Қайталау үшін сұрақтар мен тапсырмалар

 

22

проблемалары  ретінде  жалпы  лексикологияда    (общая  лексикология)  қарастырылады.  Ал 

нақты  бір  тілдің  лексикасы  жəне  оның  ерекшеліктері  жеке  лексикологияда  (частная 

лексикология) қарастырылады. 

Жеке лексикология белгілі бір тілдің сөздік құрамын шығуы мен тарих бойында дамуы 

тұрғысынан    немесе  тілдің  сөздік  құрамын  сол  тілдің  белгілі  бір  дəуірдегі,  мысалы,  қазіргі 

дəуірдегі,  қалпы  тұрғысынан  қарауы  мүмкін.  Осыған  орай,  лексикология  тарихи 

(диахрониялық)  лексикология  жəне  сипаттама  (синхрониялық)  лексикология  болып 

бөлинеді. Тарихи лексикологияның бір саласы - этимология (сөздің негізгі мағынасы ілімі). 

Ол  (этимология)  сөздердің  шығу  тегін  зерттеп,  олардың  ең  алғашқы  мағынасының  қандай 

болғандығын анықтайды. 

Лексикологияның  енді  бір  саласы - салыстырмалы  лексикология  туыстас  тілдердің  

сөздік  құрамын,  ондағы  сан-алуан  сөздерді  бір-бірімен  салыстырып  зерттейді.  Тілдің  

лексикасындағы  əрбір  сөзде  белгілі  бір  мағына  бар.  Сөздердің  мағыналық  жақтары 

семасиологияда    (белгілеу  ілімі)  қарастырылады.  Семасиология  сөздердің  мағыналарын,  ол 

мағыналардың  өзгерілу  жолдарын,  семантикалық  заңдарды  зерттейтін  арнаулы  бір  сала 

есептеледі. 

Лексикологияның  семасиология  тарауымен  тығыз  байланысты  бір  саласы-

ономосиология  (ат,  есім,  атау)  деп  аталады.  Семасиология  сөздің  мағыналарын, 

семантикалық заңдарды зерттесе, ономосиология зат немесе құбылыс ұғымының белгілі бір 

сөзбен  аталуының  себебі  неліктен  екендігін  қарастырады.  Ономосиология - бұл  заттар  мен 

құбылыстардың  аталуы,  белгіленуі  туралы  ілім  дегенді  білдіреді.  Ономосиологияның 

диалектологияға  да  қатысы  бар,  бұл  əсіресе,  лингвистикалық  географиядан  айқын 

аңғарылады.   

Ономосиологияның айрықша бір саласы - ономастика жалпы есімдерді зерттейді. Ол өз 

ішінде  екі  салаға - антропонимика  (кісі,  адам  аттары)  жəне  топонимика  (географиялық 

атамалар) болып екіге бөлінеді. Заттар мен құбылыстар жеке сөздермен ғана емес, тұрақты 

сөз  тіркестерімен  де  аталады.  Олар  сөздердің  тіркесі  болғанмен  мағынасы  жағынан  жеке 

сөздер  мен  барабар  келіп,  бір  бүтін  лексикалық  единица  (сөз)  тəрізді  қызмет  атқарады. 

Осымен  байланысты,  лексикологияда  мағынасы  жағынан  дара  сөздермен  сəйкес  келетін 

фразеологиялық сөз тіркестері де қарастырылады. 

Сөзге тəн белгілер мыналардан тұрады: 

1.Сөз  белгілі  бір  дыбыстың  құрылымның  бірлігінен  тұрады.  Сөздің  дыбыстық 

құрылымның бірлігінен тұрады. Сөздің дыбыстық құрылымының бірлігі тілдің фонетикалық 

заңдарына орайласып жасалады. 

2.  Сөз  дыбысталу  мен  мағынаның  бірлігінен  тұрады.  Сөз  белгілі  бір  мағынаны 

білдіреді.  Мағынаны  білдіру  жағынан  сөз  фонемадан  ажыралады.  Фонема  мағына  білдіре 

алмайды, ол сөз құрамында мағына дамытушылық қызмет атқарады. 

3.Сөз-грамматикалық заңдары бойынша тұлғаланады, өзіне тəн формаларының бірінде 

көріне  алады.  Грамматикалық  тұлғалану  жағынан    сөз  еркін  сөз  тіркесінен  де,  тұрақты  сөз 

тіркесінен да ажыралады. 

4.  Сөз  құрылымдық  тұйықтығымен,  яғни  өзінің  құрамына  басқа  бір  сөзді  ендіру 

қасиетімен  сипатталады.  Бір  тұтас  сөздің  ішіне,  оның  мағыналық  бөлшектерінің 

(морфемалардың)  аралығына  басқа  бір  сөз  ене  алмайды.  Ал  сөз  тіркесінің  сыңарларының 

арасына басқа бір сөздің енуі ықтимал (ауылға бару-ауылға дейін бару, мектептің оқушысы-

мектептің барлық оқушысы т.б.). 

5.  Сөздің  белгілі  бір  лексика-грамматикалық  топқа  (сөз  тобына-части  речи)  телінуі 

оның басты белгілерінің бірі есептеледі. 

6.  Сөз  сөйлеу  кезінде  жасамайды,  даяр  тұрған  тұтас  единица  ретінде  жұмсалады.  Ол 

даяр күйінде сөз тіркесінің немесе сөйлемнің құрамында қолданылады. Еркін сөз тіркесі мен 

 

23

сөйлем  сөйлеу  кезінде  құрастырылса,  сөз  өзінен  күрделі  единицалар - сөз  тіркесі  мен 

сөйлемнің құрамына бұрыннан бар даяр қалпында енеді. 

Тілде  сөздердің  топтары  мен  түрлері  (типтері)  көп.  Тілдегі  сөздердің  мағынасы  мен 

атқаратын  қызметі  жəне  ұғымды  белгілеуі  жағынан  олар  əртүрлі  топтарға  бөлінеді,  олар 

құбылыстар, зат, сапа, əрекеттердің атаулары ретінде қызмет атқарады. Олар атауыш сөздер, 

көмекші сөздер тобына бөлінеді. Сөздердің осы екі түрінің аралығынан орын алатын сөздер 

тобы-есімдік, сан есім, одағай (междометия) сөздер есептеледі. Сөздердің жоғарыда аталған 

типтерімен  бірге  фонетикалық  варианттары  жəне  морфологиялық  варианттары  бар. 

Фонетикалық варианттарға-бір сөздің түрліше дыбысталуы (дейін-шейін, мұны-бұны, оқиға-

уақиға  т.б.),  морфологиялық  варианттарға  бір  сөздің  морфологиялық  құрылысы  əртүрлі 

болғанымен, іштей, яғни семантикалық жақтан айырмашылығы болмайтын түрлері (мысалы-

орыс тіліндегі зал-зала, санаторий-санатория, редис-редиска т.б.) жатады. 

Тілдің  сөздік  құрамында  бір  емес,  бір  неше  лексикалық  мағыналары  бар  сөздер  жиі 

ұшырасады.  Сөз  негізгі  мағынасынан  басқа  туынды  мағынаға  ие  болып,  əр  түрлі 

мағыналарда  қолдануға  икем  келеді.  Əр  түрлі  мағынасы  бар  сөз  полисемантизмді  (көп 

мағыналы)  сөз  деп  аталады.  Ал  жалпы  көп  мағыналық  құбылысы  полисемия  (көп  белгі) 

құбылысы деп аталады. Мысалы, бас сөзінің мағыналары: 1) адамның  ҳайуанның басы, 2) 

шөптиң ағаштың ұшы, 3) таудың басы, үсті, 4) өзеннің бұлақтың басталған жері т.б. Сөздің 

əртүрлі  мағыналарының  табиғаты  бірдей  емес.  Тарихи  тұрғыдан  алып  қарағанда  сөз 

мағыналары  негізгі  мағына  (основные  значение)  жəне  туынды  мағына  (производное 

значение) деп аталатын екі түрге бөлінеді (ер-1) еркек, 2) күйеу, бай, 3) батыл, батыр). Тілдің 

қазіргі  қалпы  тұрғысынан  сөз  мағыналары-тұра  мағына  (прямое  значение)  келтірінді, 

ауыспалы мағына (переносны значение) болып бөлінеді-қараңғы (жарықсыз), сауатсыз т.б.  

Стилмстикалық жақтанбитарап мағына  (нейтральные значение), стилистикалық бояма  

мағына (стилистиличекки окрошенное значение) болып бөлініп, стилистикалық мағынаның 

өзінде  терманологиялық  мағына,  поэтикалық  мағына  жəне  басқа  түрлерге  бөлініп  кетеді. 

Академик  В.В.Виноградов  сөздің  лексикалық  мағыналарының  негізгі  үш  түрлі  типін 

көрсетеді. 1)тура немесе номинативті мағына (прямое или номинативное значения) 

2)Фразелогиялық  байлаулы  мағына  (фразелологически  связанны  значение), 

3)синтаксистік шартты мағына (синтаксически обсуловленное значение).  

1) Сөздің тура немесе номинатив мағынасы заттар мен құбылыстардың жəне олардың 

əртүрлі белгілерінің бейнесімен тікелей байланысты болады.  

2)  фразелогиялық  байлаулы  мағына.  Сөздің  тұрақты  сөз  тіркесінде  көрінетін  (жүзеге 

келетін) лексикалық мағынасы фразелогиялық байлаулы мағына деп аталады.  

3)  синтаксистік  шартты  мағына  сөздің  сөйлемде  белгілі  бір  синтаксистік  қызмет 

атқаруына байланысты туған мағына.  

Сөз  мағынасының  өзгеру  себептері  мен  ауыспалы  мағынада  қолдану  тəсілдері  де  тіл 

білімі үшін маңызды  мəселе. Сөздің əртүрлі мағынаға ие болуы сөз мағынасының өзгеруі, 

ауыспалы мағынада қолданылуы нəтижесіөздің əртүрлі мағынаға ие болуы сөз мағынасының 

өзгеруі,  ауыспалы  мағынада  қолданылуы  нəтижесінде  іске  асады.  Сөз  мағынасының 

себептері мен мағынасының ауысу тəсілдері мыналар:  

Сөз мағынасының өзгеруінің,  оның жаңа мағынаға ие болуының екі түрлі себебі бар. 1) 

Сөз  мағынасының  өзгеруінің  тілден  тыс  (инеязыковые)  немесе  сыртқы  себептер; 2) тілдік 

(языковые) лингвистикалық себептер.  

Бұл себептердің біріншісі екіншісі  қарағанда көбірек зерттелген.   

Сөз  ұғымды  білдірудің  материалдық  формасы  бола    тұрып,  сананың  дамуымен 

байланысты  болатын  ұғымның  өрісінде  (движение)  бейнелейді.  Ойлаудың  дамуына  тəн 

аусыу  процестері,  мысалы  нақтылықтан  абстрактылыққа,  жалқылықтан  жалпылыққа  ауысу 

жəне ұғымның дəлденіп жіктелуі (диффернециялануы) сөз мағынасының дамуына əсер етпей 

қалмайды.  Мысалы,  жол  деген  сөз  өзінің  нақты  (конкретті)  мағынасымен  бірге    «идея, 

 

24

бағыт», 2) «тəсіл» (мысалы, туынды сөздердің жасалу жолдары) тəрізді абстракты, қосымша 

(туынды) мағыналарға ие болған.  

Сөздің  қолдану  аясының  өзгеруі,  мысалы,  бір  саладан  басқа  бір  салаға  ауысуы  оның 

мағынасының  өзгеруіне  əсер  етеді.  Егер  сөз  кең  саладан  тар  немесе  арнаулы  бір  салаға , 

мысалы, жалпы халықтық лексикадан арнаулы лексикаға ауысса, оның мағынасы нақтылана 

түседі де, белгілі бір ұғымды білдіретін терминдік мағынаға ие болады. Мысалы, түбір деген 

сөз  жалпы  халықтық  лексикада  «өсімдік  атаулының  тамыры  мен  түбірі»  деген  мағынаны 

білдірсе, арнаулы бір сала, лингвистикалық терминологияға ауысқанда, «түбірлес сөздердің 

ары қарай бөлшектеуге келмейтін, мағыналы түп бөлегі, морфема» деген арнаулы мағынаны 

білдіреді.  Сөз  мағыналарының  ауысуы,  келтіренді  мағынада  жұмсалуы  əртүрлі  тəсілдер 

арқылы іске асады.  Сөздің ауыспалы келтірінді мағынада қолданылуы бірде метофора мен 

метонимия  тəсілі  арқылы  болса,  бірде  қызмет  бірлігі  мен  синекдоха  тəсілдері  арқылы 

болады. 

1.Метафора  (ауысу)  тəсілі  арқылы  атаудың  (наименование)  ауысуы  белгіленетін 

заттардың  тұлға,  түс,  қимыл  ерекшеліктерінің  ұқсастығына  негізделеді.  Белгілерінің  

ұқсастығына  қарай    бір  заттың  не  құбылыстың  атауымен  аталуының  негізінде  сөз 

мағынасының  ауысуы  метафора  деп  аталады.  Мысалы,  орыстың  ғалымы,  өнері-дүниенің 

кілті, оны білгенге дүние арзанырақ түседі (Абай) деген сөйлемдегі кілт сөзі «ашатын құрал» 

дегенді емес, «шешімі, шешуші» деген мағынаны білдіреді. Мəселенің кілті т.б.мысалдар. 

2. Метонимия (атын өзгерту, қайта ат қою). Бір заттың немесе құбылыстың атауының 

екінші  затқа  не  құбылысқа  олардың,  өз  ара  іргелестігі,  шектестігі  негізінде  атау  болып, 

ауысуы  жəне  осыған  орай,  сөздің  ауыспалы  мағынада  жұмсалуы  метонимия  деп  аталады. 

Мысалы,  үйі  мəз  болып  қой  сойды,  сүйіншіге  шапқанға  (Абай)  деген  сөйлемдегі  үйі  деген 

сөз  өзінің  негізгі  мағынасы-«баспана»  дегенді  емес, «бір  үйдің  адамдары,  үй  іші,  семья» 

дегеді білдіреді. 

3.  Синекдоха  (бірге  жобалап  түсіну).  Бүтіннің  орнына  бөлшекті,  жалпының    орнына 

жалқыны (дараны), үлкеннің орнына кішіні қолданудың негізінде сөз мағынасының ауысуы 

синекдоха  деп  аталады.  Егер  бүтіннің  орынына  бөлшек,  жалпының  орнына  жалқы 

қолданылатын болса, онда сөз мағынасыкеңиді. Мысалы, кейде, Семьяңда неше адам бар?-

деудің орнына басың нешең болды? дейміз. Бұл арада бас сөзі бөлшек ретінде (адамның дене 

мүшесі) бүтіннің орнына (адам) қолданылып тұр. 

4. Қызмет бірлігі бойынша аталу. Метафора құблысында заттардың тұлға (форма) түр-

түс  ұқсастығы  негізге  алынса,  функциональды  ауысуда  (функциональный  перенос)  заттар 

мен  құбылыстардың  атқаратын  қызметінің  бірлігі  немесе  ұқсастығы  негізге  алынады.  Бұл 

ретте аталатын заттар тұлға, түр-түсі т.б. жағынан мүлдем басқа болуы мүмкін, ең бастысы-

олардың  қызметінде  бірлік  немесе  ұқсастық  болса  болғаны.  Мысалы,  осы  күнгі  қаламның 

қызметін  алғашқыда  қустың  қауырсыны  атқарған.  Орыс  тіліндегі  перо-«қауырсын»  бұл 

күнде  «темір қаламұш» тың аты болып ауысты. Қазір темір қаламұштын орыс тілінде перо 

(«қауырсын») деген сөз Бен аталуы бұл екеуінің («қаламұш»пен «қауырсынның») атқаратын 

қызметінің бірлігінен. Екеуі де жазу құралы. 

Тілдердің лексикасында дыбысталу бірдей де, мағынасы əр басқа сөздер бар. Мысалы, 

біз. 1) Мен  деген  жіктеу  есімдігінің  көпше  түрі. 2)  Бір  нəрсені  тесу  үшін  жасалған  үшкір 

құрал. Дыбысталу бірдей, бірақ мағыналары басқа-басқа сөздер омонимдер (бірдей, біркелкі) 

деп аталады. 

Полисемия  мен  омонимияны  бір-бірінен  ажрату  қажет.  Егер  мағыналардың  арасында 

байланыс сақталып, аңғарылып тұрса, онда ол мыналар бір ғана полисемантизмді сөздердің 

əр  түрлі  мағыналары  ретінде  танылады.  Мағыналардың  арасында  семантикалық  байланыс 

үзілсе,  ондай  байланыс  аңғарылмаса,  онда  ол  ол  мағыналар  бір  сөзден  емес,  əр  басқа 

сөздердің, яғни омонимдес сөздердің мағыналары ретінде танылады. Мысалы: Ай сөзи 1-зат, 

аспан денесі, планета. 2-зат жылдың он екіден бір бөлшегін көрсететін мезгіл (30 күн). 

 

25

Полисемия  мен  омонимияны  бір-бірінен  ажратуда  мағыналардың  арасында 

семантикалық  байланыстың  жойылуы  немесе  жоқтығы  кейде  негізгі  критерий  бола  алмай 

қалуы мүмкін. Мысалы, түркі тілдерінде той. I. (зат есім) той II (етістік); Көш-I (зат есім,) II 

(етістік)  т.б.  тəріздес  омонимдер  бар.  Бұл  омонимдік  қатарлардың  əр  қайсысының 

құрамындағы  есім  сыңар  мен  етістік  сыңар  лексикалық  мағыналары  жағынан  бір-бірінен 

алшақтап  кетпейді.  Бұларда  семантикалық  бірлік,  біртектілік  бар.Бұларды  омонимдер  деп 

есептеуде  негізгі  таяныш-омонимдік  қатарға  енетін  сөздердің  əр  басқа  сөз  табына  (бірінің 

есімге, екіншісінің етістікке) қатысты болуы. Сөзде лексикалық мағына мен грамматикалық 

мағына түйісіп бас қосады. Сөз өзінің нақты лексикалық мағынасынан басқа белгілі бір сөз 

табының мағынасы-категорияльды мағынаға ие болады. Осыған сəйкес, жоғарда аталған көш 

I (зат  есім)-көш  II көш  (етістік)  типтес  омонимдердің  лексикалық  айырмашылықтарынан 

гөрі  грамматикалық айырмашылығы басым, бірі зат есімнің категориялды мағынасы-заттық 

мағынаға  ие  болады,  зат  есімге  тəн  грамматткалық  категориялармен,  формалармен 

сипатталады,  екіншісі  етістіктің  категорияльды  мағынасы  процессуальдық  мағынаға  ие 

болады,  етістікке  тəн  грамматикалық  категориялар  жəне  формалар  мен  сипатталып,  бір-

біріне  грамматикалық  қасиеттері  мен  белгілері  жағынан  қарсы  қойылады.  Осындай 

болғандықтан, бұлар əр басқа сөздер-омонимдер ретінде танылады.  

Мағыналары бір-біріне жақын, өз ара мəндес сөздер синоним (қатар атау) деп аталады. 

Өз  ара  мəндес  сөздерден  синонимдік  қатар  құралады.  Синонимдік  қатарлардың  құрамына 

екі, кейде оннанда көп сөздер енеді. Мысалы, 1 адам-кісі, 2 күш-қуат-əл-дəрамен, 3 қəдірлі-

қүрметті-ардақты-аяулы-қымбатты  тағы  басқа.  Синонимдік  қатарды  құрастырушы  сөздер 

бір-бірімен  мағыналық  жақтан  жақын,  өз  ара  мəндес  болумен  бірге,  барлығының  бір  сөз 

табына  қатысты  сөздерден  жасалуы  шарт.  Əр  түрлі  сөз  тобына  қатысты  сөздерден 

синонимдік  қатар жасалмайды. Синонимдер зат есімдерден (өң- түр-түс-келбет-пішін-ажар-

мүсін-көрік-əлпет-кескін),  сын  есімдерден    (салмақты-сабырлы-байсаулы-ұстамды,  сұлу-

əдемі-көркем-көрікті-ажарлы), 

етістіктерден 

(сауығу-жазылу-айығу, 

жолығу-кездесу-

ұшырасу) үстеулерден (таяуда-жуырда-жақында) жасалады.  

Мағынасы  бір-біріне  қарама-қарсы  сөздер  антонимдер  (қарсы  ат  атау)  деп  аталады. 

Мысалы:  ескі-жаңа  ауыр-жеңіл,  алыс-жақын,  ақ-қара,  ащы-дұшшы,  бар-жоқ,  жастық-

қарылық т.б.  Тілдерде көбінесе   сапалық ұғымды білдіретін сөздер немесе сапалық белгісі 

бар  сөздер  өзара  бір-бірі  мен  антонимдер  болып  келеді.  Антонимдерде  зат  есімдерден, 

туынды зат есімдерден, сын есімдерден, үстеу сөздерден (əрі-бері, ерте-кеш, ілгері-кейін т.б.) 

жасалуы  мүмкін.  Антонимдердің  стилистикалық  қызметі  өте  күшті.  Поэзияда  антонимдер 

шендестірудің  (антитеза)  бір  тəсілі  ретінде  қолданылады.  Мысалы:  жігіттер  ойын  арзан, 

күлкі қымбат. Екі түрлі нəрсе ғой, сыр мен сымбат (Абай) 

Тілдерде  сөз  мағыналарының  баюуының  бір  көрінісі  ретінде  табу  сөздерде 

қолданылады.  Табу  негізінен  алғанда,  этнографиялық  ұғым  мен  байланысты.  Ерте 

замандарда адамдар əртүрлі қате түсінік, теріс ұғымның, дінге сиынушылықтың салдарынан 

кейбір заттардың аттарын тікелей атауға тиым салып, оларды басқаша атайтын болған. Бұл 

құбылыс  табу  (белгілеу  түгелі  мен)  деп  аталады.  Мысалы,  қазақта  осы  жайлы  аңғартатын 

жəне  бір  жағынан  сықақ,  келеке  етіп  баяндайтын  бір  аңыз  бар: «Ауылдағы  шалдар  мен 

қайын ағаларының атын (олардың аттары Қамысбай, Өзенбай, Қойшыбай, Қасқырбай немесе 

Бөрібай,  Бəкібай,  Қайрақбай  болса  керек)  айталмайтын  келін  бір  күні  қамыстың  арғы 

шетіндегі суға барса, бір қойды қасқыр тұтып, өлтірмек болып жатқан екен. Келіншек қойды 

қасқырдан құтқарып алып, жанындағы пышақ пен бауыздайды да, ауылға алып  келіп, қайын 

енесіне: «Сылдыраманың  аржағында,  сарқыраманың  бержағында  маңыраманы  ұлыма  жеп 

жатыр  екен,  жаныманы  білемеге  білеп-білеп  жіберіп,  бауыздап  келдім-дептіміс».  Бұл 

мысалдағы    сылдырама-қамыс,  сарқырама-өзен,  маңырама-қой,  ұлыма-қасқыр,  жанама-бəкі 

(пышақ), білеме-қайрақ екен.   

 

26

Бір затты немесе құбылысты тікелей өз атымен емес, басқа бір сөз Бен атаудың себе6і 

басқаша  болуы  мүмкін.  Кейбір  нəрсенің  не  құбылыстың  атын  тікелей  айту  дөрекілеу, 

қолайсызлау  болып  көрінгенде,  олар  басқа  сыпайы,  майда  сөздер  мен  ауыстырылып 

айтылады.  Бұл  құбылыс  эвфемизм  (сыпайы  сөйлеймін)  деп  аталады.  Мысалы:  өтірік  айту 

қосып айту, ұрланыпты-қолды болыпты, ұрлық істемеу-кісінің алажібін аттамау, өлді-қайтыс 

болды,  дүние  салды  т.б.  Əр  түрлі  эвфемизмдер  синонимдік  қатарларды  құрастырушы 

сыңарлар болып қалыптасады. 

Тіл біліміндегі бір сала этимология тілдегі сөздердің шығу тегін зерттейді. Бұл термин 

тіл  білімінде  екі  түрлі  мағынада  қолданылады:  этимология  біріншіден,  тарихи 

лексикологияның, сөздердің шығу тегін зерттейтін саласы дегенді білдірсе, екіншіден, сөздің 

шығу  тегі,  төркіні  дегенді  білдіреді.  Этимология  саласында  ғылыми-зерттеу  жұмыстарын 

жүргізу  тілдің  тарихын,  оның  тарихи  фонетикасы  мен  тарихи  грамматикасының  заңдарын, 

зерттелетін  тілдің  басқа  туыстас  тілдермен  ара  қатысын,  семасиология  мəселелерін  жақсы 

білуді,  салыстырмалы-тарихи  методты  жете  меңгеруді  талап  етеді.  Сөздердің  шығу  тегін 

айқындау  үшін  ғылыми  этимологияда  генеологиялық,  фонетикалық,  морфологиялық, 

семантикалық, этимологиялық деп аталатын принциптер қолданылады.  

 

Қайталау үшін сұрақтар мен тапсырмалар: 

1. Лексикология нені зерттейді?  

2. Лексикологияның қандай түрлері, салалары бар?  

3. Сөздің қандай белгілері бар?  

4. Сөздер қандай топтарға жəне типтерге бөлінеді?  

5. Сөз мағыналарының қандай түрлері бар?  

6. Сөздердің сеиантикалық мағыналары қандай?  

7. Сөздің грамматикалық мағынасы не?  

Пайдаланған əдебиеттер: 

1.Кəкен  Аханов.  Тіл  білімінің  негіздері.  Алматы 1978 ж.  

2. Ə.Хасенов.  Тіл  біліміне  кіріспе.  Алматы 1990ж.  

3. О.Азизов. Тилшуносликка кириш. Тошкент 1996 й.  

4.  Реформатиский А.А. Введение в языкознание.  Москва 1967 г.  

5. Кодухов В.И.Введение в  языкознание. Москва,1979.   

6. Dawletov. Тil bilimi tiykarlari  Nоkis 2007. 

 

6. Тақырып: Тілдің сөздік құрамы. Фразеология. 

Тақырыптың планы: 

1. Тілдің сөздік құрамына енген сөздер  

2. Тілдің сөздің қоры оған енетін сөздер  

3. Сөздік құрамның баю жолдары  

4. Кірме сөздердің түркі тілдеріне енуі  

5. Термин сөздер олардың ерекшеліктері  

6. Фразелогия сөздік құрамның баю түрі  

7. Фразелогияның түрлері  

Таяныш  сөздер:  сөздік  құрал,  сөздік  қор,  көнерген  сөздер,  архаизм,  историзм, 

неологизмдер,  кірме  сөздер    термин  сөздер,  фразелогиялық  оралым,  фразелогиялық 

тұтастық, фразелогиялық бірлік, фразелогиялық тізбек, фразелогиялық сөйлемше.  

Белгілі  бір  тілдегі  сөздердің  барлық  жиынтығы    сол  тілдің    сөздік  құрамын  немесе 

лексикалық сөз байлығы еенеді. Тілдің сөздік құрамы немесе лексикасы төл сөздер мен басқа 

тілдерден  енген  (кірме)  сөздерді  де,  ғылыми-техникалық  терминдер  мен  дара  сөздің 

эквиваленті ретінде жұмсалатын фразеологизмдерді де қамтиды.  

 

27

Сөздік құрамының ең басты жəне тұрақты бөлшегі негізгі сөздік қор. Сөздік құрам мен 

салыстырғанда,  негізгі  сөздің,  қордың  көлемі  (аумағы)  шағын  болады,  бірақ  ол  тілдегі 

түбірлік  сөздердің  бəрін  қамтиды,  туынды  сөздердің  жасалуына  ұйытқы  ретінде  қызмет 

атқарады. Негізгі сөздік қор бүкіл лексикалық байлықтың басты тұлғасы, негізгі ұйытқысы.  

Қазақ  тілінің  сөздік  қорына,  мысалы,  мынадай  сөздер  енеді: 1) табиғат  құбылыстарының 

атаулары-жер,  су,  өзен,  тас,жел,ай,күн  т.б; 2) еңбек  процесіне  байланысты  сөздер-егу,  ору, 

кесу  т.б. 3) еңбек  құралдарының  аттары-орақ,  күрек,  айыр,  пышақ,  тібін; 4) мал  атаулары-

жылқы, ат, құлын, өгіз, түйе, бота, ешкі, қозы т.б. 5) аң құс атаулары-түлкі, қоян, қасқыр т.б. 

6)  анотомиялық  атаулары:  бас,  көз,  қол,  аяқ,  ауыз,  тіс,  жақ  т.б. 7) туыстық  қатнасқа 

байланысты  атаулар-əке-шеше,  ата-ана,  ұл-қыз,  аға-іні,  құда-құдағай  т.б. 8) тамаққа 

байланысты атаулар: ет, сүт, май, айран т.б. 9) тұрғын үй жəне тұрмыс қажетіне байланысты 

атаулар-үй,  есік,  терезе,  еден,  босаға,  уық,  шаңырақ,  т.б. 10) заттардың  сапасын  сынын 

білдіретін сөздер ақ, қызыл, қара, сары, ауыр, жеңіл, ыстық, суық т.б. 11) қимыл іс əрекеттің 

атауларын білдіретін-жылдам, ақырын, ерте, кеш, бұрын т.б. 12) сан атаулары-бир, екі, үш, 

төрт, бес т.б. 13) есімдіктер-мен, сен, ол, біз, сонау, өз, кім, не т.б.  

Негізгі  сөздік    қор  уақыт  өткен  сайын  өзгереді,  бірақ  оның  өзгеруі  тілдің  сөздік 

құрамына  қарағанда,  баяу  болады.  Тілдің  сөздік  құрамы  үздіксіз  толығу  даму  күйінде 

болады.  Дамудың  барысында  тілдік  сөздік  құрамынан  кейбір  ескірген  көнерген  сөздер 

шығып қалады, оның есесіне жаңа туынды сөздер қосылып отырады.  

Көнерген  сөздердің  историзмдер  жəне  архаизмдер  деп  аталатын  екі  түрі  бар.  Өмірде 

қолданудан  қалған  заттардың,  құбылыстардың  атаулары-историзмдер  болады.  Мысалы, 

сəукеле,  қорамсақ,  болыс,  ояз,  жарапазан,  киіт  кию,  сауын  айту  т.б.  Қазірде  басқаша 

аталатын  заттар  мен  құбылыстардың  бұрынғы  көнерген  атаулары-архаизимдер  болады. 

Мысалы, қараша (октябрь айы), желтоқсан (ноябрь айы).  

Тілде  жаңа  ұғымдарды  білдіретін  сөздер  неологизмдер  деп  аталады.  Мысалы, 

космонавт,  космодром,  планета,  аралық  корабль  т.б.  неологизмдердің  немесе  жаңа  туынды 

сөздердің туылуы-лексика семантикалық яғнимағыналарды өзгертіп қолдану тəсілі. Мысалы: 

қазақ тіліндегі тамыр (достық, туыстық мағынасында) жəне морфологиялық тəсілі яғни түбір 

морфемаға  аффикс  морфемаларды  жалғау  мысалы  (қазақ  тіліндегі  білім,  өнім,  бастық, 

бастама  сияқты  сөздер)  арқылы  жүзеге  келеді.  Сөз  тудырудың  синтаксистік  тəсілі  арқылы-

басқұр, отағасы, шекара, тасбақа тəрізді күрделі біріккен сөздер жасалады.  

Тілдің  сөздік  құрамы    басқа  тілдерден  енген  кірме  сөздермен  де  толығып,  байып 

отырады.  

Кірме  сөздер,  яғни  шығу  төркіні  жағынан  басқа  тілдік  сөздер,  əр  бір  тілдің 

лексикасында бар. Əрбір тілдегі басқа тілдік сөздер санының аз я көптігі тарихи жағдайлар 

мен  байланысты.  Фарсы  тілінің  лексикасында  араб  тілінен  енген  көптеген  сөздер  бар.  Ал 

ағылшын тілінің лексикасынан роман тілдерінен енген сөздерді өте жиі кездестіруге болады. 

Ағылшығы  тілі  лексикасында      ағылшылдық  төл  сөздер 30% шамасында  ғана,  ал  өзгелері 

басқа  тілдерден  енген.  Болгар  тілінде  түрік  тілінен  енген  сөздердің  саны  өте  көп.  Болгар 

тіліне тюркизмдер тек ғана осман түріктерінің  тілінен емес, ал қыпшақ тобындағы тілдерден 

де енгені жөнінде ғылыми пікірлер айтылған.  

Түркі  тілдерінде  сөйлейтін  халықтардың  (азербайжан,  башқұрт,  қазақ,  қарақалпақ, 

татар,  тува,  түркмен,  өзбек,  ұйғыр,  хакас,  яқут  т.б.)  тілдерінде  орыс тілінен  енген  көптеген 

сөз бар. Ол сөздердің ішінде Совет үкіметі дəуірінде  орыс тілінен түркі тілдеріне ғылым мен 

техниканың, мəдениет пен əдебиеттің сан алуан салаларына байланысты терминдер жəне сол 

дəуірдің өмір шындығынан тұған сөздер өте көп енді. 

Осы сияқты, түркі тілдерінен де орыс тіліне бір сыпыра сөздер ауысқан. Мысалы, арба, 

арбуз,  аргамак,  арык,  алтын,  аршин,  бай,  баклажан,  балык,  барыш,  башмак,  беркут,  буран, 

барсук, басмаш, вьюк, денги, изюм, ишак, кабан, каракуль, кинжал, кишлак, кумыс, камыш, 

 

28

каторга,  капкан,  кендирь,  курган,  кочевать,  курдюк,  лошадь,  отара,  сабан,  сазан,  саксаул, 

саман, тесьма, тулуп, туман, тубан, урюк, чабан, чекмань, шаровары т.б.  

Басқа  тілдерден  енген  сөздер  уақыт  озған  сайын  əбден  кірігіп,  фонетикалық, 

грамматикалық  жəне  семантикалық  жақтан  игеріліп,  сіңісіп  кетеді.  Басқа  тілден  енген 

сөздердің  фонетикалық  жақтан  игерілуі  деп  олардың  қабылдаушы  тілдің  дыбыс 

(фонетикалық) заңдарына сəйкестендіріліп икемделуі айтылады. Мысалы, орыс тілінен дуга, 

сумма  деген  сөздері  қазақ  тілінде  доға,  сома  болып  өзгерген.  Басқа  тілдік  сөздер 

қабылдаушы  тілде  грамматикалық  жақтан  да  өзгеріліп,  қалыптасып  кетеді.  Олар  төл 

сөздердей  тұлғаланып,  қабылдаушы  тілдің  грамматикалық  заңдары  бойынша  басқа 

сөздермен тіркесіп қолданылады. Басқа тілдік сөздердің грамматикалық жақтан игерілуі деп, 

ол сөздерге қабылдаушы тілдің қосымшалары жалғанып, олардың төл сөздермен емін-еркін 

тіркесіп жұмсалу қабілеті айтылады. Мысалы, соттау, бағалау, жандану, гүлдену, нөмірлеу, 

наградтау т.б. 

Тілдің  лексикасында  ғылым  мен  техниканың  түрлі  салаларында  қолданатын  арнаулы 

сөздер  бар.  Олар  терминдлер  деп  аталады.  Терминдердің  басқа  сөздермен  айырмасы  олар 

арнаулы дара мағынаға ие болады. Өндіріс пен техниканың, ғылым мен өнердің, саясат пен 

дипломатияның  жəне  басқалардың  əр  саласына  тəн  терміндердің  жиынтығы  терминология 

деп  аталады.  Əр  бір  тілде  шаруашылық  пен  мəдениеттің,  əдебиет  пен  өнердің  түрлі 

салаларының терминологиясын жасау-əрі ғылыми  əрі қоғамдық үлкен мəні бар, аса қажетті  

жұмыс.  

Терминдер түрлі жолдармен жасалады. 1. Əдеби тілдер бұрыннан бар кейбір төл сөздер 

терминдік  мағына  алып,  белгілі  бір  саланың  терминологиясына  телінеді,  сонда  əбден 

орнығып  қалады.  Мысалы,  қазақ  тіліндегі  айналым  (оборот),  жаратылыс  тану 

(естествознание), нұсқау (инструкция), үстеу (наречие), епкін (ударение) т.б. сөздер термин 

болып қалыптасып кетті. 2. Ғылым мен техниканың түрлі салаларына қатысты терминдердің 

ішінде  дүние  жүзіндегі  тілдердің  бəріне  бірдей  ортақ  көптеген  терминдер  бар.  Барлық 

тілдерге  ортақ  терминдер  сөздердің  халықаралық  қоры  (международный  фонд  слов)  болып 

саналады  да,  интернациональдық  терминдер  деп  аталады.  Мысалы,  Конституция, 

демократия, синтаксис, циклон т.б. сөздер. 

Фразеологиялық   тіркестер тіл білімінде соның бір саласы лексикаологияда мағынасы 

жағынан  дара  сөздерге  сəйкес  келетін  лексикалық  единица  ретінде  қарастырылады. 

Сөздердің тілдің грамматикалық заңдарына орайласып, емін -еркін тіркесуі мен синтаксистік 

единицалар-еркін (ерікті) сөз тіркесі мен сөйлемдер жасалады. 

Сөздердің  еркін  тіркесіне  сырттай  ұқсас,  бірақ  іштей,  яғни  тілдік  табиғаты  жағынан, 

оған қарама-қарсы қойылатын оймақ ауыз, жүрек жұтқан, көзі тас төбесіне шығу, ат-тонын 

ала  қашу,  түйеден  постын  тастағандай  сыяқты    сөз  тіркестері.  Бұлар  құрамы  жағынан 

тұрақты болып келеді де, бүтіндей оралым бұрыннан тіркескен, дағдылы қалпын сақтайды, 

сыңарлары  ешкімнің  еркіне  көнбей,  өзінен-өзі  тіркеліп  қойған  тəрізді  болып  ұғынылады. 

Мұндай тіркестер сөздердің еркін тіркесіне қарсы қойылып, сөздердің еріксіз тіркесі немесе 

фразеологиялық  оралым  (фразеологический  оборот)  деп  аталады.  Фразеологиялық 

оралымдарды фразеология зерттейді. Кемінде екі сөздің тіркесінен жасалған, мағынасы  бір 

тұтас, құрамы мен құрамы тұрақты, даяр қалпында  қолданылатын тілдік единица, əдебиетте, 

фразелогиялық орам деп аталады. Олардың қатарына мысалы, орыс тіліндегі глубокая осень, 

глубокая  печатель,  волчий  аппетит,  премывать  косточки,  медвежья  услуга  тəрізді  тұрақты 

сөз тіркестері, қазақ тілінде қас қазақша, көзді ашып жұмғанша, қас пен көздің арасында, ит 

өлген жерде, ат үсті қарау, үріп ауызға салғандай тəрізді тұрақты сөз тіркестері енді.  

Тіл  білімінде  фразеологиялық  оралымдар  бір  неше  түрге  бөлінеді.  Олар  əр  түрлі 

жағынан 

қарастырылып, 

түрліше 

топтастырылады. 

Фразеологиялық 

оралымдар 

лингвистикалық  əдебиеттердің  бірінде  бүтіндей  тұрақты  тіркестің  тұтас  мағынасы  мен 

тіркестің  сыңарларының  мағыналарының,  ара  қатысы  жағынан  топтастырылса, 

 

29

екіншілерінде  құрам  жағынан,  үшіншілерінде  қызметі  (функция)  немесе  эмоциональды 

экспрессивті қасиеті жағынан топтастырылады.  

Орыс  ғалымдары  акадмик  В.В.Виноградов  жəне  Н.М.Шанскийлердің  топтастыруы 

бойынша фразелогиялық оралымдардың мынадай төрт түрі бар.  

1.Фразеологиялық  тұтастық    (фразеологичское  сращение).  Семантикалық  жақтан 

бөлініп  ажыратылмайтын,  бір  тұтас  мағынасы    сыңарларының  мағынасымен  жуыспайтын, 

байланыспайтын  фразеологиялық  оралым–фразеологиялық  тұтастық  деп  аталады. 

Фразеологиялық  тұтастықтың  құрамындағы  сыңарлар  бір-бірімен  бетке  қайнасып,  өзара 

тұтасып  беттесіп  кетеді  де  бұтіндей  семантикалық  жақтан  бөлінбейтін,  бір  тұтас  единица 

ретінде  ұғынылады.  Мысалы,  орыс  тілінде  во  всю  ивановскую  (бар  дауысымен  өте  қатты) 

собаку  съел  (бір  деме  жабында  тəжірибе  алған  өте  шебер  болып  алған)  очертя  голову 

(ойланбастан  қалай-болса  солай)  вид  баклуши  (бостан  босқа  сеңделу),  қазақ  тілінде  жүрек 

жалғау  (аздап  тамақтану),  жүрек  жұтқан  немесе  жүрегінің  түгі  бар  (өте  батыл,  ештеңеден 

қорықпайтын)  ит  өлген  жер  (өте  алыста,  шалғайда)  деген  фразеологиялық  тұтастықтардың 

білдіретін  мағыналардың  осы  тіркестерді  құрастырушы  сыңарлардың  (сөздердің) 

мағыналарынан келіп тумайды, олармен мағыналары мүлдем жантаспайды. 

2.Фразеологиялық бірлік (фразеологиялық единициства) фразеологиялық оралымдарды 

бұл  түрінде  фразеологиялық  сияқты,  семантикалық  жақтан  бөлінбейтін,  бір  тұтас  (бүтін) 

единица. 

Фразеологиялық 

бірліктің 

фразеологиялық 

тұтастықтың 

айырмасы - 

фразеологиялық  бірліктің  бөлінбейтін  мағынасы  құрастырушы  сыңарлары  мағынасына 

ұласуы нəтижесінде пайда болуында. Фразеологиялық бірліктің мағынасы бір тұтас образды 

мағына бірақ туынды мағына. Фразеологиялық бірліктің бір тұтас туынды мағынасына оны 

құрастырушы сыңарлардың бəрінің де қатысы бар, бірақ бұл қатыстық тікелей емес жанама 

түрде  болады.  Фразеологиялық  бірліктің  бір  бүтін  мағынасы  сыңарлардың  лексикалық 

мағыналарына  бөлшектенбей,  тұтас  күйінде  ұғынылады.  Образды  туынды  мағына  ретінде 

танылады.  Мысалы,  ауырдың  үсті  жеңілдің  астымен,  тілі  қышу,  соқырға  таяқ  ұстатқандай, 

екі езуі құлағына екі құлағына жету, махта мен бауыздау, тамырына балта шабу, тайға таңба 

басқандай т.б. 

3.  Фразеологиялық  тізбек  (фразеологическое  сочетание)  фразеологиялық  оралымның 

бұл  түрі  ерікті  мағынасындағы  (свабодное  значение)  сөзбен  фразеологиялық  байлаулы 

мағынасындағы  сөздің  тіркесінен  жасалып,  өзінің  даяр  қалпында,  тіркескен  күйінде 

жұмсалады.  Фразеологиялық  тізбектің  қатарына  орыс  тіліндегі  щекотливый  вопрос, 

щикотливое положение, закадычный друг, трескучнй мороз, расквасить нос тəрізді тұрақты 

сөз  тіркестері  қазақ  тіліндегі  мидай  дала,  асқар  тау,  шалқар  көл,  тас  қараңғы,  сияқты  сөз 

тіркестері енеді. 

4.Фразеологиялық  сөйлемше  (фразеологическое  выражение).  Фразеологиялық 

оралымның  бұл  түрі  мағынасы  ерікті  сөздердің  тіркесімен  құралады,  бірақ  құрамы  мен 

қолданылуы  тұрақты  болып  келеді.  Мысалы:  айдағаның  екі  ешкі  ысқарғаның  жер  жарады, 

шегірткеден қорыққан егін екпес, көрпеңе қарап көсіл т.б. 

Құрастырушы сөздердің байланысты сипаты жағынан жəне білдіретін жалпы мағынасы 

жағынан фразеологиялық сөйлемдердің кəдімгі еркін сөз тіркесінен немесе сөздердің жалпы 

еркін  тіркесуіне  ешбір  айырмасы  жоқ  десе  болады.  Бұлардың  бір-бірінен  айырмашылығы 

басқа  жағында.  Еркін  сөз  тіркесетері  мен  сөйлем  деп  сөйлеу  кезінде  жасалса, 

фразеологиялық  сөйлемшелер  өзінің  тұрақты  құрамын  мағынасы  бар  даяр  единица  ретінде 

сол  қалпында  жұмасалады.  Мысалы,  оқытқаның  бала,  оқығаның  кітап  деген  сөйлемді 

сөйлеуші адам жеке сөздерді тілдің грамматикалық заңдары бойынша бір-бірімен тірксетіру 

арқылы  сөйлеу  кезінде  құрастырса,  айдағаның  екі  ешкі,  ысқарғаның  жер  жарады  деген 

фразеологиялық сөйлемшені жадында сақталған қалпында даяр қалпында қайталайды. 

Фразеологиялық оралымдардың пайда болуына келіп шығуына алуан түрлі құбылыстар 

ұғымдар, түсініктер  

 

30

1.Əртүрлі  құбылыстардың  адам  ойында  қорытылғанын  образды  бейнесі  негіз  болуы 

мүмкін (шалқасынан түсу, сақалын сипап қалу, екі аяғын бір еткке тығу)   2.Түрлі аңыздар, 

ұғымдар,  түсініктер  негіз  болу  мүмкін,  сондай-ақ  тарихта  болған  кейбір  жайлартағы  басқа 

құбылыстар  негіз  болған.  Лексикография  тіл  білімінің  лексикология  саласында  айрықша 

орын тұтады.  

жүктеу/скачать 0,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: