бенден деп көмекшісі дайу

69 
жалғауы келеді: хан ясадылар, айталар, кеттілер, т.т. У 
жұрнағының орнына ғу формасы келеді: дұсманлық, қылғушы, 
иүргуші; етістіктің тілек, қалау, өтініш мағынасы –ғай 
тұлғасымен берілген: иібіргәй едіңіз (жіберіңіз), инансқой ерді 
(сеніселік), есімшенің тұғын, тын тұлғалы түрінің орнына 
тұрған сөзі келеді: шабуыл қыла тұрған. Шылаулардың 
қолданылуында біркелкілік жоқ, арабтың уа, һәм шылаулары жиі 
қолданылған, осы күнгі мен шылауының орнына бірде, бірлән, 
бірде иле, бірде илән тұлғалары келеді: шейін шылауының 
орнына ше (бұ уақытқа ше) қолданылады: парсының би, на 
префикстері жиірек кездеседі: бихисаб, бинаһият, нәмәқұл т.б.
XVIII-XIX ғ. эпистолярлық материалдарының тілін қазақтың 
жалпыхалықтық тілінен қашықтатып әкеткен жағдайлардың бірі 
– олардың орфографиясы: бұларда шағатайша-татарша жазу 
нормасы бойынша сөз басындағы ж әріпінің орнына и әрпі (иоқ, 
иазған, иыл т.т.) жазылды. Жалғау-жұрнақтар қазақ тілінің 
үндестік заңын сақтамай, тіркеліп жазылады бізлер, сүйіклү, 
иүзнің т.б. араб-парсы сөздері көбінесе өз тілдеріндегі тұлғасы 
бойынша жазылады: ғарыз, һеш, хакім, фарзандлар т.б. 
осылардың баршасы кеңсе-қатынас қағаздарының стилін ұзақ 
уақыттар бойы дәстүрге айналдырып, оларды жазба тілдің өзгеше 
сипатты түріне жатқызуға мәжбүр етті.
Бірнеше ғасырлар бойы түркі тілдеріне тән болып 
қалыптасқан ресми-эпистолярлық стиль, сөз жоқ, әдеби, оның 
ішінде жазба әдеби тілдің бұтағы. Бірақ бұл XVIII ғасырдан көп 
бұрын-ақ қазақтың жалпыхалықтық сөйлеу тілі мен көркем 
әдебиет тілінен айтарлықтай алшақтап кеткен әдеби тіл болды. 
Сөйтіп, біз талдап отырған дәуірде қазақ қоғамында екі әдеби тіл 
өмір сүрді: бірі – қазақтың жалпыхалықтық тілінің негізінде 
пайда болған қазақтың ауызша әдеби тілі, екіншісі – жалғыз ғана 
стильде жұмсалған көне (ескі) қазақ жазба әдеби тілі.
 
Бақылау сұрақтары: 
1.ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ әдеби тілін сипаттайтын 
нұсқаларды атаңыз. 
2. ХҮІІІ ғ. қазақ әдеби тілінің лексика-грамматикалық 
ерекшеліктерді атаңыз. 
3. ХҮІІІ ғасыр мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

70 
эпистолярлық нұсқалардың тіл ерекшеліктерін атаңыз. 
Реферат тақырыбы: 
1.ХҮ-ХҮІІІ ғғ. қазақ әдеби тілінің лексика-грамматикалық 
ерекшеліктері 
2. Қадырғали Жалаиридің «Жамиғат-тауарих» шежіресінің қазақ 
әдеби тіліне қатысы 

жүктеу/скачать 3,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: