Оқулық жоғары оқу орындарының филология факультеттері
жүктеу/скачать 3,57 Mb. Pdf көрінісі
|
bilkasymov b mazhitaeva sh kazak debi tilinin tarikhy khvkhk
| соқпақ», «түнде жүріп түлкі өтер» сияқты сөз тіркестері мен
«сақалына сары шіркей ұялап, миығына қара шыбын балалап» тәрізді реалистік суреттер, Қазтуғандағы «Буыршынның бұта шайнар ауызы, бидайықтың көл жайқаған жалғызы» сынды теңеу-образдар уақыт өзгерісіне төтеп беріп, бізге дейін жеткен. Сол сияқты астана жұрт, ару ұл, қом су, алаң жұрт сияқты фразеологизмдер мен байрақ, адырна, жезайыр, шора, аға /басшы/, азамат /жасақ/ тәрізді әскери лексика бұл кездегі әдеби үлгілерде жиі кездеседі. ХҮ-ХҮІІ ғасырлардағы ауызша әдеби тілдің лексикалық құрамы, негізінен, жалпыхалықтық тілдің есебінен толығып, молайып отырды. Дегенмен әдеби тіл айналымында діни тақырыпқа қатысты халил, қағба, шаһид, ғазрейіл, бәйтолла тәрізді араб тілі сөздерінің болғандығын байқаймыз, бірақ олардың саны әдеби тілдің кейінгі кезеңдерімен салыстырғанда тым аз. Сол тұстағы грамматикалық норманың мысалы ретінде шығыс септігінің дын/дін түрінде келуін /«Бұл кеткендін қайтпассын»/, ілік септігінің ым/ім тұлғасында /бізім, менім/, етістіктің өткен шақ мағынасы ғай/гей формасында /«қалиға қабылан жау тигей ме?»/ берілуін, екінші жақ бұйрық райдың ғыл түрінде ұшырауын келтіруге болады. 2. Әдеби тілдің ХҮІІІ ғасырдан ХІХ ғасырдың екінші жартысына дейінгі екінші кезеңіне қатысты үлгілерге Бұхар, Тәтіғара жыраулардың шығармалары жатады. Әдеби тілдің лексикалық құрамында бұрынғы кезеңдегі жаугершілік тақырыптан гөрі күнделікті тұрмыс-салт тақырыптарына байланысты лексикалық топтар актив жұмсалады. Семіз жарау байда бар, құйрығы бітеу қойда бар /Бұхар/; Кез болып қой– бұзауға шамаң келсе, біреуге тамақ үшін жағынарсын /Шал/ т.т. Жыраулар туындыларының негізгі – ақыл-өсиет айту, адамзат, қоғам туралы толғану болғандықтан, әділдік, адамдық, жарлылық тәрізді дерексіз ұғымды білдіретін атаулар мен араб, парсы сөздері бұл кезенде молырақ кездеседі. ХҮІІІ ғасырда және оған дейінгі дәуірлерге жыраулық Ре по зи то ри й К ар ГУ 38 дәстүр басым болса, ендігі жерде ақындар әлеуметтік үнге ие бола бастайды, олардың тақырыбы – қуаныш, реніш, мұң- мұқтаж, арман-тілек, өз ортасы, айналадағы табиғат көріністері болды. Бұл кезеңде бел ала бастаған ақындық дәстүр поэзияның тақырып өрісін кеңітіп, сөзді әдеттегі номинатив мағынасында жұмсау өріс алды. Кірме сөздердің көбі араб, парсы және орыс тілдерінен алынды. Бұхар өзіне дейінгі ауызша әдеби тіл дәстүріне жинақтаушы болса, жыраулықтан ақындыққа бет бұрған Махамбет, Дулат тәрізді аса көрнекті ақындардың шығармалары ұлттық жазба әдеби тіліміздің жалпыхалықтық тіл негізінде өркен жаюына құнарлы топырақ болды. 3. ХІХ ғасырдың екінші жартысы қазақ әдеби тілінің дамуындағы аса бір бетбұрыс кезең болды. Бұл дәуірде қазақтың жазба әдеби тілі халықтың мәдени өмірінде кең қолданыс тапты. Әдеби тілдің нормалану үдерісін танытатын үлгі нұсқалардың түрлері көбейді. Бұл кезеңдегі әдеби тіл үлгілері өзінің мазмұны жағынан азаматтық, діни, функция жағынан көркем әдебиет және оқу-білімге, іс қағаздарына қатысты әдебиет болып түрлене түсті. Әдеби тіл функционалдық стильдерге тарамдала бастады. ХІХ ғасырдың екінші жартысы қазақтың ұлттық әдеби тілі үшін күрес кезеңі болды. Яғни ұлттық әдеби тіліміз көне жазба әдеби тіл негізінде ме, әлде жалпы алықтық ауызша әдеби тіл негізінде дамуы қажет пе? деген мәселе күн тәртібіне қойылды. Міне, осы кезенде қазақ халқының ұлы ағартушы демократтары Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев жалпыхалықтық тіл негізіне арқа сүйеді, халықтың көп ғасырлық сөйлеу тілі мен ауызша әдеби тілін көркем тіл кестесіне түсіріп, жаңа өң беріп, қуатын арттырды. Сөйтіп, Ыбырай мен Абай халықтық тілдің тұрақты әрі ортақ белгілерін өздерінің көркем туындыларында молынан пайдаланды. Ұлттық жазба әдеби тілдің негізін қалап, әдеби тілдің жаңа сапада дамуына жол салды. Ыбырай Алтынсарин жалпыхалықтық тіл мен ауызша қызмет еткен төл әдеби тілдің нормаларын арқау ете отырып, проза жанрының, ғылыми стильдің, ал Абай өз қарасөздері мен поэзиясында публицистика мен көркем әдебиет стилінің негізін салды. Сөйтіп, олар әдеби тілдің жанр жағынан түрлене түсуіне зор үлес қосты. Ре по зи то ри й К ар ГУ 39 4. Қазақ әдеби тілі қазан төңкерісінен кейінгі кезенде ерекше қарқынмен дамыды. Әдеби тіл халыққа білім берудің, мәдени, рухани мұраларды жасаудың қуатты құралына айналды. Қоғамдық өмірдің барлық саласында дерлік қызмет етті. Көркем сөз зергерлерімен қатар ғылым, мәдениет, қоғам қайраткерлері де әдеби тіл нормасының тұрақталуы, қызметінің жан-жақты күшейе түсуіне белсене ат салысты. Әдеби тілдің жазбаша түріне сәйкес шаршы топ алдында жиналыста, радио мен теледидар алдында, сахнадан т.б. сөйленетін ауызша түрінің де қызметі кеңейе түсті. Әдеби тілдің бірсыпыра нормалары кодификацилау арқылы тұрақты сипат алды: қазақ тілінің грамматикалары жазылып, емле ережелері белгіленді, орфографиялық, орфоэпиялық және түсіндірме сөздіктері құрастырылды. Сөйтіп, әдеби тіл нормаларының тұрақталуына саналы түрде араласу жан-жақты сипат алды. Бұл соңғы кезеңдегі әдеби тіліміздің даму қарқыны біркелкі емес, сондықтан оны да бірнеше белестерге бөліп қарауға болады. жүктеу/скачать 3,57 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|