф-м.ѓ.к.,  доцент

А.Н.Нђрђллаевќа, 3, 6-бљлімдер  бойынша  п.ѓ.к.,  доцент  Б.Д.Сыды-

ќовќа) љз алѓысын білдіреді.

7

 1  БЉЛІМ

АЌПАРАТТЫ ЉРНЕКТЕУ

1.1 Аќпарат  жѕне  тілдер

Информатика – ХХ ѓасырдаѓы ењ тез дамып келе жатќан ѓылым

жѕне практикалыќ ќызмет саласы.

Информатиканыњ ќазіргі ќђрылымын тљменде берілген сџлбе бей-

нелейді. Бђл сџлбе Н.Назарбаевтыњ «Ќазаќстан-2030» атты стратеги-

ялыќ – баѓдарламасына негізделіп жасалѓан.

Информатиканыњ  фундаменталды  негіздері

Теориялыќ  иформатика

Математикалыќ  жѕне  аќпараттыќ  модельдер,

  алгоритмдер.  Аќпараттыќ  жџйелерді  ќђру  жѕне

жобалау  ѕдістері.

Дербес  компьютерлер.  Жђмыс  станциялары.  Есептеу

жџйелері.  Енгізу,  шыѓару  ќђралдары.

ЭЕМ  желілері.  Комплекстер.  Техникалыќ  байланыс

ќђралдары  жѕне  компьютерлік  телекоммуникациялыќ

жџйелер,  аудио  жѕне  видеожџйелер,  мультимедиа.

Компьютераралыќ  байланыстыњ  баѓдарламалыќ  ќђрал-

дары,  аќпараттыќ  жѕне  есептеу  орталары.  Операция-

лыќ жџйелер. Жџйелер жѕне  баѓдарламалау тілдері. Ќол-

данушылар  тілі,  сервистік  ќабыќшалар,  ќолданушы  ин-

терфейсініњ  жџйесі.

Мѕтіндік  жѕне  графикалыќ  редакторлар.

Берілгендерді  басќару  жџйесі.  Электрондыќ  кесте  про-

цессоры. Объектілерді, процесстерді, жџйелерді модель-

деу  ќђралдары.

Баспа  жџйесі.  Есептеулерді  автоматтандыру,  жобалау,

берілгендерді  љњдеу  технологиясын  жџзеге  асыратын

кѕсіби  баѓытталѓан  жџйе.  Жасанды  интеллект  жџйелері.

Мѕліметтерді  енгізу/шыѓару,  жинаќтау,  саќтау,  жіберу

жѕне  љњдеу.

Техникалыќ  ќђжаттарды,  мѕтіндік  жѕне  графикалыќ

ќђжаттарды  дайындау.

Баѓдарламалау,  жобалау,  модельдеу,  оќыту,  диагности-

ка,  басќару  (объект,  процесс,  жџйе).

Мѕліметтер-

ді  љњдеу

Апараттандыру

 ќђралдары

Техни-

калыќ

Мѕліметтер-

ді  жіберу

Баѓдар-

лама-

лыќ

Жџйелік

Ѕмбе-

бап

Кѕсіби

баѓыт-

талѓан

Технологияны

 жџзеге

 асыру

Аќпараттыќ

технологиялар

8

Информатиканыњ пѕндік саласы екі бљлімнен тђрады: ѓылыми (тео-

риялыќ), ќолданбалы (технологиялыќ). Бђл екі бљлім де информати-

каныњ мектеп курсында ќамтылѓан. Информатиканы зерттеу жолында

осы екі бљлімніњ арасына дђрыс тењдік орнату керек.

Аќпарат – хабарлау  арќылы  берілетін  білімдер  мен  мѕліметтер.

Аќпарат тањбалы тџрде саќталып, беріліп, љњделеді. Бір аќпарат тџрлі

тањбалы жџйе арќылы, ѕр тџрлі ќалыпта беріле алады.

Тіл – аќпаратты жеткізудіњ аныќталѓан тањбалы жџйесі.

Тілдер екіге бљлінеді: сљйлесуге арналѓан табиѓи тілдер жѕне фор-

мальды тілдер. Формальды тілдерге ѕуен тілі (ноталар), математика

тілі (сандар мен математикалыќ белгілер) жатады. Кейбір жаѓдайлар-

да сљйлесу тілініњ орнына мимика мен жест, арнаулы тањбалар тілі ќол-

данылуы мџмкін (мысалы, жол белгілері).

1.2.  Пікір

Пікір (высказывания) – белгілі бір табиѓи тілдегі сљйлем. Маѓы-

налары “аќиќат” немесе “жалѓан” болатын тђжырымдар мен жауапта-

ры “иѕ” немесе “жоќ” болатын сђраќтар кез келген пікірге ќатысты

бола алады. Пікір жалпы, дербес жѕне жеке болып бљлінеді.

Жалпы пікірдіњ сљздері: барлыѓы, ѕр кім, ѕр ќайсысы, еш кім.

Дербес пікірдіњ сљздері: кейбір, кљбісі, т.б.

Ќалѓан жаѓдайларда пікір жеке болып келеді.

1 мысал. Тљмендегі пікірдіњ  аќиќаттыѓын  аныќтањыз.

“Мђз – судыњ ќатты жаѓдайы” – жауабы: аќиќат пікір.

“Џшбђрыш – геометриялыќ фигура” – жауабы: аќиќат пікір.

“Париж – Ќытайдыњ астанасы” – жауабы: жалѓан пікір.

2 мысал. Хабардыњ тџрін аныќтањыз (жалпы, дербес, немесе жеке).

“Барлыќ балыќтар жџзе біледі” – жалпы.

“Кейбір аюлар ќоњыр болады” – дербес.

“А ѕріпі – дауысты” – жеке.

   ?

№1.1

1.1 суреттегі тањбалар ќай тілге жатады? Олар нені білдіреді?

ЕСЕПТЕР

9

1.1  сурет

№ 1.2

1.2 суретте кљрсетілген жесттер (ќимылдар) нені білдіреді?

1.2  сурет

№1.3

Суреттегі заттыњ тілін

       аныќтањыз.

№1.4

Мысалы, “марсиандар” тілінде lot do may љрнегі “мысыќ тышќан-

ды жеді” сљзін білдірсін, may sі – сђр тышќан;  ro do – ол жеді. Сђр

мысыќ сљзі тіркесі “марсиан” тілінде ќалай жазылады?

№ 1.5

Тљмендегі  математикалыќ  љрнектіњ  мѕнін  ќазаќ  тіліндегі  сљйлем

ретінде келтіріњіз.

№ 1.6

Тљмендегі тђжырымды математикалыќ љрнек тџрінде жазыњыз.

Бірден беске дейінгі сандардыњ ќосындысын он мен жетініњ ай-

ырындысына бљлсе нѕтижесі 5-ке тењ болады.

Жазудыњ ќай тџрі ыњѓайлы?

3

2

5

19

)

15

14

13

12

11

10

(

+

×

+

+

+

+

+

10

№1.7

Берілген салаларда аќпараттыњ символдыќ тѕсілмен љрнектеу кес-

тесін ќђрыњыз. Тањбалар кљп болѓан жаѓдайда бір-екеуін ѓана жазы-

њыз (салыњыз).

                Ќолдану  саласы                                                      Пайдаланылатын  тањбалар

Математика

Музыка

Адамдардыњ  ѕњгімесі

Химия

Жаѓрапия

… (љзіњіз  ойластырыњыз)

№1.8

Жасанды  тіліндегі  “ќаля  маля”  фразасы  ќазаќ  тілінде  “ќызыл

кџн”, “фаля маля баля” – “џлкен ќызыл алмђрт”, “ќаля баля” –

“џлкен  алма”  деген  маѓынаны  білдіреді.  Ал  алмђрт,  алма,  кџн

сљздері сол тілде ќалай жазылады?

№1.9

Сљйлесу тілдерін, ѕрекеттер мен мимикалар тілін пайдалана оты-

рып, сѕлемдесудіњ кемінде бес ѕдісін кљрсетіњіз.

№1.10

Ќайталау – оќу анасы - маќалыныњ графикалыќ љрнектелуін ойлап

табыњыз.

№1.11

Љзіњіздіњ  оќу  бљлмењізді  сипаттањыз.  Ќандай  тілдерді  ќолдан-

дыњыз?

№1.12

“18-15” жазуы сатушыныњ, электр пойыз жџргізушісініњ, матема-

тика сабаѓына ќатысып отырѓан оќушылардыњ тџсініктері бойынша нені

білдіруі мџмкін?

11

№1.13

“141198” жазуы нені білдіруі мџмкін?

№1.14

Ѕуен тілінде  (нота тілінде) бірінші октаваныњ жеті ноталарын (до-

ре-ми-фа-соль-ля-си) жазыњыз.

№1.15

 Ѕуен тілінде (нота тілінде) тљмендегі музыкалыќ џзіндіні: “фа-до-

ми-до-фа-ми-ре” жазыњыз.

1.3. Аќпаратты кодтау

Кљптеген африкалыќ тайпалар бџгінгі кџнге дейін бір-бірімен аќпа-

рат алмасу џшін тамтам - барабандарын ќолданады. Ал тењіз флотта-

рында аќпарат алмасу џшін семафор ѕліппесі (сигнал беруші жалауша

арќылы ќолдарыныњ ќимылдарымен ѕріптерді кљрсетеді) ќолданы-

лады.

Берілген сигналдар ќабылданып жѕне тџсінікті болуы џшін оларды

алдын-ала келісіп отырѓан. Аќпарат жѕне оны жіберу тѕсілінен басќа

таѓы бір компонент пайда болды. Ол аќпаратты тџрлендіру немесе

кодтау.

1831 жылы Фарадей электр тогын алу ѕдісін ойлап шыѓарды. Сол

кезден бастап электр тогы аќпарат алмасуда кењінен ќолданылып

келеді.  Сэмюэл Морзе аѓылшын ѓалымы Шиллингтіњ теориялыќ

зерттеулерініњ  негізінде  телеграф  аппаратын  ќђрып,  оны  практика

жџзінде енгізді. Морзе ђсынѓан кодтау  тек џш белгіден тђрды: ђзын

сигнал (тире), ќысќы сигнал (нџкте), сигнал жоќ болса (пауза) - ѕріптер

бір-бірінен бљлінеді.

Мысалы, SOS сигналы келесі тџрде кодталады:

<нџкте>, <нџкте>, <нџкте> - S

<пауза>

<тире>, <тире>, <тире> – О

<пауза>

<нџкте>, <нџкте>, <нџкте> - S

Морзе кодын  аппараттардыњ ќабылдауы џшін љте кџрделі болды.

Неміс љнертапќышы Бодо љзініњ кодын ђсынды.

Біріншіден, ол тек екі сигналды ќолданды (нџкте жѕне тире), екін-

12

шіден ѕріптерді бір-бірінен ажырату ќиындыѓы туындамас џшін бар-

лыќ ѕріптер бірдей ђзындыќты сигналдардыњ кезектілігімен кодталды.

Бодо аппараты љндірісте ыњѓайлы жѕне сенімді болды. Оныњ кљме-

гімен телеграф аќпарат жіберудіњ ќђралы ретінде кењінен пайдала-

нылды.

Аќпаратты аныќталѓан тџрде пішіндеу процесі кодтау деп   атала-

ды. Негізінде кодтау термині аќпаратты саќтауѓа, љњдеуге, тасымал-

дауѓа тиімді басќа тџрде пішіндеу ретінде тџсіндіріледі.   Аќпаратты

кері тџрлендіру декодтау деп аталады.

Мѕтінді кодтауда ќолданылатын символдардыњ толыќ жинаѓы ал-

фавит деп аталады.

Кодтау тѕсілі маќсатына байланысты жазуды ќысќарту, аќпарат-

ты ќђпияландыру, љњдеуге ыњѓайландыру  болып келеді.

Кљбінесе  аѓылшын,  орыс  тілдеріндегі  мѕтіндер  кодталады.

Мѕтіндерді кодтаудыњ џш тѕсілі бар:

1) графикалыќ - арнаулы белгілер (суреттер) кљмегімен;

2) сандыќ - сандар кљмегімен;

3)  символдыќ - негізгі  мѕтін  жазылѓан  алфавиттегі  символдар

кљмегімен.

№1.16

Жалау ѕліппесініњ кодтау кестесі берілген.

1.3  сурет

ЕСЕПТЕР

?

13

Аѓа  кљмекші  Лом  капитан  Врунгельге  емтихан  тапсыруда.  Оѓан

келесі мѕтінді оќуѓа жѕрдем беріњіз.

№ 1.17

Берілген жалау ѕліппе кљмегімен, (1.3 сурет) “сан, символ, графи-

ка” сљзін кодтањыз.

№ 1.18

1.3 суреттегі жалау ѕліппені ќолданып, љз аты-жљніњізді жазыњыз.

№ 1.19

Тљменде Морзе ѕліппесініњ кодтау кестесі берілген.

1.5  сурет

А  

•

 — 

Л  

•

 

—

 

•

 

•

  

Ц  

—

 

•

 

—

 

•

  

Б  

—

 

•

 

•

 

•

 

М  

—

 

—

 

Ч  

—

 

—

 

—

 

•

      

В  

•

 

——

 

Н  

—

 

•

 

Ш 

— —

 

—

 

—

 

—

 

Г  

—

 

—

 

•

 

О  

—

 

—

 

—

 

Щ  

—

 

—

 

•

 

—

 

Д  

—

 

•

 

•

 

П  

•

 

—

 

—

 

•

 

Ъ  

•

 

—

 

—

 

•

 

—

 

•

 

Е  

•

 

Р  

•

 

—

 

•

 

Ы  

—

 

•

 

—

 

—

 

Ж  

•

 

•

 

•

 

—

  

С  

•

 

•

 

•

 

Ь  

—

 

•

 

•

 

—

 

З  

—

 

—

 

•

 

•

 

Т  

—

 

Э  

•

 

•

 

—

 

•

 

•

  

И  

•

 

•

 

У  

•

 

•

 

—

 

Ю  

•

 

•

 

—

 

—

  

Й  

•

 

—

 

—

 

—

  

Ф  

•

 

•

 

—

 

•

  

Я  

•

 

—

  

•

 

—

 

14

Тљменде не жазылѓанын аныќтањыз (ѕріптер бір-бірінен бос орын-

дар арќылы ажыратылѓан):

—

 • 

—

    

—

 

—

 

—

    

—

 

—

     • 

—

 

—

 •     

—

 • • 

—

     

—

    •     • 

—

 •