§ 6 Қазақ әдеби тілінің қалыптасу жолы мен даму

29 
сол диалект жалпыхалықтық тілге айналып, әдеби тілдің негізін 
құрайды. Орыстың әдеби тілі Мәскеу диалектісі негізінде 
қалыптасты дегенде, тіл мамандары осындай жағдайларды есепке 
алатын тәрізді. Татар тілінде үш диалект бар делінеді: 1) қазан 
диалектісі, 2) батыс (мишар) диалектісі, 3) шығыс (сібір) 
диалектісі. Татар ұлттық әдеби тілінің қалыптасу үдерісінде орта 
(қазан) диалектісінің орны ерекше болды. Өйткені бұл 
диалектінің грамматикалық құрылысы мен фонетикалық жүйесі 
жетілген, географиялық жағынан орталық, ірі өнеркәсіп, 
мәдениет дамыған ірі қаласы, баспа, оқу орындары бар еді. 
2. Белгілі бір тарихи себептермен кейбір халықтардың әдеби 
тілі өз тілі емес, өзге халықтардың тілі де болуы мүмкін. Бұл 
жағдай сол халықтардың басқа халықтарға тәуелді болуына, яғни 
халықтың тәуелсіздігінен айрылуына байланысты болып келеді. 
Кейде жергілікті әдеби тілмен қатар өмір сүріп, ресми тіл ретінде 
бөтен тіл көбірек жұмсалады. Мұның мысалдарын өткен 
тарихтан да, қазіргі өмірімізден де көптеп кездестіруге болады. 
Бір кезде яғни VІІІ-ІХ ғасырларда бүкіл Орта Азия, 
Қазақстан территориясын араб басқыншылары жаулап алумен 
байланысты жергілікті түрки әдеби тілін уақытша тоқтатып, 
әдеби тіл ретінде араб, парсы тілдерін енгізбек болғаны белгілі 
(Күтайба ибн Мүслим деген билеуші түркіше сауаттыларды 
қуғындап, жазбаларды өртеп, сын тастарды қиратып, белгілі бір 
уақыт араб жазуын күштеп таңды). Орта Азияның атақты 
ғұламалары мен жыр алыптарының өз шығармаларын араб, 
парсы тілдерінде жазулары да сондықтан. Тек Навоидан бастап 
түркі тілі қайтадан өзінің әдеби дәрежесіне көтеріле бастады. 
Қазіргі өмірді айтсақ, Бразилия тілі – португал тілі, Аргентина 
мен Кубаның әдеби тілі – испан, Индияның әдеби тілі – ағылшын 
(кейінгі кезде хинди тілі қатар қолданыла бастады). Біздің әдеби 
тіліміз де орыс тілі болуға шақ қалды. 
3. Кей жағдайда белгілі халықтың әдеби тілі бір диалектінің 
негізінде емес, жалпыхалықтық тілдің негізінде қалыптасатын 
жағдайлар да болады. Ал жалпыхалықтық тілдің өзі, сөз жоқ, ру, 
тайпа, тайпа одағы диалектілерінің негізінде пайда болатыны 
белгілі. 
Сөйтіп, 
бұл 
жағдайда 
жалпыхалықтық 
тілді 
қалыптастыруда барлық диалектілер, говорлар (сөйленістер) 
бірдей қатысады. Яғни бірінің грамматикалық құрылысы 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

30 
жетілген болса, бірінің сөздік қоры бай болып келеді, бірінде 
кәсіби сөздер көбірек болады. Жалпыхалықтық тілдің 
географиялық (территориялық) жағдайына, халқының құрамына 
т.б. жағдайларға байланысты жергілікті ерекшеліктері (сөйленіс 
аясында) болғанымен, негізінен, жалпы халыққа ортақ сөздік 
қоры, грамматикалық құрылысы, фонетикалық жүйесі болып 
келеді. Дегенмен жалпыхалықтық тілдің қалыптасуында бір 
диалект үстем болуы да мүмкін (ол – қыпшақ диалектісі). Қазақ 
тілі мамандарының көпшілігінің пікірлеріне қарағанда, қазақ 
әдеби тілінің қалыптасуына осы соңғы жол тән деп есептеледі. 
Яғни қазақтың халықтық әдеби тілін қалыптастыруда барлық 
диалектілер бірдей қатысты деген тұжырым бар. Солай дей 
тұрсақ та, тіл мамандарының арасында қазақ әдеби тілі қашан, 
қалай қалыптасты деген мәселеде әлі күнге дейін пікір алалығы 
болып келеді. Оның бір жағы әдеби тіл анықтамасымен де 
байланысты, яғни ондай пікір алалығы әдеби тіл болу үшін 
қандай белгілер болу керек дегеннен туындайды. 
Әдеби тіл туралы ертерек пікір айтқан ғалым С.Аманжолов 
қазақ әдеби тілінің қалыптасуын жоғарыдағы әдеби тілдің 
қалыптасуындағы үш жолдың 1-жолына жатқызып, қазақ әдеби 
тілі белгілі бір диалектінің негізінде қалыптасты деген пікірде 
болды. Оның пікірінше, қазақ тілінде 3 территориялық диалект 
болды, олар қазақтың 3 тайпа одағы – үш жүзіне сай келеді 
(солтүстік-шығыс, батыс, оңтүстік немесе орта жүз, кіші жүз, ұлы 
жүз)
11
. Сонда қазіргі ұлттық әдеби тіліміздің қалыптасуына 
белгілі ағартушыларымыз шыққан, орыстармен ерте араласқан, 
ақын-жыраулар көбірек шыққан солтүстік-шығыс диалектісі негіз 
болды дегенге саяды. Әдеби тілдің қалыптасу кезеңін ғалым 
кесіп-пішіп ХІХ ғ. екінші жартысы деп есептейді (онда негізге 
алатыны – Ыбырай, Абай шығармалары, ТУГ, ДУГ газеттері т.б. 
әдебиеттер). 
Кейінгі зерттеушілердің бәрі дерлік әдеби тілдің 
қалыптасуының 3-жолы қазақ әдеби тіліне тән дегенге қол қояды. 
Бірақ әдеби тілдің қалыптасуы қай кезеңнен басталады және 
11
Аманжолов С. О диалектной основе современного казахского языка 
//Известия АН КазССР. Серия филологии и искусствовед.,1955. вып.3-4.
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

31 
қандай түрлерге бөлу керек дегенге келгенде, пікірлері түрлі-
түрлі болып келеді. Мәселен, Н.Т.Сауранбаев алғашқы 
мақалаларында әдеби тілді жазба тілмен байланыстырып қарайды 
да, әдеби тілдің ұлттық негізі ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында 
қалана бастады деп қарайды. Ал кейінгі еңбектерінде бұл 
пікірінен қайтып, әдеби тілді тек жазумен байланыстырып қарау 
ескірген, теріс түсінік, ол қазіргі әдеби тілдің негізгі белгілерін, 
оның әр алуан көрінісін, оның қоғамдық рөлін қамти алмайды 
деп орынды пікір айтады. Тағы бір мақаласында «Қазақ әдеби 
тілінің тарихы әлі толық зерттелмегендіктен, оның тарихын 
дәуірлерге бөлуге болмайды» деп ескерте отырып, өзі 3-ке 
бөледі. 1) ХІХ ғ. екінші жартысына дейін; 2) ХІХ ғ. екінші 
жартысынан ХХ ғ. 20 жылдарына дейінгі дәуір; 3) кеңес дәуірі 
12
. 
Ғ.Ғ.Мұсабаев қазақ әдеби тілінің қалыптасуын тым ерте 
кезеңге апарады. Оның пікірінше, біздің заманымыздың ІІ 
ғасырларында Үйсін мемлекеті болды, оның пайдаланған көне 
түркі тілі – қазақ халқы құралғанда соған негіз болды (яғни талас 
жазуы – үйсін тайпасының жазуы қазақ әдеби тілінің көне 
дәуіріндегі көрінісі дейді). Ғ.Мұсабаев та әдеби тілді 
Н.Сауранбаевша дәуірлейді. Тілшілердің ішінен М.Балақаев қана 
әдеби тілді тек жазбамен байланыстырып, онсыз әдеби тіл 
болмайды дегенді берік ұстанды. Сөйте тұра, әдеби тіл қашан 
қалыптасты дегенге келгенде, ХІХ ғ. басын меңзейді. Ондағы 
дәлелі – сол кезеңде халық тілі жазба әдебиет ыңғайында нормаға 
түсе бастады және бірді-екілі стильдік қабаттар көрініс бере 
бастады дейді 
13
. Бұл пікірі Қ.Жұмалиевтің қазақтың әдебиетінің 
басын Бұқар жыраудан бастауымен үндеседі. М.Балақаев әдеби 
тіл тарихын ХІХ ғ. ІІ жартысына дейінгі, ХІХ ғ. ІІ жартысындағы, 
ХІХ ғ. басындағы және Қазан революциясынан кейінгі дәуір деп 
4-ке бөледі. Әдеби тілдің үлкен бір маманы Р.Сыздықова ауыз 
әдебиетімен қатар қазақша профессионал әдебиет те өмір сүріп 
келді, оның тілі де әдеби тіл болды, оны жазба алдындағы ауызша 
әдеби тіл деп атайды. Ауызша әдеби тіл де диалектілерден 
жоғары тұрған, күнделікті сөйлеу тілінен де өзінің көркемдігі, 
12
Сауранбаева Н. Қазақ тіл білімі проблемелары. Алматы, 1982. –Б.211. 
13
Балақаев М. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары. Алматы,1981.
–Б.23.
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

32 
нормалылығы арқылы ажырайтын әдеби тіл деп таниды. Ал 
жазба әдеби тілдің тууын кейінгі дәуірге жатқызады да, әдеби 
тілді былай дәуірлейді: І кезең –ХV-ХVІІ ғ.ғ.; ІІ кезең – ХVІІІ 
ғасырдан ХІХ ғ. екінші жартысына дейін; ІІІ кезең – ХІХ ғ. 
екінші жартысынан Қазан революциясына дейін; ІV кезең – 
кеңестік дәуір 
14
.
С.Исаев қазақ әдеби тілінің даму тарихын 3 кезеңге бөледі. 
1) Халық болып қалыптасқаннан кейінгі кезден ХІХ ғ. екінші 
жартысына дейін, яғни бұл «Қазақ әдеби тілінің туып, 
қалыптасып даму дәуірі»; 2) ХІХ ғ. екінші жартысынан Қазан 
революциясына дейінгі дәуір, яғни қазақ әдеби тілінің ұлттық 
сипат алған дәуірі;3) Қазақ әдеби тіл дамуының кеңестік дәуірі 
15
. 
Біздің пікіріміз де, негізінен, Р.Сыздықованың пікірімен 
бірдей деуге болады. Біз де төртке бөліп: 1) көне әдеби тіл (ХV–
ХVІІ); 2) ескі әдеби тіл (ХVІІІ–ХІХ ғ. бірінші жартысы); 3) жаңа 
жазба әдеби тіл (ХІХ ғ. екінші жартысы мен ХХ ғ. 20-жылдарына 
дейін); 4) қазіргі әдеби тіл (кеңес дәуірінен бері) деп атауды 
дұрыс көреміз 
16
. 
Біздің ойымызша, бұл пікірлердің қай-қайсысы да белгілі бір 
тілдік материалдардың негізінде, жазба нұсқаларды жан-жақты 
зерттеудің нәтижесінде айтылған пікірлер емес, көбіне-көп 
логикалық топшылаудың нәтижесінде айтылған пікірлер. 
Мәселен, тарихта Үйсін мемлекеті дегеннің болуы рас, бірақ 
оның әдебиеті тілімізге қалай негіз болады және оны әдеби тілдің 
көрінісі деп қалайша айта аламыз? 
V–VІІІ ғасырларда Орхон–Енисей аңғарынан табылған 
құлпытастарда көне түркі жазулы тілдік деректер сақталған. 
Бірақ ол жалғыз қазақ тіліндік мұра деуге негіз жоқ, барша түркі 
жұртына ортақ мұра саналады. Сондықтан оларды қалайша қазақ 
әдеби тілінің ескерткіші дей аламыз? Оның үстіне ол мәтіндерде 
қазақ этнонимі болмауы өз алдына, тіпті қазақ халқын құраған ру, 
тайпа аттары да кездеспейді. Ал тілдік жағынан қазіргі тілімізде 
сақталған жекелеген сөздер мен грамматикалық жүйе бары рас. 
14
Сыздықова Р.Ғ. Қазақ әдеби тілінің тарихы. Алматы, 1993. –Б.17. 
15
Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы. Алматы, 1996. –Б. 47. 
16
Мажитаева Ш. ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ әдеби тілі. 
Алматы: Ғылым, 1999. –Б. 8. 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

33 
Ал енді әдеби тілді Абай, Ыбырайдан бастау да ұшқары пікір. 
Жалпы, әдеби тілдің негізін бір ғана ақын не жазушының 
шығармашылығымен байланыстыру дәлелсіз, бүкіл қоғам болып 
қолдану арқылы сан ғасырлар бойына жасалатын әдеби тіл 
өрнегін бір ғана адам жасады деу шындыққа төтеп бере алмайды. 
Қазақтың әдеби тілінің басын Абай мен Ыбырай тілінен 
бастайтын болсақ, Абайға дейінгі ғасырдан ғасырға өтіп, ел 
аузында сақталған халықтық асыл қазынамыз ауыз әдебиетінің 
сөз өнерін қайда қоямыз? Абай алдында өмір сүрген өлең-
жырлар, кейін хатқа түскен ХVІІ, ХVІІІ–ХІХ ғ.ғ. ақындардың 
үлкен тобын қайда жібереміз? Сөз жоқ, Абай мен Ыбырайдың 
өздерінің нағыз халықтық сипаттағы шығармалары арқылы әдеби 
тілімізді жаңа сапаға, жаңа биікке көтергендігі рас. Бұл тұрғыда 
орыс тілінің дамуындағы А.С.Пушкиннің рөлі қандай болса, 
шартты түрде Ыбырайды да сондай деуге болады. Бірақ бұл – 
оларға дейін әдеби тіл болмады деген сөз емес. Қорыта айтқанда, 
қазақтың әдеби тілі сонау ІІ, V ғ. емес, ХІХ ғ екінші жартысында 
да емес, одан көп бұрын пайда болды. Өйткені халық тілінің 
жазба әдебиет ыңғайында нормаға түсе бастаған шағы және бірді-
екілі стильдік құбылыстардың көрініс бере бастаған кезі, дәлірек 
айтқанда, әдеби тілдің өзіндік белгілерінің айқындала бастаған 
мезгілі – ХV ғ. екінші жартысы мен ХVІ ғ. басы. Міне, осыған 
қарай әдеби тіліміздің тарихын да әзірге шартты түрде осы 
кезеңнен бастау дұрыс сияқты. Қазақ әдеби тілі тарихы курсының 
бағдарламасына сәйкес, біз де әдеби тіл тарихын төмендегі 
кезеңдерге негіздеп баяндадық. І кезең – ХV – ХVІІ ғ.ғ. әдеби тіл, 
ІІ кезең – ХVІІ мен ХІХ ғ. екінші жартысына дейін, ІІІ кезең – 
ХІХ ғ. екінші жартысындағы әдеби тіл, ІV кезең – ХХ ғасырдың 
басындағы әдеби тіл. Аталған кезеңнің өзі 1920 жылға дейінгі 
және кеңес дәуіріндегі әдеби тіл (20-30; 40-50; 60-80 жж.) болып 
бөлінеді. Ү кезең – тәуелсіздіктен кейінгі әдеби тіл.
 
Бақылау сұрақтары: 
1. Әдеби тіл жайындағы түрлі көзқарастар неге байланысты? 
2. Әдеби тілдің қоғамдағы қызметін атаңыз. 
3.
Әдеби тілдің қалыптасу кезеңдері туралы пікірлерді келтіріңіз. 
Реферат тақырыбы: 
1. Әдеби тіл, оның шарттары, берілген анықтамалар 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

34 

жүктеу/скачать 3,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: