Ауызекі және жазба мәдениет

37 
бүкіл мәдени ақпарат беріледі. Қазіргі заманда осы коммуникацияға да 
әрине байланысты экрандық мәдениетсіз біздің болмысымызды 
елестету әрине мүмкін емес.
Мәдениеттің формаларында көптеген мәселелер туындайды,
айталық мәдени сұхбат мәселесі себебі ешқандай таза өзімен өзі оқшау 
қалыптасқан мәдениет жоқ. Мәдениет қашанда адамдар арасындағы 
байланыс сұхбат болып табылады. Мысалы қазақ мәдениетіне келсек 
қазақ мәдениеті әрине көшпелік негізде пайда болғанымен де ол 
көптеген басқада мәдениеттермен сұхбатта болған айталық иран 
мәдениеттімен 
тығыз 
сипатта 
болды, 
сонымен 
қатар 
араб 
мәдениетімен, қытай мәдениетімен, кейін еуропалық мәдениеттермен 
тығыз сұхбатта болған тілдің мәдениетпен байланысы өте маңызды, 
бұл мәдениеттанудағы маңызды мәселеге жатады.
Мәдениет және оның өзіндік ерекшеліктері әрқашан философиялық 
ізденістер мен зерттеулердің негізгі пәні болып келді. Сондықтан мәдени 
даму барысын онда қалыптасқан ойлау тәсілі, дүниетаным түрі арқылы 
түсіндіруге тырысқан көптеген философиялық үрдістерді байқауға 
болады. Мысалы, мәдениетті рәміздік ойлау түрі арқылы анықтаған Э. 
Кассирердің, мәдениетті психофизиологиялық деңгейде қарастырған 3. 
Фрейдтің және тағы басқалары концепциялары соның куәсі. XX 
ғасырдың екінші жартысынан бастап батыс ойшылдарының арасында 
мәдениетті тілмен теңдестіре қарау әдісі кең етек жайып, олардың 
барлығы дерлік «тілді адам тіршілігінің негізгі, маңызды анықтауышы 
деп бір ауыздан қолдап отыр». Бүгінде тіл негізгі коммуникативтік құрал 
ғана емес, адамның бүткіл болмысын, адамның мәдениетін аңғартатын 
әмбебап 
ұғым. 
Фрейдизм, 
феноменология, 
экзистенциализм, 
аналитикалық философия, герменевтика, структурализм, семиология, 
т.с.с. бір ауыздан мәдениетті тілдік қарымқатынас саласы ретінде 
анықтайды. Рухани әлемдегі мұндай өзгерістердің лебі мәдениеттану 
саласынан да байқалады. Мәдениеттің өзін метатіл ретінде анықтап, оның 
бойындағы коммуникативтік мүмкіншіліктерді негіздеу барысында 
лингвистикаға басты назар аудару заңды іс. Өйткені, соңғы 50-60-жылдар 
аралығында қарым-қатынас, коммуникация мәселесін жан-жақты 
зерттеген бірден-бір сала-осы лингвомәдениеттану болды. 
Көрнекті мәдениеттанушы ғалымдардың пікірінше, «мәдениет-
адамның ақыл-ойы мен еңбегі жемісінің тізбектері, дәлірек айтқанда, 
материалдық және рухани құндылықтар жүйесі» (Э.Тэйлор); «мәдениет-
дүниенің бөлшектері болып саналатын рухани көріністерді бейнелейтін 
тіл, миф, өнер, дін және т.б. негізде құрылатын семиотикалық жүйе» 
(Ю.Лотман). Осымен байланысты мәдениеттің таңбалық негізі тіл 
арқылы көрініп, рәміздік жүйедегі ұлттың психологиялық түрімен, 
сакрализация тәсілімен сипатталады. Бұл арада тіл тек коммуникативтік 
құрал емес, сонымен бірге адам болмысының, оның мәдениетінің 
көрінісі. Өйткені мәдениетің этнотаңбалық белгісі тілден тыс көріне 

38 
алмайды. Осыған орай мәдениетпен сабақтастықта қарастырылатын тіл 
тек денотативті коммуникация құралы ғана емес, сонымен бірге 
коннотативті (белгілі бір әлеуметтік мәдени, танымдық мәні бар) құрал.
Демек, тіл бірден бір коммуникативтік құрал ғана емес, тілдік 
қарым-қатынас негізінде мәдениетті де анықтайтын кешенді ұғым ретінде 
мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасының өзекті арқауын құрайды. 
Соның 
ішінде 
мәдениеттің 
коммуникативтік, 
мұрагерлік 
табиғатына сәйкес оның ашық жүйе ретінде сақталуы, кейінгі ұрпаққа 
жетуі, жаңғыруы, танымы, оның игерілуі, жетілуі тіл арқылы іске 
асатыны қазіргі тіл білімінің антропоөзектік бағыттағы зерттеулерінде 
нақты дәйектелуде. 
Тіл мен мәдениет сабақтастығына негізделген қағидаға сәйкес 
жүргізіліп жатқан зерттеулерде мәдениеттің өзі метатіл деп анықталып, 
оның коммуникативтік, кумулятивтік, әлеуметтік қызметтерін талдауға 
қазақ тіл білімінде ерекше назар аударылуда. Осы тұрғыдан қарағанда, 
мәдениет метатілін этномәдени негізде сипаттайтын өзекті арнаның бірі
жалқы есімдердің (антропонимдердің) лингвомәдени, әлеуметтанымдық 
жүйесі. 
«Мәдениет» сөзі, өзіңіз білетіндей, латынның colere сөзінен 
шыққан, яғни топырақ өсіру немесе өсіру дегенді білдіреді. Орта 
ғасырларда бұл сөз дәнді дақылдарды өсірудің прогрессивті әдісін білдіре 
бастады, демек егіншілік немесе егіншілік өнері термині пайда болды. 
Бірақ XVIII және XIX ғасырларда. олар оны адамдарға қатысты қолдана 
бастады, сондықтан егер адам әдептілікпен ерекшеленсе және жақсы 
оқыған болса, ол «мәдени» деп саналды. Содан кейін бұл термин 
негізінен ақсүйектер үшін оларды «мәдениетсіз» қарапайым адамдардан 
бөлу үшін қолданылды. Неміс тілінде мәдениет деген сөз өркениеттің 
жоғары деңгейін білдірді. Бүгінгі өмірімізге байланысты мәдениет 
құндылықтар әлемі, сонымен қатар оларды құру жолдары, оларды 
адамзаттың дамуы үшін пайдалану, ұрпақтан ұрпаққа жеткізу және 
мәдениетті қалыптастыру мүмкіндігі деп айта аламыз. Мәдени 
теорияларда тіл әрқашан маңызды орынға ие болды. Тілді байланыс 
жүйесі ретінде анықтауға болады, мағыналары шартты, бірақ белгілі бір 
құрылымы бар дыбыстар мен таңбаларды қолдана отырып жүзеге 
асырылады. 
Мәдени теорияларда тіл әрқашан маңызды орынға ие болды. Тілді 
байланыс жүйесі ретінде анықтауға болады, мағыналары шартты, бірақ 
белгілі бір құрылымы бар дыбыстар мен таңбаларды қолдана отырып 
жүзеге асырылады. Мәдениет-бұл қоғамдық өмірдің негізі. Ол 
әлеуметтену және басқа мәдениеттермен байланыс процесінде бір 
адамнан екінші адамға ауысқандықтан ғана емес, сонымен қатар ол 
адамдарда белгілі бір топқа жататындық сезімін қалыптастыратындықтан. 
Өздеріңіз білетіндей, бір мәдени топтың мүшелері бөтен адамдардан гөрі 
өзара түсіністік, сенім және бір-біріне деген жанашырлық сезімін 

39 
тудырады. Олардың жалпы сезімдері тілде, сүйікті тағамдарында, сәнінде 
және мәдениеттің басқа да салаларында көрінеді. 
Мәдениет адамдар арасындағы ынтымақты нығайтып қана 
қоймайды, сонымен қатар топтар мен топтар арасындағы қақтығыстарға 
себеп болады. Мұны мәдениеттің негізгі элементі болған тілдің 
мысалынан көруге болады. Бір жағынан, қарым-қатынас мүмкіндігі 
әлеуметтік топ мүшелерін біріктіруге көмектеседі. Жалпы тіл адамдарды 
біріктіреді. Екінші жағынан, жалпы тіл бұл тілде сөйлемейтін немесе оны 
басқаша сөйлейтіндерді жоққа шығарады. Мысалы, Ұлыбританияда 
әртүрлі әлеуметтік таптардың өкілдері ағылшын тілінің әр түрлі 
формаларын қолданады. Бәрі «ағылшынша» сөйлесе де, кейбір топтар 
басқаларына қарағанда «дұрыс» ағылшын тілін қолданады. Америкада 
ағылшын тілінің мыңдаған сорттары бар. Сонымен қатар, әлеуметтік 
топтар бір-бірінен қимылдар, киім стилі және мәдени құндылықтарымен 
ерекшеленеді. 
Тіл-әлеуметтік құбылыс. Оларды әлеуметтік қарым-қатынастан тыс, 
яғни басқа адамдармен байланыссыз игеру мүмкін емес. Әлеуметтену 
процесі көп жағдайда жүреді ым-ишарат, ым-ишараға еліктеуге 
негізделген, күлімсіреу және қабағын шығару-тіл мәдениеттің негізгі 
құралы ретінде қызмет етеді. Оның тағы бір маңызды ерекшелігі-қосулы 
егер оның негізгі лексикасын, сөйлеу ережелері мен құрылымдарын сегіз-
он жасында меңгерсе, ана тілінде сөйлеуді ұмытып кету іс жүзінде 
мүмкін емес, дегенмен адам тәжірибесінің басқа да көптеген аспектілерін 
толығымен ұмытып кетуге болады. Осыған байланысты көптеген 
қазақтардың ана тілін жоғалтып алғанын түсіну өте ащы, бірақ тілдерді 
қайта жандандырудың әлемдік тәжірибесі бар, бұл ұлттық тілдің қайта 
өркендеуіне мүмкіндік береді. 
Тіл сонымен қатар ұйымнан адамдардың тәжірибесін алу процесіне 
қатысады. Антрополог Бенджамин Л. Варф көптеген тұжырымдамалар 
біздің тілімізде тамырланғандықтан ғана «қабылданған» болып 
көрінетінін көрсетті. «Тіл табиғатты бөліктерге бөледі, олар туралы 
түсінік қалыптастырады және негізінен біз оларды осылайша 
ұйымдастыруға келіскендіктен мағына береді. Бұл келісім біздің тілдік 
модельдерде кодталған». Бұл әсіресе тілдерді салыстырмалы талдауда 
анық байқалады. Мысалы, түрлі тілдердегі түстер мен отбасылық 
қатынастар әр түрлі белгіленеді. Кейде бір тілде басқа тілде мүлдем жоқ 
сөз кездеседі. 
Тілді қолдану кезінде оның негізгі грамматикалық ережелерін 
сақтау қажет. Тіл адамдардың тәжірибесін ұйымдастырады. Сондықтан, 
бүкіл мәдениет сияқты, жалпы қабылданған құндылықтарды шығарады. 
Қатысушылар қабылдаған, қолданатын және олар түсінетін құндылықтар 
болған жағдайда ғана байланыс мүмкін болады. Шын мәнінде, күнделікті 
өмірде бір-бірімізбен қарым-қатынасымыз көбінесе бір-бірімізді 
түсінетіндігімізге байланысты. 

40 
Жалпы тіл де біртұтастықты сақтайды. Бұл адамдардың іс-
әрекеттерін бір-біріне сендіру немесе айыптау арқылы үйлестіруге 
көмектеседі. Сонымен қатар, бір тілде сөйлейтін адамдар арасында өзара 
түсіністік пен жанашырлық дереу пайда болады. Тіл адамдардың қоғамда 
қалыптасқан дәстүрлер мен қазіргі оқиғалар туралы жалпы білімін 
көрсетеді. Тіл топтық бірлік, этникалық, ұлттық бірегейлік сезімдерін 
қалыптастыруға ықпал етеді. 
Тіл күшті біріктіруші күш болса да, сонымен бірге ол адамдарды 
бөлуге қабілетті. Осы тілді қолданатын топ оны сөйлейтіндердің 
барлығын өздері деп санайды, ал басқа тілдерде немесе диалектілерде 
сөйлейтін адамдар бөтен деп санайды. 
Тіл Канадада тұратын ағылшындар мен француздар арасындағы 
қайшылықтардың басты белгісі. АҚШ-тың кейбір штаттарындағы екі 
тілді оқыту жүйесінің жақтаушылары мен қарсыластары арасындағы 
күрес (ағылшын және испан) тіл маңызды саяси мәселе бола алады деп 
болжайды. Айта кету керек, Қазақстан Республикасы тәуелсіздікке қол 
жеткізген сәтте тіл мәселесіне де кезігіп келді және бұл мәселе біздің 
еліміз бен оның халқы үшін әлі де өзекті. 

жүктеу/скачать 3,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: