ұғымдарын айналымға енгізгендігімен белгілі. Вольтердің пікірінше, "тарих философиясы", бүл, ең алдымен, жалпыәлемдік тарихты күру үмтылысы (осыған ұксас, мысалы алуан түрлі окиғаларды, айғактарды, барлыгын камтитын көп томды Тарих кітабын жазу). Екіншіден, ғалым-тарихшылардын ойлары туралы сыни түрғыда пайымдау (сондықтан да Гегель бүл кезеңді сыншыл тарихнама деп атайды). Ол мынадай сүрактарға жауап берумен байланысты: "Неге мына ойшыл тарих туралы баскаша емес, дэл осьшай ойлайды? Ол кай жерде жэне калай кателеседі? Тарихшьшардың тарихи танымы мен адасушылыгының табиғаты кандай?" жэне т.б. Үшіншіден, зандар мәселесін, тарихи үдерістің логикасын оның дамуында жэне әсіресе оның болашагында ашу. Алайда, ағартушылык тек үшінші мэселені колға алды. Гегель бойынша, оның тиісінше дәуірлерге жіктеуі бойынша тарихи білім дамуының келесі кезеңі - тарихты философиялык пайымдау - тарихи ойлау принциптерін, тарихтың логикасын, заңдылықтарын тану міндетін кояды жэне шешеді. Жаңа заман философиясының ерекшілігі осы XVII- 211
XVIII ғасырларда өмір сүрген ойшылдардың койған біркатар мэселерімен байланысты еді. Ол - субстанция, детерминизм, нактылыкты тану методтары жэне себептілік. Табиғат субстанциясы мэселесі біршама деңгейде зерттелгенімен, "тарихтың субстанциясы" жіктелмей, назардан тыс қалып койды. Оны "тауып" жэне "белгілеу" керек еді. Мұны объективтік-идеалистік бағытта болса да жасаған Гегель болды. Оның философиясындағы тарихтың субстанциясы - халықтар рухына, әлемдік рухка айналған Идея, Абсолюттік Рух. Идея, Гегельдің
