Түрік қағанатының ыдырау себептері. Қа ған әу ле ті ара сын да би лік үшін
та лас, бас қа ха лық тар дың тәу ел сіз дік те рі үшін кү ре сі ел ге зи янын ти гіз ді. Оның
үс ті не кең байт ақ жер ді алып жат қан ха лық тар дың сая си не эко но ми ка лық жа ғы нан
бір лік те бол мауы жә не 581 жы лы олар дың өз ішін де гі со ғы сы ел ді әл сі рет ті. Осы ны
пай да лан ған Қы тай жә не бас қа мем ле кет тер дің ша бу ылы Тү рік қа ға на ты ның бө лі
нуі не әке ліп со ғып, 603 жы лы Ба тыс жә не Шы ғыс Тү рік қа ға на ты бо лып, екі ге бө лі ніп
тын ды.
БатысТүрікқағанаты(603–704жж.).Жераумағы,этникалыққұрамы,орда- сы. Оң түс тікшы ғы сын да Іле, Шу өзен де рі нен бас тап, сол түс тікба ты сын да Еділ мен
Ку бань, сол түс тікшы ғы сын да Есіл мен Ер тіс, оң түс тікба ты сын да Әму да рия ға дей ін гі
ара лық ты алып жат ты. Аста на сы Суяб қа ла сы бол ды. Қа ға нат тың эт ни ка лық құ ра мы
оноқ бұ дун тай па ла ры еді, оған бес ну ше би мен бес ду лу (Шу, Іле өзен де рі бой ын да
өмір сүр ген) тай па ла ры ен ген. VІІ ға сыр дың 40–50жыл да рын да ғы ну ше би лер мен
ду лу лар дың өза ра со ғы сы нан Ба тыс Тү рік қа ға на ты әл сі реп, олар дың жер ау ма ғы
Шы ғыс Қа ра тау дан Жоң ға рия ға дей ін гі ара лық та (Же ті су) ға на қал ды.
Қағанаттың саяси жағдайы. Ба тыс Тү рік қа ға на ты ның сая си кү шей ген ке зі
Ше гу (610–618 жж.) мен Тон (618–630 жж.) қа ған дар дың би лік құр ған мез гі лі бол ды.
Тон қа ған ба тыс та ғы ел дер ді жау лап алу ды ой лас ты рып, Ор та Азия мем ле кет те рі не
қа таң сая си ба қы лау ор нат ты. Тон қа ған Ви зан тия ның Иран ға қар сы кү ре сін қол дап,
кө мек бе ру үшін 627 жы лы әс кер ат тан дыр ған. Алай да қа ға нат ішін де 630 жы лы би лік
үшін та ластар тыс бас тал ды.
Қағанаттың әлеуметтік жағдайы. Жо ғар ғы би леу ші жә не әс кер ба сы қа ған
деп атал ды, би лік мұ ра гер лік пен бе рі ліп отыр ды. Қа ға нат та ғы яб ғу, шад, ел те бер
си яқ ты атақ тар қа ған руы нан шық қан ақ сүй ек тер ге ға на бе ріл ді. Жер гі лік ті жер лер де
қа ған ның не гіз гі ті ре гі бек тер бол ған. Сот іс те рін бұ рық тар мен тар хан дар ат қар ған.
Қа ра пай ым ха лық ты «қа ра бұ дун дар», ал құл дар ды «тат» деп ата ған.
