Оқулық Екінші басылымы Қазақстан Республикасы Білім министрлігі
жүктеу/скачать 20,14 Mb. Pdf көрінісі
|
b1833
- Бұл бет үшін навигация:
- А(ЪЪ)-А нүктесінің сандық белгісі бар проекциясы, Д(20) - В
§ 64. ТОПОГРАФИЯ СЫЗБАСЫ Топография гректің Юроз және егаһо деген екі сөзінен құрас- тырылған. Бірінші сөздің қазақшасы «жер беті» болса, екінші сездің қазақшасы «салу», ал қосып айтқанда «жер бетін салу». Цилиндрлік, конустық, сфералық беттер туралы түсініктерің бар. Олардың жасалуында белгілі бір заңдылық бар. Өмірде жасалуы еш бір заңдылыққа бағынбайтын беттер де кездеседі. Мысалы, осындай беттердің қатарына жер бетін жатқызуға болады. Жаса- лу заңдылығы анықталмаған беттерді топографиялық беттер деп атайды. 227-суретте осындай топографиялық беттің мысалы келтірілген. Топографиялық беттің сызбасын салу үшін оны ос у,... жазықтықтарымен қияды. Қиылысу сызықтарын проек- циялар жазықтығына (Я'-қа) тік бүрыштап проекциялайды. Қиюшы жазықтықтар «,^3, у,... проекциялар жазықтығына <.Л'- қа) параллель орналаскан. Бастапқы жазықтық ретінде а жазықтығын қарастыралық. Осы « жазықтығында жатқан нүктелердің, сызықтардың сандық белгісін нөлге тең деп қарастырады. А және В нүктелері « жа- зықтығынан жоғары одан 30 жэне 20 өлшем қашықтықта орна- ласқан. А' пен В' осы нүктелердің Л ’ жазықтығындағы тік бүрышты проекциялары, ал олардың жанындағы жақша ішіндегі сандар нөлдік жазықтықтан қашықтықтарын көрсетеді. Сонда А'(ЪЪ)-А нүктесінің сандық белгісі бар проекциясы, Д'(20) - В нүктесінің сандык белгісі бар проекциясы. Нөлдік жазықтыктан төмен орналасқан нүктелердің сандық белгілерінің алдына «-» минус таңбасы қойылады. Топографиялық беттің проекциялар жазықтығына параллель жазықтықтармен қиылысу сызықтарын горизонтальдар деп атайды. Горизонтальдарды 2,5 м, 5 м, 10 м сайын жүргізуге болады. Кескіннің дәлдігі жоғары болуы үшін горизонтальдарды жиі орналастыру керск. 227-суретте горизон- тальдар 10 м сайын жүргізілген. Жалпы алғанда, горизонталь түйық сызық болады, ал оның сандық белгісі үзіліске жазылады. География сабағында топографиялық карталармен таныстыңдар. Картада жердің бедерін горизонтальдар арқылы анықтайды. Осы мақсатта горизонтальдарға жер ылдиына қарай бағытталған 249 227-сурст қысқа сызықшалар (бсргштрихтар) түсірілсді. 228,а-сурстте төбс, 228,ә-сурсттс шүңқыр, 228,6-сурстте жота, ал 228,6-сурсттс сай ксскіндслгснін анықтауға болады. 228-сурст 250 Топографиялық сызбада жср бсдсрімсн қатар өзеннің, орманның, жолдардың, слді мсксндсрдің жәнс басқалардың орналасуларын көрсстсді. Осындай табиғи нсмссе жасанды обьектілсрді картада шаргты таңбаларды пайдаланып, ықшамдап ксскінДейді. Топография сызбаларына арналған шартты бслгілердің біразы 229-сурстте келтірілген. Топографиялық сызбалар үшін 1:10 000, 1:25 000, 1:50 000, 1:100 000 масштабтары пайдаланылады. Картаның төменгі жагына сандык және сызықтық масштабтар жазылып қойылады, сондай-ақ горизонтальдардың ара қашықтықтары керсстілсді. 230- сурсттсгі топографиялық картаны оқып көрслік. Оның сандық масштабы 1:10000 болатынын, ал сызықтық масштабтан жср бстіндсгі 100 м-гс картадағы 1 см сәйкес келетіндігін көрсміз. Картада кескінделгсн жсрді «Тасты» дсп аталатын өзен скігс бөлсді жәнс осы өзсннсн қашықтаған сайын жср биіктсй бсрсді. Горизонтальдар 2,5 м сайын жүргізілгсн, сң биік горизонтальдың бслгісі 155 м. Өзсн ағысының бағыты нүсқамамсн көрсетілгсн, Ьқі тсмір жол көпірі жәнс автотранспортка арналған көпір бар. Дара тсмір жол солтүстіктсн оңтүстіккс, оңтүстіктсн солтүстіккс қарай картаны скігс бөліп өтеді. Оның бойында 3 үйінді жәнс 2 қазынды бар. Қазындылардың тсрсндіктсрі жәнс үйінділсрдің сксуінін биіктігі 1 м, ал үшінші үйіндінің биіктігі 2 м. Екі жср- де тсмір жолдың астына қүбыр салынған. Разъсздсн батыска қарай қара жол жәнс тар рсльсті тсмір жол қатарластыра са- лынған болса, шығыска қарай жақсартылған қара жол шыгады. Картаның оң жағынан тсмір жолға параллсль бір бстінс агаш отырғызылған жаксартылған қара жолды көрсміз. Бүл жол тс- реңдігі көрсстілмсгсн қазынды арқылы отсді. Разъсздің шығыс жағында шатырлары бар скі үй, одан әрірсктс тсрсндігі 2 м қүдық жәнс «Абай» аталатын ауыл орналасқан. Ауыл үйлсрінің біразы отка төзімді болса, калғандары отқа төзімсіз скснін, жсміс бағын жәнс фабриканы көрсміз. Өзснді қүдықпсн қосатын, күздс кеуіп калатын оның саласы барын, разъездсн батысқа карай жалғыз аяқ жол шығатынын керіп түрсындар. Өзсннің сол жағында биіктіктері 151,3 м және 144,9 м болатын екі тас жа- тыр, ал оның көпірдсн басталатын темснгі бөлігі суы жайылып «сетстіндіктсн, батпақты болады. «Абай» ауылының солтүстігіндс қылканды тоғай бар. Бүл тоғай ағаштарының орташа бшктіп 20 м, диамстрлсрі 0,15 м, аралықтары 6 м болса, онтүстік шығыстағы жапырақты тоғайдың ағаштары аласалау (биіктіктсрі 16 м) жәнс жиілсу (ара қашықтықтары 4 м) орналасқан. Карта- ның сол жақ жоғарғы бүрышынан аралас тоғайды көрсміз, одан төмснірсктс бүталар, ал батыста кссілғсн тоғайдың бір боліп ор- 251 |