Өзбекстан Республикасы жоғары жəне орта арнаулы білім министрлігі

 

55

 

Пайдаланған əдебиеттер: 

1.Кəкен  Аханов.  Тіл  білімінің  негіздері.  Алматы 1978 ж.  

2. Ə.Хасенов.  Тіл  біліміне  кіріспе.  Алматы 1990ж.  

3. О.Азизов. Тилшуносликка кириш. Тошкент 1996 й.  

4.  Реформатиский А.А. Введение в языкознание.  Москва 1967 г.  

5. Кодухов В.И.Введение в  языкознание. Москва,1979.   

6. Dawletov. Тil bilimi tiykarlari  Nоkis 2007. 

 

 

12. Тақырып: Сөйлем. 

Тақырыптың планы: 

1.Сөйлем жəне оған тəн басты белгілер. 

2. Сөйлем құрылымдық үлгісі бар синтаксистік единица.   

3.Сөйлем қатарына жатпайтын айтылыстар.  

4.Сөйлем түрлері, олардың тіл білімінде əртүрлі қарастырылуы.  

5.Сөйлем сыңарларының сипатына қарай бөлінулері. 

6.Жай жəне құрмалас сөйлем компоненттерінің салалас жəне айырым жақтар.  

7.Құрмалас сөйлем компоненттерінің салалас жəне бағыныңқы байланыстары.  

Таяныш  сөздер:  сөйлем,  тілдік  единица,  құрылымдық  үлгі,  объективті  мазмұны 

мағына,  интонация,  сөйлемнің  түрлері,  хабарлы,  сұраулы,  лепті,  жай  сөйлем,  құрмалас 

сөйлем, салалас, бағыныңқы, сабақтас. 

Сөйлем  жəне  оған  тəн  басты  белгілері  айқындап  алу  синтаксистің  өте  маңызды 

мəселелерінің  бірі.  Сөйлем  ең  басты  тілдік  единицаларынан  саналады.  Ол  өзімен  сырттай 

ұқсас  тілдік  басқа  құбылыстардан  ең  алдымен  коммуникативті  қызметі,  яғни  шындық 

болмыстың  əйтеуір  бір  бөлшегі  жайында  хабар  беру  қызметі,  жағынан  ажыралады.  Демек, 

сөйлем-толық  коммуникативті  қызметі  бар  синтаксистік  единица.  Сөйлемнің  бірдеме 

жайында  ҳабарлау  қызметі  оны  синтаксистік  басқа  құбылыстардан,  мысалы,  сөз  тіркесінен 

ажырататын  белгі  ретінде  қаралады. 1) Жер  жыртылды  деген  мен; 2) жер  жырту  деген 

мысалдарды  салыстырудан  мынаны  көруге  болады:  біріншісі-сөйлем,  екіншісі-сөз  тіркесі. 

Аталған сөйлемнің белгілі бір құрылымды үлгісі бар, ол бірдеме жайында хабар беру үшін 

құрастырылған.  Ал  екінші  мысал  да  (сөз  тіркесі)-грамматикалық  белгілі  бір  үлгі  бойынша 

жасалған  синтаксистік  конструкция,  бірақ  ол  бірдеме  жайында  хабар  беру  үшін  емес, 

бірдемені  атау  үшін  құрастырылған.  Демек,  сөз  тіркесінде  номинативті  қызмет  болса, 

сөйлемде  хабарлау  қызметі  бар.  Сөйлем-құрылымдық  үлгісі  бар  синтаксистік  единица 

сөйлемнің  құрылымдық  үлгісі  басқа  синтаксистік  конструкциялардан,  мысалы,  сөз 

тіркесінен өзгеше болады. Сөйлемнің құрылымдық үлгісі  оның (сөйлемнің) дербес единица 

ретінде,  атап  айтқанда,  сөйлеудің  дербестігі  бар  бөлшегі  ретінде  қызмет  атқаруына 

мүмкіндік береді. Тілдік единица ретіндегі сөйлемге сөйлеуде дербес қолданылуға мүмкіндік 

беретін  құрылымдық  үлгі-бастауыш-баяндауыштық  құрылымдық-синтаксистік  басқа 

конструкцияларға  емес,  сөйлемге  тəн  құрылым. (Л.С.Бархударов.  Структура  простого 

предложения  современного  английского  языка.  Изд. «Высшая  школа»,  Москва, 1966, 

стр.141).  Ал  сөйлем  болса,  ол  жоғарыда  аталып  өйткендей,-толық  коммуникативті 

қасиетімен,  яғни  бірдеме  жайында  хабар  беру  қызметімен,  сипатталатын  синтаксистік 

единица. 

Сөйлем  əр  түрлі  грамматикалық  амал-тəсілдер  арқылы  бірдеменің    осы  шақта,  өткен 

шақта  немесе  келер  шақта  іске  асуын  білдіреді  немесе  оның  ықтымал,  қалаулы  які  қажетті 

екендігін  білдіреді.  Аталған  грамматикалық  мағыналардың  баршасы,  күллі  жиынтығы 

объективті-модальды 

мағыналар 

немесе 

объективті-модальдылық 

(объективная 

 

56

модальность) деп аталады. Объективті-модальды мағыналар белгілі бір грамматикалық амал-

тəсілдер (құралдар) арқылы берілетін синтаксистік шақтар мен райлардың жүйесін құрайды. 

Сонымен,  жай  сөйлем  объективті-модальдылық  категориясы  мен  синтаксистік  шақ 

категориясына жəне оларды білдіру құралдарының тиісті ие болады. Бұл екі категория бір-

бірінен  бөлек  өмір  сүреді,  олар  бір-бірінен  ажыралмайтын  бірлік  предикативтілік 

категориясын  құрайды.  Предикативтілік  категориясы  əрбір  сөйлемге  қатысады  жəне  оның 

грамматикалық мағынасы болып табылады. 

Сөйлемде  объективті  модальдылық  пен  синтаксистік  шақ  мағыналардың  арнаулы 

грамматикалық  құралдарымен  берілуі,  яғни  предикативтілік  категориясының  болуы  жай 

сөйлемнің дербес синтаксистік категория ретіндегі басты белгісі болып саналады. 

Сөйлем 

предикативтілік 

деп 

аталатын 

грамматикалық 

мағынасымен, 

коммуникативтілік  деп  аталатын  қызметі  мен  жəне  бастауыш-баяндауыштық  деп  аталатын 

құрылымдық үлгісімен сипатталады. Осы жағынан келгенде, сөйлем əр түрлі айтылыстардан 

(высоказывания) 

ажыратылады. 

Əр 

түрлі 

тілдердің 

синтаксисін 

зерттеушілер 

коммуникативті қызметі жоқ, яғни бірдеме жайында хабарлауды білдірмейтін, информация 

үшін жасалмаған айтылыстарды сөйлемнің қатарына жатқызбайды. 

Олар мыналар: 1) əр түрлі эмоцияны білдіретін айтылыстар, мысалы: Қап! Əттегене ай! 

Ойпырмай! Мəссаған! Бəрекелді! Пай шіркін! 2) диалогтарға тəн төмендегідей мақұлдаумен 

теріске шығару, келісу мен келіспеу: Бар; жоқ; иə, солай, жарар, жақсы. Еш қашан да т.б. 3) 

сəлем  беру  жəне  оған  жауап  айту,  рақмет,  тілек  білдіру  жəне  оларға  жауап  айту,  кешірім 

сұрау  жəне  оған  жауап  айту:  Сəлеметсіз!  Кеш  жарық!  Аман-саусыз!  Кешіріңіз!  Рахмет! 

Келуіңізбен!  Жаңа  жылыңызбен!  Кездескенше!  жəне  т.б. 4) бірдемеге  үндеу,  көңіл  аудару: 

Айда! Марш! Қарау! Алло! т.б. 5) жалпы сұрақты білдіру жəне оған жауап айту: Немене? Бу 

қалай? Денеме емес. Ештеме емес. Бу қалайша? жəне т.б. 6) дербес қаратпалар: Балалар! Ой 

жігіттер т.б. Одағайларда, əдеп-іззет формаларыда, қаратпалар да өздігінен информация беру 

үшін  арналмаған.  Жоғарыда  келтірілгендер  сөйлемге  ұқсап  айтылғанмен  сөйлем  бола 

алмайды, өйткені оларға бастауыш-баяндауыштық құрылым тəн емес. 

Сөйлемге  тəн  белгілердің  бірі-интоноция  сөйлем  белгілі  бір  интонациямен  айтылады. 

Интонация-сөйлемнің элементі. Сөйлем жеке сөзден де, сөз тіркесінен де құрылымдық үлгісі 

жағынан  емес,  интонацияға  ие  болу  жағынан  да  ажыратылады.  Жеке  сөздер,  немесе  сөз 

тіркестері  кейде  сөйлем  түрінде  жұмсалады.  Олардың  сөйлем  түрінде  жұмсалу  үшін, 

міндетті түрде сөйлемге тəн интонациямен айтылуы шарт. Сонда ғана олар сөйлем ретінде 

ұғынылады.  Бұған  қоса  олар  грамматикалық  мағыналары  жағынан,  əрине,  предикативтілік 

білдіріуі шарт. (мысалы: Түн. Вокзал. Қаптаған жүргіншілер).  

Жоғарыда  айтылғанындай,  əрбір  сөйлемді  объективті-модальдық  мағына  болуы  мен 

бірге  сөйлемде  мұнан  басқа  белгілі  бір  субъективті-модальдық  мағына  сөйлеуші  нені 

айтқысы хабарлағысы келсе, соған қатысын түгелдей хабарға (сообщиние) немесе оның бір 

бөлшегіне  қатысын  білдіреді.  Субъективті  модальдық  мағынаның  қатарына    күше  мен 

əсерлеу, сенімділік пен сенімсіздік, құптау мен жақтырмау тəрізді мағыналар енеді. Мұндай 

мағыналар белгілі бір тілідк құрал тəсілдер арқылы беріледі. Сондай құрал тəсілдердің бірі-

интонация.  Сөйлемде  сөзлердің  орын  тəртібі  де  осындай  тəсілдердің  бірі  болып,  оған 

интонация  тəсілі  ұштасады.  Мысалы:  Тарт  қолыңды  Вьетнамнан!  Тапқан  екенсің  сенетін 

адамыңды!  

Субъективті  модальдық  мағыналарды  білідрудің  бір  тəсілі-қосарлану  тəсілі.  Мысалы: 

Шай-пай  ішіп  кетпейсіңдер  ме?  Көре-көре  көсем  болар,  сөйлей-сөйлей  шешен  болар. 

Кемпір-семпірлерде  жыйналған  екен.  Жалт-жұлт  етті.  Сөйлемде  субъективті  модальдық 

мағыналарды білдіру үшін сөздерге демеуліктер тіркесе қолданылады немесе сөйлем ішінде 

одағайлар  қолданылады.  Мысалы:  бəйгіге  қосқан  аты  ат-ақ  екен!  Апыр-ай  ғажап  екен 

бұнысы! т.б.  

 

57

Сөйлемнің  түрлері  тіл  білімінде  əр  түрлі  тұрғыдан  қарастырылады.  Тіл  білімінде 

сөйлемдер əр түрлі тұрғыдан қарастырылып, оларға түрліше классификация жасалады.  

Хабардың  мақсатына    (сообщение)  сөйлемдер  екі  топқа  бөлінеді:  оның  бірі  хабарлы 

сөйлемдер,  екіншісі  сораулы  сөйлемдер.  Сөйлемдердің  бұл  екі  түрі  сөйлеуші ( немесе 

жазушы)  мен  тыңдаушының  (немесе  оқушының)  өз-ара  бір-бірімен  хабар  алысуы  үшін 

жұмасалады.  Хабарлы  сөйлем  сөйлеушінің  (немесе  жазып  отырған  адамның) 

информациясын    тыңдаушыға  (қабылдаушыға)  білдіру  үшін  жұмасалды,  хабарлау 

интонациясымен  айтылады.    Мысалы:  Ақылды  қара  қылды  қырыққа  бөлмек. (Абай) 

Жолаушылар  Ақшоқыдан  шыққанда,  қорық  бойында  тек  шұбартқан  көпір,  қалың  мал 

көрінегені болмаса, тігілген үй, жайласқан ауыл жоқ еді. (М.Əуезов).  

Сұраулы  сөйлем  бірдеменің  жайынан  хабар  алу  (информация  алу)  үшін  жұмасалады. 

Сұраулы  сөйлем  коммуникативті  қызметі  жағынан  басқа  бір  хабардың  келіп  тууын  қажет 

ететін  сөйлем  болып  саналады.  Хабарлы  сөйлем  сұрау  интонациясымен  айтылса  немесе 

сөйлемнің құрамына сұрау есімдіктері не сұраулық демеуліктер енгізілсе, сұраулы сөйлемге 

айналады.  Мысалы:  тірі  адамның  жүректің  аяулы  жері бола  ма? (Абай).  Жеткен  жерің  осы 

ма? Қара суыр секілді ініңді бері қазады десе, кері қазайын деп пе едің? (М.Əуезов). Бұл  кім 

болды екен? (Б.Майлин).  

Хабарлы  сөйлемде,  сұраулы  сөйлемде  интонациялық  тəсілдер  арқылы  лепті  сөйлемге 

айналуы мүмкін. Мұндайда лепті сөйлем эмоциональдық-экспрессивті қасиетке ие болады да 

адамның  көңіл-күйіне  байланысты  жайларды,  мысалы:  қуану,  шаттану,  еркелету,  шошу, 

ашу-ыза,  күдіктену  жəне  тағы  басқаны  білдіреді.  Бұларді  білдіру  үшін  сөйлемде  арнаулы 

модаль  сөздермен  одағай  сөздерде  қолданылады.  Мысалы:  Ақбала-ай,  айналайын-ай, 

ақылшы болуға қандай жақсысың? О, дүние қоңыз, дүние қоңыз! Əкесі болмай кет баяның! 

Біттім, жантық, біттім!.. Бере көр қолыңды. (Ғ.Мүсірепов). Уа, мынау, менің баламның сөзі 

емес!  Тілеуің  құрғыр-ай!  Қарғадай  баламды  тағы  шырылдаттың-ау,  қан  ішер  Майбасар!  

(Əуезов).  Əй,  өзіде  Шуға  десе,  шуға  еді  –ау! (Б.Майлин).  сөйлемдер  өзін  құрастырушы 

сыңарлардың  (компоненттердің)  сипатына  қарай  жай  сөйлем  жəне  құрмалас  сөйлем  болып 

екі  топқа  бөлінеді.  Жай  сөйлем  сөздерден,  сөздің    формаларынан  жасалса,  яғни  жай 

сөйлемді  құрастырушы  сыңарлар  сөздер  мен  сөз  формалары  болса,  құрмалас  сөйлем  жай 

сөйлемдерге тəн қасиеті бар сыңарлардан жасалады.  

Жай  сөйлемнің  құрылымдылық  үлгісінің  компоненттері  яғни  оны  құрастырушы 

элементтер болып санлатындар-белгілері бір сөз формалары. Сөйлемнің құрылымдық үлгісін 

құрастыратын (жасайтын) мұндай сөз формалары сөйлемнің тұрлаулы немесе бас мүшелері  

деп  аталады.  Жай  сөйлемнің  екі    түрлі  құрылымдылық  үлгісі  бар:  оның  бірі-екі  құрамды 

(бастауыш-баяндауышты)  үлгі  (двусоставные  схемы),  екіншісі-бір  құрамды  сөйлемнің 

құрылымдық үлгісі екі  бас мүшеден құралса, бір құрамды сөйлемнің құрылымдылық үлгісі 

бір  ғана  бас  мүшеден  құралады.  Мұрдай  бас    мүше  бір  компоненттіде,  екі  компонентті  де 

болуы  мүмкін.  Мысалы: 1)Түн.  Вокзал.  Өрт.  т.б.  2) Мыңдаған    жүргіншілер.  Сірекіреген 

жауын.  

Құрмалас  сөйлемнің  жай  сөйлемге  ұқсас  жақтары  да,  одан  айырым  жақтарыда  бар. 

Құрмалас  сөйлемде,  жай  сөйлем  сияқты,  бірдеме  жайында  хабар  беру  үшін  қолданылатын 

синтаксистік  конструкция  болып  жасалады.  Құрмалас  сөйлем  өзін  құрастырушы 

компоненттерің орналасу тəртібі жəне интонация арқылы тұлғанады.  

Құрмалас  сөйлем  жай  сөйлемнен  өзін  құрсатырушы  компоненттердің  табиғаты  мен 

сипаты жағынан ажыратылады. Жай сөйлем сөздердің формаларынан, олардың тіркесуімен 

құралса,  құрмалас  сөйлем  жай  сөйлемге  тəн  қасиеттері  бар.  Компоненттерден  құралады.  

Құрмалас  сөйлемді  құрастырушы  компоненттер  предикативтілік  категорияға  ие  болады. 

Анығырақ айтқанда, құрмалас сөйлем  предикативтілік қасиеті бар единицалардан құралады. 

Предикативтілік  категориясы  предикативтілік  единициалардың  құрылымы  арқылы,  не 

 

58

олардың  өз  ара  тіркескен  жиынтығы,  яғни  құрмалас  сөйлемнің  жасалуы  арқылы  берілуі 

мүмкін. 

Мысалы: 1.Кеше  жаңбыр  жауып  еді,  бүгін  қар  жауды. 2.Малшылар  қыста-қыстауды, 

жазда-жайлауды  мекендейді.  Бірінші  құрмалас  сөйлемді  құрастырушы  предикативті 

единицалардың екеуі де жай сөйлемдердің құрылымдық үлгісін қайталаса, екінші құрмалас 

сөйлем  де  жай  сөйлемнің  құрылымдық  үлгісін  қайталайтын-тек  соңғы  единица  (жазда 

жайлауды  мекендейді),  ал  алдыңғы  бірінші  единица  (малшылар-қыста  қыстауды) 

синтаксистік шақтық мағынаға құрмалас сөйлемнің құрамына жəне соңғы единацамен өз ара 

қарым-қатынасқа  түсудің  нəтижесінде  ғана  ие  болады.  Бірінші  құрмалас  сөйлем    өзіне  тəн 

құрылымдық  үлгісі  бар  предикативті  единицалардан  жасалса,  екінші  сөйлемнің 

единицалардан  жасалса,  екінші  сөйлемнің  құрамындағы  бірінші  предикативті  единицаның 

өзіне тəн құрылымдық үлгісі жоқ, ол соңғы предикативті единицаның құрылымдық үлгісіне 

негізделген. 

Құрмалас  сөйлем  компоненттерінің  арасындағы  байланыс  салалас  (сочинительный) 

жəне  бағыныңқылы  (подчинительный)  байланыс  түрінде  болуы  мүмкін.  Осыған  орай, 

құрмалас  сөйлемдер  салалас  құрмалас  сөйлем  (сочительное  сложное  предложение)  жəне 

сабақтас  (бағыныңқы)  құрмалас  (подчинительное  сложное)  жəне  сабақтас  (бағыныңқылы) 

құрмалас сөйлем (подчинительное сложное предложение) болып екі топқа бөлінеді. 

Салалаас  құрмалас  сөйлемдер  деп  құрастырушы  компоненттері  саласа  байланысқан 

сөйлемді  айтамыз.  Салалас  құрмалас  сөйлем  іштей  ашық  құрылымды  жəне  жабық 

құрылымды салалас сөйлемдер болып бөлінеді. 

Ашық  құрылымды  салалас  сөйлем,  екі  үш,  не  одан  көп  компоненттердің  ашық 

қатарларынан  жасалады.  Мысалы,  Жаңбыр  жауды.  Жер  көгерді  деген  ашық  құрылымды 

салалас  сөйлемнің  құрамына  үстеме  компоненттер  қосылып,  оның  іргесі  кеңейе  түсуі 

мүмкін.  Мысалы,  Жаңбыр  жауды,  жер  көгерді,  күн  жылына  бастады,  шаруалар  жер 

жыртыуға кірісті. 

Ал жабық құрылымды салалас сөйлем екі компонентті тіркесуінен құралады да, оның 

құрамына  үстеме  компоненттер  қосыла  алмайды.  Мысалы,  Күріш  тұқымы  суға  қолмен 

себіледі, өйткені сеялка суға жүре алмайды. (С.Мұқанов). 

Сабақтас  құрмалас  сөйлем  деп  құрамындағы  компоненттерінің  бірі  екіншісіне  бағына 

байланысқан  сөйлемді  айтамыз.  Мысалы:  Күштілерім  сөз  айтса,  бас  изеймін  шыбындап. 

(Абай).  Əдейі  барған  жұмысы  көңілдегідей  аяқталған  соң,  Ыбырай  шаттанғандай  болып 

қалды. (С. Мұқанов). 

Құрмалас  сөйлемнің  компоненттерінің  арасындағы  салалас  жəне  бағыныңқы 

(подчинительное)  байланыстар  туралы  ілім  орыс  тіл  білімінде  ХІХ  ғасырдың  жасалып 

қалыптаса  бастады.  Орыс  тіл  білімінің  көрнекті  уəкілі  А.М.Пешковский  салалас  пен 

бағыныңқы  байланыс  пен  бағыныңқы    байланыстың  айырмашылығы  деп  орыс  тіліндегі 

салалас  жалғаулық  пен  бағыныңқылы  жалғаулықтың  арасындағы  айырмашылықты  атайды. 

А.М.Пешковскийдің  пікірінше,  бағыныңқы    байланыста  оның  көрсеткіші  бағыныңқы 

компоненттің  құрамына  емес,  салалас  байланыста  компоненттердің  бір-бірі  байланыста 

оның  көрсеткіші  бағыныңқы  компоненттің  құрамына  емес,  салалас  байланыста 

компоненттердің  бір-біріе  қатысын  білдёретін  көрсеткіш  олардың  бірде-біріне  телінбей, 

компоненттердің екеуіне бірдей ортақ болып келеді.  

Құрмалас  сөйлемдерді  топтастыруда  əрбір  тілдің  немесе  тілдердің  əрбір  тобының 

грамматикалық  құрылысындағы  ерекшеліктер  алынуы  қажет.  Мұнымен  бірге,  түрлі 

тілдердегі құрмалас сөйлем жүйесіндегі ортақ белгілермен ұғсастықтар да ескерілуі керек.  

Тіл  ойлау  мен  тығыз  байланыста,  өз-ара  қарым-қатнастар  мен  логикалық 

құбылыстардың,  соның  ішінде,  əсіресе  сөзбен  ұғымның,  сөйлем  мен  байымдаудың  бір-

бірімен байланысы, өз ара қатысы ескеріледі. Ойлаумен тілдің байланысы көбінесе ұғым мен 

сөздің байымдау мен сөйлемнің байланысы негізінде қарастырылады. 

 

59

Сөйлем  қатынас  жасаўдың  негізгі  формасы  ретінде  жұмсалады.  Сөйлем  ойды  айтып 

берудің жəне хабарлаудың негізгі құралы ретінде байымдау мен тығыз байланыста болады. 

Сөйлем  байымдаудың  тікелей  шындығы,  байымдауды  айтып  берудің  құралы.  Бірақ  бұдан 

сөйлем  тек  даяр  тұрған  байымдауды  ғана  білдіреді,  байымдаудың  жасалу  процесінен  тыс 

болады  екен  деген  ұғым  тұмасқа  тиісті  шындығында  байымдаудың  жасалу  процесі 

сөйлемнің жасалу процесімен қатар, бір мезетте іске асады. 

Сөйлем  байымды  ғана  білдідіріп  қоймайды,  сонымен  бірге,  айтылған  ойға,  берілген 

хабарға адамның қатысын, алуан түрлі эмоциясын да білдіреді. 

 

 

Қайталау үші сұрақтар мен тапсырмалар: 

1. Сөйлемге тəн қандай басты белгілер бар?   

2.Сөйлем қандай синтаксистік единица?  

3.Сөйлемге жататын қандай  айтылыстар бар?  

4.Сөйлемнің қандай түрлері бар? 

5.  Құрмалас сөйлем компоненттерінің байланысу түрлері қандай?  

  

 Пайдаланған əдебиеттер: 

1.Кəкен  Аханов.  Тіл  білімінің  негіздері.  Алматы 1978 ж.  

2. Ə.Хасенов.  Тіл  біліміне  кіріспе.  Алматы 1990ж.  

3. О.Азизов. Тилшуносликка кириш. Тошкент 1996 й.  

4.  Реформатиский А.А. Введение в языкознание.  Москва 1967 г.  

5. Кодухов В.И.Введение в  языкознание. Москва,1979.   

        6. Dawletov. Тil bilimi tiykarlari  Nоkis 2007.   

 

 

13. Тақырып: Жазу жəне оның даму кезеңдері. 

Тақырыптың планы: 

1. Жазу тілдің қатнас құралы болуын күшейтеді. 

2. Жазудың алғашқы түрі- пиктографиялық жазу. 

3. Идеографиялық жазу жазудың дамуының екінші сатысы. 

4.Даму барысында буын жазуының пайда болуы.  

5.Əріп жазуы, оның келіп шығуы жəне түрлері. 

6.Алфавит жəне графика тəртіптері, қалыптасуы.  

7.  Орфография,оның  принциптері-фонетикалық,  этимологиялық,  дəстүрлі  тарихи 

морфологиялық иероглифтік.  

Таяныш  сөздер:  дыбыстық  тіл,  жазу,  дыбыс,буын,  пиктография,сурет,  идеография 

(логография), жеке сөз, шумер, қытай, логогограмма, иероглифтік логография, морфемалық 

логография,буын, крит, майя, эфипопия, индия,жапон, əріп (дыбыс)жазуы, финикий,  арамей 

еврей, араб, грек, копт,латын, алфавит, графика, орфография.   

Тіл өзінің қатынас құралы қызметін ауызша жəне жазба түрде атқарады. Дыбыстық тіл 

жазу  арқылы  таңбаланады.  Жазу адамдардың  кеңістік  пен уақытта  тəуелді  болмай,  өмірдің 

барлық саласында кең түрде қарым-қатнас жасауына мүмкіндік береді. 

Жазудың  тарихы  өте  ерте  замандардан  басталады.  Көне  жазуды  да,  қазіргі  жазуды  да 

зерттеп  білудің  əрі  теориялық  əрі  практикалық  үлкен  мəні  бар.  Жазудың  тарихына  көз 

жіберсек, тілдегі сөздерді əріппен таңбалаудың кейінірек пайда болғанын көреміз. Жазу өте 

ерте заманда жасалып, мыңдаған жылдар бойы өзгеріп, дамып келді. 

Жазудың жүйесі таңбалардың жиынтығынан құралады. Ол таңбалар бүтіндей сөзді, не 

буынды  белгілейді.  Жазу  жүйесіндегі  таңбалардың  не  бүтіндей  хабарды,  не  жеке  сөзді,  не 

буынды  не  дыбысты  белгілеуіне  қарай,  мынадай  түрлерге  бөлініп  қарастырылады: 

 

60

1)пиктографиялық жазу, 2) идеографиялық жазу, 3) буын жазуы (слоговое письмо) 4) əріптік 

немесе дыбыстық жазу. 

1.Пиктографиялық  жазу,  бул-жазудың  алғашқы  түрі.  Пиктографиялық  жазу  суретке 

негізделген  жазу.  Сондықтан  оны  кейде    сурет  жазуы  (рисуночное  письмо)  деп  те  атайды. 

Пиктографиялық  жазудың  таңбалары  (суреттері)  пиктограммалар  деп  аталады. 

Пиктографиялық жазудың ескерткіштері əр түрлі суреттердің жиынтығынан құралған. Əрбір 

сурет  (пиктограмма)  өздігінен  бүтіндей  хабарды  (сообщение)  білдіре  алады.  Ол  хабар 

графикалық  жағынан  жеке  сөздерге  бөлінбейді.  Осыған  орай  пиктограмма  тілдік 

формаларды  емес,  оның  мазмұнын  бейнелейді.  Осылай,  болғандықтан  пиктограммалардың 

мағынасын  əртүрлі  тілдерде  сөйлейтін  адамдар  түсіне  алатын  болған.  Пиктографиялық 

жазуға  таңба  ретінде  адамның,  қайықтың,  малдың,  тоғайдың  т.б.  суреттері  қолданылған. 

Адамдар  басқа  біреулерге  нені  хабарлап  білдіргісі  келсе,  соның  суретін  салған.  Мысалы, 

Мен  аң  аулауға  кеттім  дегенді  білдіру  үшін  адамның  суретіне  қатарластырылып  тоғайдың 

жəне аңның суреті салынған. 

Алғашында, өнер (искусство) мен жазу бір-бірінен ажырамай, синкретикалық қалыпта 

болды.  Суретті-синкретикалық  жазу  шығу  тегі  жағынан  көне  өнерге,  сурет  өнеріне  барып 

тіреледі. Пиктографиялық жазудың тұңғыш рет шыққан мерзімі ең алғашқы сурет өнерінде 

əр түрлі суреттерді бейнелеу қызметінен бірдеме жайында хабарлау қызметіне ауысу кезінен 

басталады. Зерттеушілер суретті-синкретикалық (пиктографиялық) жазу ең алғаш рет неолит 

дəуірінде пайда болды деп есептейді. 

Пиктографиялық жазуды аң аулайтын жəне балық аулайтын халықтар жиі қолданатын 

болған.  Пиктографиялық  жазуды  басқалардан  салыстырғанда  полисинкретикалық  тілдерде 

сөйлейтін халықтар америкалық индеецтер, мысалы, ирокездер, Қиыр Солтүстіктің көптеген 

халықтары т.б. кең түрде қолданатын болған. Пиктографиялық жазу өте жабайы жазу болды, 

оның  кең  мазмұнды  ойды  түгелімен  жазып  жеткізуге  мүмкіндігі  болмады.  Бұл  жазудың 

тəсілін  қазірде  де  кездестіруге  болады.  Мысалы,  Көшеде  жүрудің  тəртібін  аңғартатын  əр 

түрлі  белгілердің,  магазиндер  мен  шеберханалардың  жарнамасындағы  бас  киімнің,  аяқ 

киімнің  суреттерінің  түрлері,  сағаттың,  басқа  да  үй  бұйымдарының  суреттерінің 

пиктографиялық сипаты бар.  

2.Идеографиялық  немесе  логографиялық  жазу.  Пиктографиялық  жазудың  біртіндеп 

дамуы  барысында  идеографиялық  жазу  пайда  болады.  идеографиялық  жазудың  таңбалары 

идеограмдар  деп  аталады.  идеографиялық  жазудың  даму  барысында  идеограммалар 

пиктограммалардан  біртіндеп  қашықтап,  ақырында  олар  шартта  таңбалар  ретінде  қолдана 

бастады.  Идеографияның  пиктографиядан  ең  басты  айырмашылығы  таңбалардың 

формасында емес, олардың мағынасында. Идеографиялық таңба, (идеограмма) не жеке сөзді 

немесе  оның  атауыш  бөлшегін  (мысалы,  қытай  тілінде  бір  буынды  сөздерден  құралған 

күрделі  түбір  морфемаларды,  немесе  жапон  жəне  Корей  тіліндегі  грамматикалық  жақтан 

өзгеретін сөздердің негіздерін) белгілейді.  

Идеографиялық  жазудың  үлгілерін  өте  ертедегі  қытай  жазуымен  шумер  (древнейшее 

шумерское  письмо)  көруге  болады.  Қытай  жазуының  идеографиялық  жүйесі  осыдан  төрт 

мың  жыл  бұрын  жасалған  болатын.  Қытайдың  жазу  жүйесі  əр  бір  таңбаның  дыбыстық 

тілдегі  белгілі  бір  сөзге  сəйкес  келіп  соған  телінуіне  негізделген.  Қытай  жазуындағы 

таңбалар  біртіндеп  өзгеріп,  жетіліп,  белгілейтін  заттар  мен  құбылыстардың  шартты 

таңбаларына  айналған. (идеография-грек logos-«сөз», grapha  «жазамын»  деген  сөздерінен 

алынған). 

Идеографиялық  жазудағы  графикалық  таңбалар  цифрлар  тəрізді,  олар  сөздің 

дыбысталуын  емес,  мағынасын  білдіреді.  Сондықтан  Қытай  тілінде  омонимдер  əртүрлі 

иеогрифтермен мен морфологиялық құрылысы біркелкі болады. 

Лингвистикалық  əдебиеттерде  пиктографияны  синкретикалық  жазу  немесе  суретті 

синкретикалық  жазу  (картинно-синкретическое  письмо)  деп,  ол  идеографияны 

 

61

логографиялық  жазу,  осыған  орай,  идеограмманы  логограмма  деп  атаудың  қажеттілігі 

айтылады. 

Логограммаларды сөздерді белгілейтін таңбалар ретінде екі түрге бөліп қарауға болады. 

Логограммалардың  кейбіреулері  (мысалы,  Қытайдың  идеографиялық  иеогрилифтер) 

сөздердің  мағыасы  мен  тікелей  байланысты  болса,  қайсы  біреулері  (мысалы,  Қытайдың 

фонетикалық  иероглифтері)  сөздердің  фонетикалық  жағы  мен  тікелей  байланысты  болады. 

Логографиялық  жазудың  жетіле  түскен  түрі  морфема  логографиялық  жазу.  Бұл  жазудың 

таңбалары  бүтіндей  сөзді  емес,  күрделі  сөздің  құрамына  енетін  жеке  морфемаларды 

белгілейді. Осыған орай, морфемаларды белгілейтін таңбалар морфограммалар деп аталады. 

3.  Буын  жазуы.  Жазудың  даму  барысында  буын  жазуы  пайда  болады.  Жазудың  буын 

жүйесінде  таңба  буынды  белгілейді.  Жазудың  буын  жүйесі  шығу  тегі  жағынан  үш  тапқа 

бөлінеді. 1) Логографиялық  жазудың  даму  барысында  жасалған  крит,  майя,  кирпр  буын 

жазулары. 2) Эфиопия, Индия (Брахма, кхарошти жəне осылардан жасалған) буын жазулары. 

3)  Жапон  буын  жазуы  (жапондық  кана)  мен  лигатуралы  дыбыстық  жазу  жүйесі  (корейлік 

кунмун). Логографиялық жазуға қарағанда буын жазуы оқыту ісі үшін де, қолдану үшін де 

қолайлырақ. Жазудың буын жүйесіндегі таңбалардың саны да ықшамырақ. Буын жазуы тілді 

əсіресе  оның  фонетикалық  жағын  дəлме-дəл  беруге  икемді.  Буын  жазуы  сөздің 

грамматикалық формаларын да бере алады.    

4.  Əріп  (дыбыс)  жазуы.  Əріп  жазуы  буын  жүйелі  жазудан  кейін  пайда  болды.  таза 

күйінде  консонанты-дыбыстық  жазу  ІІ  мың  жылдықтың  екінші  жартысында  пайда  болса, 

вокаданған-дыбыстық  жазу  біздің  эрамыздың  І  мың  жылдығының  басында  пайда  болған 

(вокализовано-звуковое письмо).  

Əріп жазуының  пайда болуының дүние жүзлік мəдениетінің дамуы үшін үлкен маңызы 

болды. жазу жүйелерінің ішінде əріп жазуы ең қолайлы жазу. Əріп жазуы-ең қолайлы жазу. 

Əріп-сөздері  ғана  емес,  сонымен  бірге,  олардың  дыбыстық  жағы  мен  грамматикалық 

формаларында дəлме-дəл белгілеу үшін өте-мөте қолайлы жазу.  

Ертедегі  əріп  жазуы  (финикий  жазуы,  ежелгі  еврей  жазуы,  аремей  жазуы  т.б.лар) 

консонанты  дыбыстың  жазу  болды.  Ондағы    таңбалар  тек  дауыссыз  дыбыстарға  ғана 

белгілейтін болған. Жазудың бұл жүйесі дауыстыларға  қарағанда  дауыссыздардың қызметі 

мен мəні басым тілдерге пайда болып, қалыптасқан. Мысалы, семит тілдерінде сөздің түбір

 

і  дауыссыз дыбыстардың тіркесінен құралады, оларға дауыстылар қабаттасқанда, ол 

дауыстылар түрлене отырып туынды сөздің əр түрлі грамматикалық формаларын білдіреді. 

Консананттық  дыыбстық  таңбалар  алғаш  рет  Египет  жазуында  пайда  болады.  Ежелгі 

Египет  тілінің  семит  тілдерімен  (ассиро-вавилон,  финикий,  ежелгі  еврей  тілдері  т.б.)  бір 

сыпыра ортақ жақтары болған. Мысалы, египет тілінде дауыстылардан дауыссыздардың мəні 

басым.  Бұл  тілде  де  сөздің  түбірі  дауыссыздардан  құралады.  Египет  жазуы  таза  дыбыстық 

жазу болмаған. 

Зерттеушілер  ең  алғашқы  таза  дыбыстық  жазу  деп  финикий  жазуын  атайды.  Бұл 

жазудың ескерткіштері біздің заманымызға дейінгі X-ْXI ғасырларда пайда болған. 

Логографиялық  жазу  мен  буын  жүйелі  жазуға  қарағанда  əріп  жазуы  бір  елден  екінші 

елге    ауысуға  икемді  болды.  Əріп  жазуының  өте-мөте  қарапайымдылығы  əр  түрлі  тілдерге 

жанасымдылығы  халықтардың  арасындағы  сауда  қатынас  пен  мəдений  қатынастың  дамуы-

əріп  жазуының  дүние  жүзіне  кең  тарауына  мүмкіндік  берген  қолайлы  жағдай  болып 

есептеледі. Кейбір халықтар басқалардан əріп жазуын қабылдай отырып, оның альфавиттік 

құрамын  өз  тілдерінің  дыбыстық  жүйесіне  икемдеп,  өзгерткен.  Мысалы,финиский 

арфавитінің  негізінде  грек  жазуын  жасауда,  ал  грек    арфавитінің  негізінде  славиян  жазуын 

жасауда осылау болды.  

Əріп  жазуының  таралуы  біздің  заманымызға  дейінгі  І  мың  жылдықтың  алғашқы 

ғасырларынан басталады. Əріп жазуы негізгі екі түрлі бағытта таралды. Шығыста финикий 

жазуының негізінде пайда болған  арамей жазуынан Азия халықтарының əріп жазу жүйелері 

 

62

жасалып  таралады.  Батыста  Финиксий  жазуының  негізінде  пайда  болған  грек  жазуынан 

Европа  халықтарының  əріп  жасалып  таралады.  Шығыстағы  əріп  жазуы  жүйелерінің 

көпшілігінде  белгілі  дəрежеде  финикийлік  консонанты  принцип  сақталса,  батыста  грек 

жазуының бастап, барлық жазулар вокалданған дыбыстық жаймен дамыды. 

Шығыстағы  əріп  жазуы  жүйелерінің  барлығы  да  (ежелгі  еврей  жазуынан  басқалары) 

шығу  тегі  жағынан  арамей  əріп  жазуына  барып  тіреледі.  Алғашында  арамей  жазуының 

финикий  жазуынан  айтарлықтай  айырмашылығы  болмаған.  Кейін  арамейліктер  жазуға 

кейбір өзгерістер енгізеді, жеке əріптердің таңбаларын оңайлатады. 

Арамей жазуын ежелгі семит халықтары-еврейлер, ассисриялықтар, вавилондықтар т.б. 

лар. қабылдай бастайды. Арамей жазуы персиялық сына жазуымен (персидская клинопись) 

қатар.  Персияның  мемлекеттік  жазу  жүйелерінің  біріне  айналады.  Арамей  тілі  мен  жазуы 

біздің  эрамыздың III-IV ғасырларында  арамейліктердің  оңтүстіктен  қоныс  аударған 

арабтармен ассимиляциянуының нəтижесінде жойылып кетеді. 

Арамей  жазуынан  тараған  жазулардың  төрт  түрлі  бұтағы  бар.  Олар  мыналар:  еврей 

жазуы,  иран  жазуы,  сирия  жазуы,  араб  жазуы.  Семит  тілдерінің  бірі-араб  тілінде  дауыссыз 

дыбыстардың қызметі айрықша. Олар сөздің консонанты негізін құрайды. Араб жазуы түркі 

тілдерінде  сөйлейтін  халықтарға  ертеректе  тараған  болатын.  Араб  жазуы  түркі  тілдерінің 

дыбыстық  құрамына  да,  агглютинативті  сипатында  да  сай  келмеді.  Сондықтан  оны  түркі 

тілдерінде  сөйлейтін  халықтар  өз  тілдерінің  дыбыстық  ерекшеліктеріне  ыңғайластырып 

өзгертті,  қосымша  əріптер  мен  диакритикалық  белгілер  енгізді.  Алайда  араб  жазуының 

консонанты  сипаты,  графикалық  жағынан  күрделілігі  түркі  тілдері  үшін  жат  қолайсыз 

екендігін көрсетті. Түркі тілдерінде сөйлейтін бұрынғы Совет одағындағы халықтар болатын 

альфавитін,  кейінірек  орыс  альфавитін  қабылдады.  Индонезия  мен  Турция  араб  жазуынан 

латын жазуына көшті. Араб жазуы араб елдерінен басқа, Иранда, Ауғанстанда, Пакситанда, 

Малаяда т.б. елдерде қолданылады.  

Əріп жазуына, əсіресе гректер үлкен өзгерістер енгізіп, сонымен бірге дауысты дауысты 

дыбыстарды да таңбалау үшін арнаулы əріптерді енгізді. Грек жазуының финикий жазуынан 

шыққанына  мынадай  дəлелдер  бар: 1) финикий  жазуы  сияқты    грек  жазуы  да  əріп  жазуы 

болды; 2) өзінің  дыбыстық  мағынасы  жəне  графикалық  формасы  жағынан  грек  əріптерінің 

көпшілігі  финикий  əріптеріне  сəйкес  келеді; 3) грек  əріптерінің  аттары  да  финикий 

альфавитіндегі əріптердің аттарымен өте ұқсас, бұлар (əріптердің аттары)-формасы жағынан 

əріптерді  елестететін  заттардың  семит  тіліндегі  атаулары,  ал  грек  алфавитіндегі  əріптердің 

аттарының  грек  тілімен  ешқандай  байланысы  жоқ; 4) финикий  жазуы  мен  ертедегі  грек 

жазба  нұсқаларындағы  жазудың  бағыты  да  бірдей  (оңнан  солға  қарай),  болған.  Грек 

жазуының басты кейін өзгерген (солдан оңға қарай). 

Грек  алфавитінің  классикалық  деп  аталатын  вариантында 24 əріп  бар (17 дауыссыз, 7 

дауысты  ал  финикий  ал  алфавитінде 22 əріп  болған.  Гректер  финикий  əріптерінің  аталуын 

негізінен сақтай отырып, олардың атының, соңынан а дыбысын жалғастырған (мысалы, alef-

alfa/, bet-beta т.б.). 

Грек  жазуынан  барлық  Европа  алфавиттері  жасалып  таралады.  Мысалы,  батыс  грек 

жазуы  негізінде  этрус,  копт,  латын  алфавиттері  жасалып,  латын  алфавитінен  күллі  батыс 

батыс Европа халықтарының алфавиттері таралып дамыды. 

Латын  алфавиті  француздар,  испандықтар,  румындар,  италяндар,  ағылшындар, 

немістер, шведтер, финдтер, венгерлер, чехтар, славактар, поляктарға тарады. Америка мен 

Австарлиядағы  жазу  жүйелерінің  көпшілігі,  Түркия  мен  Индонезияның  қазіргі  жазулары 

латын жазуына негізделген. 

Батыс  Европа  халықтарының  жазу  жүйелерінде  тілдердің  дыбыстық  құрамының  əр 

түрлі  болуына  қарамастан,  біркелкі  дерлік  алфавиттер  қолданылады.  Оларда  славян  (орыс) 

тілдеріндегі,  түрк,  Индонезия  тілдеріндегі  кіріттелген  енгізілген  латын  алфавитіндегі 

өзгерістер сияқты қосымша өзгерістер сияқты қосымша өзгерістер байырға латын алфавитіне 

 

63

енгізілмеген. Бұл алфавиттің құрамындағы 23 əріпке орта ғасыр дəуірінде екі-ақ əріп (ж, j) 

қосылған. Мұнан басқа жаңалық: латын əріптерінің бірі –V(и) орыс тілінің у немесе в əрпінің 

мағынасын  білдіру  ыңғайына  қарай  екі  түрлі  таңбамен  (начертание)  қолданылатын  болды. 

Сөйтіп,  батыс  Европа  халықтарының  жазу  жүйелерінде  латын  альфавиті  елеусіз  өзгеріссіз, 

толықтырусыз  қолданылып  келеді.  Толықтыруда,  өзгерісте  енгізбей,  алфавитті  жай 

қабылдай  салудың  салдарынан  батыс  европа  тілдерінің  дыбыстық  құрамы  мен 

алфавиттерінің арасындағы алшақтық келіп туды. 

Мысалы,  француз  тілінде 17 дауысты, 18 дауыссыз,  неміс  тілінде 16 дауысты, 21 

дауыссыз, ағылшын тілінде, дифтонгтарды қоспағанда, 15 дауысты, 15 дауыссыз дыбыс бар. 

Ал қазіргі батыс евпора алфавиттерінде дыбыстардың осыншама мол түрлерін белгілейтін 26 

ғана əріп бар, оның алтауы дауыстыларды, жиырмасы дауыссыздарды таңбалайды. Осыдан 

Батыс  Европа    жазу  жүйелерінде  əріптердің  асты,  үстінен  қойылатын  көптеген 

диакритикалық  таңбалар  мен  екіден  жетіге  дейтін  əріптердің  тіркестері  қолданылатын 

болды.  

Тіл  мен  арасындағы  үлкен  алшақтық  батыс  Европа    халықтарының  жазу  жүйелерінде 

көптеген замандар болуы елеулі реформаның жасалмауынан болып отыр. Мысалы,  француз 

жазуында ХІІІ ғасырдан, алғылшын жазуында ХІV ғасырдан бері ірі өзгеріс болған емес.  

Славян  əліппесі  (азбука)  ІХ  ғасырдың  екінші  жартысында  грек  алфавитінің  негізінде 

жасалады.  Бұл  əліппені  Кирилл  (Константин)  өзінің  ағасы  Мефодиймен  Моравияға  сапар 

шегудің алдында 863 жылы жасайды. 

Сонымен,  жазудың  шығуының,  оның  біртіндеп  дамып,  осы  күнге  дəрежеге  жетуінің 

ұзақ тарихы бар. Жазулар таңбалардың орналасу бағытын қарайда бір-бірінен ажыратылады. 

Қытай жазуындағы идеограммалар жоғарыдан төмен қарай, орналасады. Орыс, өзбек, қазақ 

т.б. жазулар солдан оңға қарай, ал араб жазуы оңнан солға қарай бағытталады. 

  Əдетте,  сөз  құрамында  айтылатын  тіл  дыбыстарының  жазба  тілде  қағаз  бетіне  түсіп 

жазылуы  жəне  соған  орай  оқылуы  үшін  олардың  белгілі  бір  таңбалармен  белгіленуі  шарт. 

Тіл дыбыстары жазуда грамматикалық  таңба əріптер мен таңбаланады.  

жүктеу/скачать 0,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: