Пайдаланылған əдебиет тізімі

113
Тақырып бойынша бақылау сұрақтары
1. Шылаулардың сөз табы ретінде ерекшелігі, зерттелуі.
2. Жалғаулық шылаулар, түрлері, қызметі.
3. Септеулік шылаулар мен септік жалғауларының арақатынасы, 
қызметі.
4. Септеулік шылаулардың түрлері, мағынасы.
5. Демеулік шылаулар, шылаудың басқа түрлерінен ерекшелігі.
6. Демеулік шылаулардың түрлері, мағынасы.
7. Шылаулардың қызметі.
14. Одағай
Адамның көңіл-күйін, сезімін білдіру үшін, сондай-ақ аман-
дасу, қоштасу, бұйыру, төрт түлікті шақыру, айдау жағдайларында 
қолданылатын сөздер одағайлар деп аталады. «Одағай» термині ең 
алғаш Г. Архангельскийдің грамматикасында қолданылған. Одағай 
сөздердің тілдік табиғаты, олардың жеке сөз табы ретінде қалыптасуы 
бірқатар шетелдік, кеңестік ғалымдар мен түркітанушылардың, со-
нымен қатар қазақ ғалымдарының да еңбектерінде қарастырылады. 
Атап айтсақ, Л. Теньер, Ф. Бруно, В. Виноградов, О. Ахманова, 
В. Гак, К. Гаджиев, Р. Рустамов, С. Иманалиев, М. Балақаев, Ш. Са-
рыбаев, т.б. 
Түркі тіл білімі тарихында одағай сөздер – ғылыми тұрғыдан 
аз зерттелген сөз таптарының бірі. Бұл бағыттағы зерттеулерде 
одағайлар лексика-семантикалық жəне грамматикалық қырынан 
ғана қарастырылады (М. Закиев, К. Гаджиев, Р. Рустамов, С. Има-
налиев).
Қазақ тіл біліміндегі сөз таптарының қалыптасу тарихын-
да одағайлар бірде шылау сөздердің ішінде (А. Байтұрсынов), 
бірде таптаспаған сөздер (Қ. Жұбанов) ретінде өз алдына жеке 
қарастырылып келді. Мəселен, А. Байтұрсынов сөздерді атауыш 
жəне шылау сөздер деп 2 топқа бөліп, одағай сөздерді екінші топ-
та қарастырса, Қ. Жұбанов «таптасқан сөздер заттың өзін, сипатын, 
ісін айырып атау үшін қажет, таптаспаған сөздер заттың өзін, ісін, 
сипатын, түйдегін жазбай атау үшін қажет» деп, одағай сөздерді 
«таптаспаған сөздер» ретінде көрсетеді. Мысалы:
 Сорап-сорап – су 
іш дегендегі сорап-сорап таптаспаған, су іш таптасқан сөздер болып 
саналады.
8–1136

114
Одағайларды жеке сөз табы ретінде алғаш ғалым Ш. Сары-
баев зерттеу нысанына алды. Ғалымның 1953 жылғы «Қазақ 
тіліндегі одағайлар» атты зерттеуінде одағайлардың фонетикалық, 
грамматикалық жəне лексика-семантикалық ерекшеліктері жан-
жақты қарастырылып, қазақ тіліндегі одағайлардың зерттелу та-
рихы, емлесі, мағыналық сипаты, дауыс ырғағы сараланып, нақты 
тұжырымдар жасалады. Бұл зерттеудің тағы бір ерекшелігі, ғалым 
одағайларды «субъектінің əсерін, көңіл-күйін, сезімін белгілейтін 
өзгермейтін сөздер» ретінде танып, күнделікті сыпайылық формасы 
мен əдет-ғұрыпқа қатысты (
рахмет, кеш жарық, т.б.) сөздерді еске-
ре отырып, одағайдың анықтамасына «сонымен қатар күнделікті 
қатынастың көпшілік мақұлдаған əдет-ғұрпын анықтайтын сөздер» 
деген толықтыру енгізеді. 
Қазақ тіліндегі одағайлар Ə. Нұрмаханованың «Түркі тілдерінің 
салыстырмалы грамматикасы» (1971), «Қазіргі қазақ тілі» (1982) 
еңбектерінде басқа сөз таптарымен бірге қарастырылса, одан бері 
З. Ибадилдина, З. Туебекова, Р. Хисамутдинова, З. Базарбаева, 
Г. Тяжиналардың еңбектерінде жалпы лингвистикалық сипаты 
тұрғысынан жан-жақты зерттелді. 
Одағайлар – түрленбейтін сөздер тобы. Осы орайда ғалым 
С. Иса евтың «одағай сөздердің сөз табы ретінде қаралуына олардың 
түрленуі мен синтаксистік қызметі, яғни грамматикалық сипаты 
емес, ерекше қолданыстық-семантикалық қасиеттері негіз болып 
табылады» деген пікірін ұстана отырып, одағай сөздердің жеке сөз 
табы ретінде танылуын олардың жеке лексикалық мағынасы болма-
са да, өзі қатысты сөйлемге қосымша грамматикалық мəн үстеуімен 
байланысты түсіндіруге болады.
Сөздерді сөз таптарына бөлуде олардың лексика-грамматикалық 
сипаты мен тұрақты белгілері негіз болады. Ал одағайлардың сөз
табы ретіндегі ерекшелігі, біріншіден, нақты ұғымдық мəнінің бол-
мауы, сол себепті өз алдына жеке лексикалық мағынасы болмайды, 
екіншіден, сөйлемде басқа сөздермен грамматикалық байланысқа 
түспегенімен, жалпы ойға қатысты субъектінің түрлі көңіл-күй, 
сезімін білдіруімен ерекшеленеді. Бұл ерекшеліктер одағайлардың 
өзіне тəн бірнеше белгілерімен анықталады. Ал ол белгілер ғалымдар 
тарапынан түрліше сипатталады. Мəселен, Ə. Төлеуов семантикалық 
ерекшелігі, морфологиялық белгісі, синтаксистік қызметі жағынан 
өздеріне тəн мəні бар сөз таптарының бірі ретінде одағайлардың мы-
надай белгілерін атап көрсетеді: 

115
1) Заттық ұғымдармен байланысты түсініктердің атын емес, 
адамның ішкі дүниесімен байланысты ишараттарды білдіреді;
2) Грамматикалық формаларының болмауы себебінен сөйлем 
ішінде басқа сөздермен грамматикалық қарым-қатынасқа түспейді;
3) Негізгі сөйлеммен қабаттаса қолданылатын жанама, жарыспа 
сөйлем бола алады, бірақ сөйлемде өз алдына жеке сөйлем мүшесі 
болмайды. 
4) Субстантивтенген жағдайда түрлі қосымшалар қабылдап, 
сөйлемнің қалыпты мүшесі бола алады. 
А. Ысқақов та одағайлардың мынадай бірнеше белгілерін атап 
көрсетеді: 
1) Адамның əртүрлі сезімімен байланысты дыбыстық ишарат-
тарды білдіреді;
2) Адамның көңіл-күйі құбылмалы болатындықтан, одағай 
сөздердің көпшілігінің мағыналары да құбылмалы, көп мағыналы 
болып келеді;
3) Өздері жарыса айтылатын сөйлемнен дауыс ырғағы арқылы 
оқшауланып, сөйлем мүшесі қызметін атқармайды. 
Одағайлардың қазақ тіл біліміндегі дəстүрлі зерттеулерде 
қалыптасқан осындай белгілерін Е. Тяжина өз тарапынан мынадай 
белгілермен толықтырады: 
1) Одағайлар – өзгермейтін сөздер тобы, олардың арнайы 
грамматикалық көрсеткіштері (грамматикалық категориялары) жоқ;
2) Одағай сөздер қатары интерьективация жəне кірме сөздер 
арқылы толығады (интерьективация – дыбыстар мен басқа сөз тапта-
рынан ауысқан сөздердің адамның түрлі сезімін, көңіл-күйін білдіру 
үшін қолданылу жолы); 
3) Сөйлемде басқа сөздермен тікелей синтаксистік қатынасқа 
түспейді, бірақ жеке сөйлемнің баламасы ретінде жұмсалады;
4) Басқа сөз таптарымен салыстырғанда, ойды көріктендіріп 
тұратын əуезділік пен дауыс ырғағына өте бай;
5) Белгілі бір сөйлеу жағдаятына байланысты дайындықсыз 
жүзеге асатын ауызекі сөйлеу тіліндегі тілдік бірліктер ретінде эмо-
ция мен экспрессияға қанық;
6) Эмоционалды-экспрессивті қызметімен қатар модальды-
бағалауыштық, фатикалық, волюнтативті, прагматикалық қызмет 
атқарады;
7) Одағайлардың көп мағыналылығын сөйлеу жағдаяты мен кон-
текстен тыс айқындау мүмкін емес;

116
8) Одағайлардың тілдік статусы тікелей қатысым актісіне бай-
ланысты коммуникативтер ретінде «сөз-сөйлесім» деп анықталады;
9) Адамның көңіл-күйін білдіретін лепті, сұраулы сөйлемдер 
түрінде қолданылып, жазба тілде белгілі тыныс белгілері арқылы 
ажыратылады;
10) 
Көбінесе мимика, жест сияқты паралингвистикалық 
құбылыстармен бірге беріледі. 
Əр сөз табы морфологиялық жүйеде лексика-семантикалық си-
патымен де ерекшеленетінін ескерсек, бұл жүйеде одағайлар да 
мағыналық-морфемдік құрамына қарай түрліше сипатталады. 
Одағайлардың мағыналық жағынан топтастырылуы жөніндегі 
ғылыми пікірлерге сүйенсек, онда, біріншіден, сан жағынан, 
екіншіден, аталуы, үшіншіден, ішкі сипаты жағынан өзіндік 
ерекшеліктер, алшақтықтар байқалады. Мəселен, А. Байтұрсынов, 
Қ. Жұбанов, Ш. Сарыбаев, А. Ысқақов, Ə. Төлеуов, Н. Оралбай, 
т.б. ғалымдар одағайларды сан жағынан бірдей, яғни 3 топқа бөлсе, 
Н. Сауранбаев 4 түрін бөліп көрсетеді. Кей тұжырымдарда еліктеу 
сөздердің де (А. Байтұрсынов, Н. Сауранбаев) одағайлардың ішінде 
қарастырылғандығы белгілі. Бұл сөз таптарының қалыптасу та-
рихында еліктеу сөздердің бастапқы кезде одағайлардың ішінде 
қарастырылуымен байланысты. 
Одағайлардың мағыналық жағынан түрліше топтастыры-
луы оның кейбір топтарының түрліше аталуымен немесе кейбір 
одағайлардың бірде бір топ ішінде, енді бірде өз алдына жеке топ 
ретінде қарастырылуымен де байланысты. Мəселен, А. Байтұрсынов 
барлық одағайларды бір ғана топта қарастырса, Н. Сауранба-
ев императивтік (шақыру) одағайларды малға байланысты жəне 
жекіру, қарғыс одағайлары деп жеке бөліп қарастырады. Ал тұрмыс-
салт одағайларын Қ. Жұбанов қатынас, А. Байтұрсынов шақырыс 
одағайларында қарастырса, А. Ысқақов пен Н. Сауранбаевта бұл топ 
көрсетілмейді. 
Одағайлардың мағыналық топтарына қатысты пікірлердің 
ішінде ерекше назар аударатыны – Е. Тяжинаның топтастыруы. 
Алдыңғы пікірлерден ерекшелігі: мұнда одағайлар қатысымдық-
прагматикалық сипаты тұрғысынан жіктеледі. Ғалымның пайымда-
уынша, эмоционалды-бағалауыштық одағайлар субъектінің сыртқы 
дүние құбылыстары мен адресатқа деген эмотивті-бағалауыштық 
қатынасын, волюнтативті одағайлар субъектінің адресатқа тікелей 
əсерін, сөйлесім мен хабарға субъективті-модальдік қатынасын, 

117
қатысымдық одағайлар субъектінің сөйлеу жағдаятына қатынасын 
білдіреді. 
Сонымен, одағайларды топтастыруда олардың мағынасы мен 
функционалды белгілері негізге алынады. Мағыналық құрамына 
қарай көңіл-күй одағайлары, императивтік одағайлар жəне тұрмыс-
салт одағайлары, ал функционалды сипатына қарай эмоционалды-
бағалауыштық одағайлар, волюнтативті одағайлар жəне қатысымдық 
одағайлар деп топтастырған жөн. 
Одағайларды мағыналық жəне морфемдік құрамына қарай 
бөлуде олардың көпмағыналылығына да назар аударылады. Жал-
пы көпмағыналылық немесе полисемия құбылысы басқа да сөз 
таптарына тəн. Бірақ одағайлардың көпмағыналылық сипаты 
сөйлеу жағдаяты жəне контексте анықталады. Одағайлардың көп 
мағыналылығын одан тыс анықтау мүмкін емес. Мəселен, 
пəлі 
одағайының кекету, мысқылдау, таңдану тəрізді мағыналық қырлары 
тек сөйлеуде не сөйлемде анықталады. 
Одағайлар қатарында интерьективтенген одағайлар, яғни 
бастапқы мағынасынан толық не жартылай (

жүктеу/скачать 457,37 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: