шексіз түр алмасуларына қарамастан, оны ішкі тұтастык кырынан карастыруға, элемде жүзеге асып жатқан құбылыстар мен үдерістердің себептік шартшлығын негіздеуге мүмкіндік туды. Сонымен, әлемді субстанция ретінде, ал оның әлемдегі барлык онтологиялық түр алмасуларын өз-өзіне жеткілікті субстанция козғалысының жаңа түзілімдері ретінде ұғынуға ұмтылу - адамзат мэдениетінің қажетгі жетістігі (тек Батыс үшін ғана емес, Шыгыс мәдениеті үшін де). Жэне бүл маңшды, өйткені табиғи жэне элеуметтік жүйелердің субстанционалды сипаты туралы, олардың өмір сүруі мен ұйымдасу тәсілдері туралы, олардың атрибутгы сипаттамалары туралы көзқарас болмай, алға жылжу мүмкін емес. Бүл өркениет калыптасуының бастапқы белестерінде ғана емес, әсіресе, оның дамуының жоғары сатыларында да аса кажет болды, өйткені бұл әлемдегі өзіңнің өмірқамындағы өмір сүруің субстанцияның таусылмас шексіз форма-түзілімдерінің бірі болып табылатын, элемнің дамуы мен үйымдасуы туралы жеткілікті білімнің аркасында ғана мүмкін болады. Егер жаратылыстанушы ғалымдар қүрылымдык бірлікгерді, заттай- табиғи түзілімдердің қүрамын негіздеп, олардың сапалық аныкгамалары мен айырмашылықгарын сипаттай отырып, олардың эмпирикалык 115
1
фиксациялык айғактарына сілтесе, ал философтар олардың өзара байланысын, жалпылығын негіздеп жэне әлем болмысы негізінің теориялык-философиялык сипаттамасын беруге үмтылды. Мысалы, француз (Д. Дидро, Гельвеций, Гольбах) жэне ағылшын (Ф. Бэкон, Т.
