Оқулық Қазақстан Республикасының Білім және әылым министрлігі бекіткен алматы, 011 £
жүктеу/скачать 16,47 Mb. Pdf көрінісі
|
Биотехнология
| Биотехнология гылымының Қазақстанда дамуы
Қазіргі таңда біздің елімізде биотехнология ғылымының дамуы- на аянбай еңбек етіп, өз тәжірибелерін, үлесін қосқандар аз емес. Мысалға солардын ішінен ерекше атап өтсек: ҚР Ұлттық ғьшым академиясының академигі I. Р.Рақымбаев, академик М. X. Шыгае- ва, академик Н. Ә. Айтхожина, әл-Фараби атындағы Қазақ үлттық университетінің профессоры А.А. Жүбанова, профессор Г.Ж. Уә- лиханова, академик М. Қ. Қарабаев, академик Р. I. Берсімбаев, академик С. М. Әдекенов және баска да елге танымал атақты ғалымдар үлкен үлес қосқан. Қазақстанда кеңестік кезінде мамандырылған мекемелер күры- лып, сонымен қатар әскери-өнеркәсіптік кешенге кіретін страте- гиялық маңызы бар жабық қалалар түргызылды (Отар мен Степно- горек қалашығы). Ол кезде биотехнологияньщ өнеркәсіптік өнді- рістің дамуына Қазақстан үлкен рөл атқарған. Степногорск қала- сында биотехнологиялық өндірісті жетілдіріп қалыптастыру, ары қарай дамыту үшін ашық акционерлік қогамының «Прогресс» ғылыми-өндірістік бірлестіктің технопаркі ашылды. «Прогресс» ҒӨБТ-та мал және ауыл шаруашылыгына кажетгі ірі тоннажды биопрепараттардың (жем қоспаға қосатын лизин; тағам өнеркәсі- бінде пайдаланатын амилосубтилин, глюкаваморин; инсектицидгер бактоларвицид, лепидоцид) өндірісі басталды. [Алматы қаласында «Ауыл-шаруашылык гылыми зерттеу инс титуты» жәңе Алматы биокомбинаты ашылған. Бүл мекемелерде вирусты жөне бактериялык этиологиясы бар антропозоонозды 9 I инфекцияның алдын алу және зерттелуі үшін иммунды сарысу мен вакцинаны, диагностикумдарды шығарды^ Г Алматыда 1975 жылы Қазақстан Республикасы Ғылым Ака- демиясының ботаника институтының Бас ботаника бағында өсімдіктер биотехнологиясы саласында жүмыстар басталды, одан кейін Молекулалық биология мен биохимия институтында, әл- Фараби атындағы Қазақ үлттық университетінде, өсімдіктер фи- зиологиясы, генетикасы және биоинженериясы институтында (қазіргі ^эсімдіктер биологиясы және биотехнология институты) дамыдыдӨсімдіктер биотехнологиясы ғылымының дамуына үлес қосқан ғалымдар М. Айтқожин мен I. Рақымбаев болды. Қазақстанда өндіріс өнімдерінің басым көпшілігі ішкі нарыққа қарай бағытталған және өнеркәсіптік жолмен өндірілетін биотех- нологиялық өнімдердің спектрі онша көп емес. Мысалға алатын болсақ, «Биомедпрепарат» АҚ базасында он алты препараттарға дейін өндіреді. Олар витаминдер, ферменттер, ақуыздар, пробио- тикалық препараттар (бифидумбактерин, колибактерин, лактобак- терин, бификол), сонымен қатар протеолитикалық иммобилден- ген ферменттер (профезим, стоматозим, имозимаза, сондай-ақ оның аналогы, глюкаваморин, амилосубтилин кешенді препараттары), тағыда кең спектрлі антибиотиктер (гентамицин, линкомицин, рифампицин) және тағы басқаларын атап өтуге болады. Спирт өнеркәсібінде крахмалы бар субстраттарды қанттау үшін глюкава морин және амилосубтилин препараттары пайдаланылады. Спирт өндірісіндегі ферменттік препараттарды қолданудың негізгі мақ- саты - спирттің өзіндік қаржықүнын төмендету және бидайдың солод тапшылығынан бас тарту, сонымен қатар ашытқыны ашы- ту процесінің түрақтылығьга қамтыу. Мүнай өңдеу жөніндегі жо- балар өнеркәсіп үшін техникалық этанолдың кең көлемді өндірісін үнемді түрде үйымдастыруы әзірленуде. Биотехнологиялық ¥лттық орталығының 1993 жылы қүрылуы біздің ел үшін ең маңызды жетістіктердің бірі болды. Осы биотех- нологиялық орталықтың ең негізгі фундаменталды және қолдан- балы маңызды зерттеулер жүргізетін базалық мекемелер, моле- кулалық биология мен физиология саласы және биотехнология ғылыми орталықтың ішіндегі ең ірісі М. Ә. Айтхожин атындағы молекулалық биология және биохимия институты, екінші өсімдік- тер биотехнологңясы және биология институты болып табылады. Сонымен қатар[¥лттық биотехнология орталығының қүрамына: Микробиология және вирусология институты (Алматы қ.), Ғылы- 10 ми-зерттеу ауыл шаруашылык институты (қазіргі Жамбыл облы- сынын «Биоқауіпсіздік ғылыми-зерттеу институты»), Республика- дь% микроорганизмдер коллекциясы (Астана қ.) мекемелері кіреді. Қазақстандық ғалымдардың зерттеулері нәтижесінде бидай, арпа мен жүгерінің мындаған регенерант өсімдіктері алынып, түрлі экологиялық аймақтарда селекциялық және генетикалық зертгеу- лер жүргізу үшін қолданылуда. Мысалға алатын болсақ, С. Өмір- үлы мен М. Қарабаев жүгеріні генетикалық трансформациялау жүргізудің тиімді жүйесін жете зертгеп дайындады. Ол эмбрио- гендік протопластарға тікелей ДНҚ енгізу арқылы үрықтана ала- тьт регенерантарды алуға негізделген. I М. Ә. Айтхожин атындағы Молекул алық биология және биохи мия институтында «Белок және нуклеин қышқылдары» зертхана- сында өсімдіктерді түрақты трансформациялау және регенерация- сын жүргізу жүмыстары жөнге қойылған. Алғашқы рет Қазақстан- да картоптың Ү-вирусына төзімді темекі және картоп трансгендік өсімдіктері алынған. Вирус инфекциясына төзімді өсімдіктерді алу үшін олардың геномына вирус геномының антимағыналық кішігірім бөлігі енгізілген. Антимағыналық бөлігінің экспрессия- сы өсімдіктің шаруашылық қүндылығын нашарлатпайды. Соны- мен қатар, қоршаған ортаның жоғары температурасына төзімді трансгенді жүтері, фосфинатрицин гербицидке түрақты транс- генді темекі алынып, мәдени өсімдіктердің өсуі үдірісін ынталан- дыратын цитокиндер деген фитостимуляторлар алынған. Өсімдіктер биологиясы және биотехнология институтында (ӨББИ) бидайдың қүрғақшылыққа төзімді жаңа сүрыптары («Се- верянка», «Отан») және жоғары өнімділігімен сипатталатын күріштің «Алтынай» сүрыпты, вирусқа төзімді трансгенді жүзім өсімдіктері, зиянкестерге төзімді трансгенді мақта өсімдіктері алынды ( 1-сурет ). Сонымен қатар, ӨББ институтында селекция- лык үдерістерді жылдамдататын биотехнологиялары, жоғалып бара жатқан өсімдіктердің («Апорт», «Золотая превосходная», «Гру шовка Верненская», «Восход» алма ағаштар, алмұрт және т.б.) гермаплазманы сақтау криотехнологиялары, жасанды ұрықтарды алу және өсімдіктерді клондау технологиялары, бидайдың тат ауруларына төзімді өсімдіктерді алу, күріштің трансгенді өсімдік- терін алу ісі жүзінде технологияларды жетілдіруде. Биоқауіпсіздік ғылыми-зерттеу институтында қоршаған орта- ның қолайсыз биотикальщ (зиянкестер, вирус және бактериалды аурулар, тат және фузариоз ауру) және абиотикалық (жоғары және төмен температура, радиация, су дефициті және т.б. фактор- I |