П. М. Кольцов А. С. Тасмағамбетов

түрлерінің,  оны  қүру  мен  алудың  нысандары  мен  әдістерінің,  принциптерінің, 
салық  зандары  мен  салыққа  қатысты  нормативті  актілердің,  салық  қызметі 
органдарының жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін қүрайды.
Салық  міндеттемесі  мемлекет  алдындағы  әрбір  салық  төлеушінің 
міндеттемесі болып табылады және ол салық заңына сәйкес жүргізіледі.
2001  жылғы  12  маусымда  №209-11  Қазақстан  Республикасының  «Салық 
және  бюджетке  төленетін  басқа  да  міндетті  төлемдер  туралы»  Салық  Кодексі 
қабылданды  [1].  2008-2010  жылдар  аралығында  Салық  Кодексіне  біршама 
толықтырулар  мен  өзгертулер  енгізілді.  Кодекске  сәйкес  жеке  және  занды 
түлғалардан  алынатын  салықтар  мемлекеттік  бюджетті  толықтырудың  негізгі 
көзі  болып  табылады.  Салық  кодексі  республикалық  және  жергілікті  бюджетке 
түсетін салықтарды,  алымдар мен салымдарды жэне баска да міндетті төлемдерді 
білгілейді.  Қазақстан  Республикасы  зандарымен  реттелетін  кеден  баж  салығы, 
алымы  мен  төлемдері  мәселерін  коспағанда,  Қазакстан  Республикасындағы 
барлық  салықтық  қатынастарды  реттейтін  бірден-бір  занды  күжат  болып 
табылады.
Салық  кодексі салықтардың толық тізімін,  оларды есептеу тәртібін,  салық 
салу  объектілерін,  салықтың  негізгі  түрлері  бойынша  төлеушілерін  анықтайды, 
Салықтар,  алымдар  мен  басқа  да  міндетті  төлемдер  деп  Кодексте  белгіленген 
тәртіпке  сәйкес  Қазақстан  Республикасының  бюджет  жүйесіне  төлеушілерден 
аударылатын  (бөлінген)  қаражаттарды айтамыз.
Экономикалық  жағынан  салық  жүйесі  мемлекеттің,  аймақтардың  және 
муниципалды 
қүрылымдардың 
қызметін 
қаржылай 
қамтамасыз 
етуге 
байланысты  әртүрлі  мемлекеттер,  мемлекет  пен  салық  төлеушілер  арасындағы, 
сондай-ақ оған тікелей қатысушы занды жэне жеке түлғалар арасындағы күрделі 
өзара 
байланысты 
әлеуметтік-экономикалық 
қатынастардың 
жиынтығын 
қүрайды.
Салықтарды  салу  объектісі  бойынша  олар  тікелей  және  жанама  салықтар 
болып бөлінеді.
Тікелей  салықтар  -   салық  төлеушінің  кірісі  мен  мүлкінен  алынатын 
салықтар.  Тікелей  салықтардың  ең  соңғы  төлеушісі  (салық  салынушы)  болып 
мүліктің  (табыстың)  иесі  табылады.  Олар  өз  кезегінде  нақты  жэне  жеке 
салықтарға 
жіктеледі. 
Нақты 
салықтар 
салық 
төлеушілердің 
мүлкінің 
(меншігінің)  кейбір  түрлеріне  (үй,  жер,  кәсіп,  ақшалай  капитал  және  т.б.) 
салынады.  Жеке  тікелей  салықтар  -   бүл  жеке  адамдар  мен  занды  түлғалардың 
табыстарына  салынатын  салықтар.  Нақты  салықтардан  айырмашылығы  жеке 
салық  салу  әрбір  салық  төлеушінің  жеке  табысы  мен  мүлкін  де,  оның  қаржы 
жағдайын да ескереді.
Жанама  салықтар  -   бағаға  не  тарифке  үстеме  түрінде  белгіленген  салық 
төлеушінің  кірістері  мен  мүлкіне  тікелей  байланысты  емес  салықтар.  Жанама 
салықтарға  қосылған  қүнға  салынатын  салық,  акциздер  жатады.  Жанама 
салықтарға  сондай-ақ  сыртқы  экономикалық  қызметтен  түсетін  түсімдер  де 
(кеден баждары түріндегі,  ішкі рынокта сатылатын тауарлар бағасы мен олардың 
фактуралық қүнының айырмасы)  жатады.
Салықты  алатын  және  оған  билік  жасайтын  органға  қарай 
салықтар 
жалпымемлекеттік және жергілікті болып бөлінеді.
Жалпымемлекеттік 
салықтар 
-  
барлық 
элементтері 
мемлекеттің 
зандарымен  анықталатын  және  сол  елді жалпыға  бірдей  біртұтас  қолданылатын 
салықтар.  Бүл  салықтарды  бекітіп,  жүзеге  асыратын  -   Парламент.  Бүл  салықтар 
ірі деңгейдегі бюджеттерге бөлініп отырады.

Жергілікті  салықтар  -   мемлекеттің  зандарына  сәйкес  жергілікті  өкімет 
органдары  жүзеге  асыратын  салықтар.  Олар  жергілікті  деңгейде  қабылданған 
шешім  негізінде  ғана  жүзеге  асырылады.  Бүл  салықтар  толығымен  жергілікті 
бюджетке түсіп отырады.
Пайдалану  тәртібіне  қарай  барлық  салықтар  жалпы  жэне  арнаулы  болып 
бөлінеді.
Жалпы  салықтар  тиісті  деңгейлердің  бюджеттерінде  шоғырландырылады 
және  жалпымемлекеттік  қажеттіліктерді  қаржыландыруға  пайдаланылады. 
Арнаулы  салықтардың  нысаналы  мақсаты  болады 
(мысалы, 
зейнетақы 
төлемдерін қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік салық).
Объектінің  экономикалық  белгілері  бойынша  табысқа  және  түтынуға 
салынатын  салықтар  болып  бөлінеді.  Табысқа  салынатын  салықтар  төлеушінің 
салық салынатын  кез  келген объектіден алган табыстарынан алынады.  Түтынуға 
салынатын  салықтар  -   бүл  тауарлар  мен  қызметтер  көрсетуі  түтыну  кезінде 
төленетін шыгынга салынатын салықтар.
Қазақстанда салық жүйесінің қалыптасуы мен даму кезендерін төмендегі  1 
кесте арқылы көрсетуге болады.
1991 
жылга  дейін,  ягни  КСРО  ыдыраганга  дейін  елде  көбінесе 
экономиканы 
басқарудың 
әміршіл-әкімшіл 
жүйесіне, 
багаларга 
қатаң 
мемлекеттік реттеуге  сәйкес  келетін салық жүйесі қызмет етті.  Бюджеттің басты 
кіріс  көздерінің  бірі  болган  айналым  салыгы  тіркелген  бөлшек  сауда  және 
көтерме  сатып  алу  багаларын  қолдануга  және  мемлекеттік  реттеп  отыруга 
багытталган  болатын.  Қазақстан  егемендікке  ие  болганнан  кейін  1991-1995 
жылдары қабылданған бірқатар зандарга сәйкес республикада жаңа салық жүйесі 
қалыптасты  [2].
1991  жылдың  25  желтоқсанынан  бастап  біздің  елімізде  түңгыш  салық 
жүйесі  қызмет  ете  бастады.  Ол  «Қазақстан  Республикасындагы  салық  жүйесі 
туралы»  заңға  негізделді.  Бүл  заң  салық  жүйесін  қүрудың  принциптерін, 
салықтар  мен алымдардың түрлерін,  олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген 
алгашқы  қүжат еді.  Осы  заңга сәйкес Қазақстанда  1992  жылғы  қаңтардың  1-нен 
бастап  13  жалпы  мемлекеттік  салық,  18  жергілікті  салықтар  мен  алымдар,  11 
жалпыга міндетті жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.
1  кесте  - Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы мен 
______ _____________ дамуының негізгі кезендері____________________
К езең д ер
Ү лтты қ   салы қ
С алы қ
О рталы қтан
Қ ол
ж үй есін ің
қ аты н астары н
д ы ру
ж етк ізіл ген
қ алы п тасуы  м ен
б асқару
дең гей і
(күтілетін)
д а м у  к езең дерін ің
стратеги ясы  м ен
әлеум еттік-
м ақсаты
такти касы
эк оном икал
ы қ
н әти ж е ле р
Б ірінш і
М ем лекеттік
А ғы м ағы  
ж ән е
Т ө м ен
Қ арам а-
к езең
б ю д ж еттің  
кіріс
қ ы сқ а 
м ерзім ді
қ ай ш ы лы ққ
1992-
б ө л ігін  
қалы птас-
м індеттерді
а 
толы
1994жж .
ты р у ға  бадарлан ған
ш еш уге
үлтты қ
ж ән е
бағы тталған.
салы қ
экон ом и кад ағы
ж үйесін
ж ә н е  
са-лы қты қ
К¥РУ.
қ аты н астард ағы
С алы қ
тәр тіп сізд ікті
салы н аты н
р еттей тін  
үлтты қ
базаны
сал ы қ  ж үй есін  қүру
тары лту.

Е кінш і
кезең
1995-
1998жж .
М акроэк он ом и к алы  
қ 
тү р -ақ ты л ы ққ а 
қол  ж етк ізу   ж ән е 
бары н ш а 
ж оғары  
әл е у етті 
әр і 
бәсекеге 
қабі-летті 
кәсіп оры н д ард ы  
ы н талан д ы ру 
ж о л ы м ен  бю д ж еттің 
кіріс 
бөлігін 
бары н ш а көбейту.
Қ ы сқ а  ж э н е   орта 
м ерзім ді 
м індеттерді 
ш еш у.
О рта 
м ерзім ді
м індеттерге
бағы тталған.
О рташ а
Экономикал 
ық 
өсуге 
негіз  болған 
макро- 
экономикал 
ық
түрақтандыр
у-ға 
қол
жеткізу.
Салық
салынатын
базаны
тарылтуды
тоқтату.
Ү ш інш і
к езең
1999-
2001жж .
М ем лек еттік  
б ю д ж еттің  
кіріс 
б өлігін  
артты ру 
ж ә н е   ә л е м д ік   салы қ 
тә ж ір и б ес і 
қы зм ет 
ететін  
т ә р тіп  
ескерілетін, 
с ал ы қты қ  
реттеуд і 
үй ы м д асты руд ы ң  
ж аң а  принциптеріне 
көш уге  байланы сты  
эко-н ом и калы қ 
өсуге қол ж еткізу
О рта 
м ерзім ді 
м ін деттерді  ш еш у 
ж ә н е 
«Қ азақстан 
2030» 
стратегия- 
сы н да 
қалы птас- 
ты р ы л ған  
үзақ 
м ер зім ді 
м ақсат- 
т а р ға бағдарлану.
Ж оғары
Э к оном ика
л ы қ  
осуді
бастау.
Т үрақтан ды
р у  
ж ән е
салы қ
салы н аты н
базаны
к еңейтуді
бастау.
Т ө ртін ш і
к езең
2002-
2008жж .
Ә леум еттік- 
экон ом и калы қ 
бағдарлам алард ы  
қарж ы лан ды руды  
к ең ей ту  м ақсаты нд а 
сал ы қ  
салу 
суб ъектілерін ің  
кап и тали зац и ялан ға 
н  қ ү-н ы н   ү лғай туд ы  
ы н та-лан ды ру 
ж о л ы м ен  бю д ж еттің 
к ірісін  
бары н-ш а 
к өбейту
О рта  ж ә н е  үзақ 
м ерзім ді 
м індеттерді 
ш еш у.
С тратеги ялы қ 
м індеттерді 
ш еш уге 
басы м  
бағдарлану.
Ж оғары
М ем лек ет 
п ен  
салы қ 
толеу ш іл ер  
ДІҢ
м үддесін
тең геруге
м үм кін дік
б еретін
эк оном икал
ы қ 
осуді
түрақтан д ы
РУ
Б есінш і
к езең
2009
ж ы лд ан
басталад
ы
М акроэк он ом и к алы  
қ  тү р ақты л ы ққ а  қол 
ж е тк ізу   ж ә н е  салы қ 
есеб ін  
ж етілд іру 
ж о л ы м ен  бю д ж еттің 
к ірісін  
бары нш а 
к обейту
Ү зақ  
м ерзім ді
м індеттерді
ш еш у.
С тратеги ялы қ
м індеттерді
ш еш уге
бағдарлану.
Ж оғары
М ем лек ет
п ен  
салы қ
толеуш і-
лер д ің
м үддесін
тең геруге
м үм кін -дік
б еретін
эконо-
м и калы қ
осуді
түрақтан д ы
РУ

Дегенмен, 
өмірге 
келген 
әрбір 
жаңа 
қүбылыста 
кездесетін 
ерекшеліктермен  қатар,  кемшіліктердің  болуы  бүл  занда  да  орын алды,  яғни ҚР 
алғашқы  салық  жүйесінде  бірқатар  шешімін  таппаған  мэселелер  болды.  Атап 
айтсақ,  біз  салық  жүйесін  қүрғанда  елемізде  жинақталған  ғылыми  және 
практикалық  тәжірибе  болған  жоқ.  Салық  қызметі  де,  салық  төлеушілер  де 
мүндай  жаңа  бастамаға  психологиялық  жағынан  дайын  еместігі  көрінді.  Салық 
жүйесінде дүниежүзілік тәжірибеде  қолданылып  келген салық салу принциптері 
сақталмады.  Сондықтан бүл салық жүйесінің нарықтық қатынастардың талабына 
толығымен  жауап  беруге  мүмкіндігі  болмады.  Ең  бастысы,  салық  жүйесінің 
өндірісті  дамытуға  еш  ықпал  етпеуі,  бюджет  кірісін  қүрудағы  өз  ролін  жете 
атқара алмауы, яғни салық көзі табыс не пайда емес,  керісінше түтыну болды.
Салық  санының  көптігі,  айналымды  анықтаудың  қиындығы,  шектен  тыс 
дәлелсіз  берілген  салық  жеңілдіктері,  салық  ставкаларының  бір  салық  түрі 
бойынша  бірнеше  түрлі  болуы,  халықаралық  салық  салу  негіздерінің тыс  қалуы 
және  т.б.  кемшіліктер  салық  жүйесін  одан  әрі  реформалаудың  қажеттігін 
көрсетті.
ҚР  Үкіметі  1995  жылдың  басында  салық  реформасының  үзақ  мерзімді 
түжырымдамасын қабылдап,  онда еліміздің салық жүйесі мен заңнамасын бірте -  
бірте  халықаралық  салық  салу  принциптеріне  сәйкестендіру  көзделді.  Осыған 
байланысты  «Салық  және  бюджетке  төленетін  басқа  да  міндетті  төлемдер 
туралы»  1995  жылғы  сәуірдің  24-нде  ҚР  Президентінің  заң  күші  бар  жарлығы 
шықты.  Ендібүрынғы  42  салықтар  мен  алымдар  едәуір  кысқартылып,  олардың 
саны  11  болып  қалды.  ҚР  Президентінің  1999  жылғы  шілденің  16-сындағы  № 
440-I  заңына  сәйкес  заң  мәртебесін  алды.  Осы  уақыт аралықтарында Президент 
жарлықтарымен  және  ҚР  зандарымен  бүл  заңға  өзгерістер  мен  толықтырулар 
енгізілді.  Осы  уақыт  аралығында  Президент  жарлықтарымен  және  ҚР 
зандарымен  бүл  заңға  бірнеше  рет  өзгерістер  мен  толықтырулар  енгізілді.  2002 
жылға  дейін  мемлекеттік  бюджеттің  кірістерін  негізінен  17  салықтар  мен  басқа 
да міндетті төлемдер қүрады  [3,  103  6].
Бүл  занда  қамтылған  барлық  базалық  принциптер 
1995-1998  жылдар 
аралығында  жүзеге  асырылды.  Бүл  әлеуметтік  салыққа,  амортизация  саясатына, 
айналымнан  алынатын  салықты  жоюға,  ҚҚС-сын  халықаралық  принциптерге 
сәйкестендіруге  қатысты  еді.  Осы  уақыт  ішінде  экономика,  экономикалық 
қатынастар күрылымы,  мемлекет пен салық төлеушілердің өзара карым-қатынасы, 
тіпті адамдардың ділі (менталитеті)  де айтарлықтай өзгеріске үшырады.  Мемлекет, 
бір  жағынан,  салық  саясатының  мақсатын,  міндеті  мен  қызметін  терең  түсінді, 
екінші  жағынан,  экономикалық  қатынастардың  көптеген  тұстары  қолданыстағы 
салық  заңдылығында  қамтылмай  қалды.  Осы  және  Қазақстан  экономикасында 
болып жатқан оң өзгерістер жавд салық заңын талап етті.
Салық жүйесі үзақ мерзімді әрекеттің күралы.  Қазіргі каржылық дағдарыс 
түсында  одан  шығудың  ең  басты  шарттарының  бірі  -  өндірістік  қызметті 
ынталандыру  болып  саналады. 
Өнеркәсібі  қаркынды  дамыған  елдердің 
тәжірибесі  экономикалық  жетістіктердің  нәтижесі  елдегі  кіші  жэне  орта 
кәсіпкерлікті дамыту қажеттігін барынша айқындай түседі.
Қандай  да  болмасын  мемлекеттің  салық  жүйесі  негізінен  екі  қызметті 
атқарады.  Біріншісі  фискалдық  қызмет  болса,  екіншісі  реттеуші  қызмет. 
Фискалды  қызмет ешкімді де  аландата  қоймайды,  себебі  кез-келген  мемлекеттің 
өмір  сүруі  үшін  қаражаттың  қажеттілігі  өте  маңызды  нәрсе.  Реттеуші  қызмет 
әркімнің,  мейлің  мемлекеттің немесе  кәсіпкерлердің болсын,  аса  кызықтыратын 
мәселесі болып саналады.

Қазақстанның  2030  жылға  дейінгі  даму  стратегиясында  болашақта 
мемлекетіміздің  негізгі  байлық  көзі  шикізатты,  соның  ішінде  ең  біріншіден 
мұнайды  экспорттау  болып  табылады.  Осыған  сәйкес,  салық жүйесінің  алдында 
түрған  маңызды  мәселелердің  бірі  шикізатты  экспорттаушыларға  салынатын 
салықтардың  тиімділігін  арттыру  болып  табылады.  Экономиканың  келеңсіз 
әрекеттерінен  еліміздегі  күнделікті  түрмыстық  қажеттіліктерге  аса  зәру  болып 
отырған  түрғындардың  бөлігі  көп  зардаптар  шегуде.  Екінші  жағынан,  салық 
салынатын  базаның  кемуінен,  экспорттаушы  емес  экономиканың  басқа 
салаларында  қызмет  атқарып  отырған  кәсіпорындарға  жүктелетін  салық 
ауыртпалығы арта түсуде.
Аталған  кемшіліктерді  жою  үшін,  ең  алдымен  салық  заңына  жаңадан 
өзгертулер  енгізу  аса  қажет.  Салық  төлеушілер  үшін  салық  жүйесінің  ең 
болмаған да үш-бес жылға дейін түрақты  болып қалуы аса маңызды  шарт болып 
табылады.  Түрақсыз  экономика  жағдайында  бүлай  болуы  әрине  мүмкін  емес, 
әсіресе  жалпы  ішкі  өнімнің  мөлшері  дүние  жүзілік  бағаға  тәуелді  жағдайында 
бүл  өте  қиынға  соғады.  Әлемдік  бағаның  төмендеуіне  қарамастан  шикізатты 
экспорттау 
еліміз 
үшін 
маңызды 
болып 
қала 
берсе, 
онда 
өндіруші 
кәсіпорындарға  мемлекет  тарапынан  көмек  корсету  аса  қажет.  Салық  салу 
жағынан  шикізатты  экспорттаушылар  үшін  көмекті  табыс  салығы  ставкасын 
төмендеген  сайын  пропорционалды  түрде  табыс  салығы  ставкасын  да  азайту 
қажет деп санаймыз.
Салық  деңгейінің  жалпы  экономикаға  тигізетін  әсері,  олардың  өзара 
байланысты  кезінде  Калифорния  университетінің  профессоры  Артур  Лаффер 
айқын  көрсетіп  берген.  Оның түжырымы  бойынша  салық  мөлшерінің төмендеуі 
халықтың экономикалық белсенділігін оятады,  өнім өндіру артып,  өндіріс көлемі 
үлғаяды,  жүмыссыздық  азайып,  инфляцияның  кемуіне,  бюджет  тапшылығын 
кемітіп,  мемлекетке  инвестиция  әкеледі.  Соның  нәтижесінде  жалпы  қоғамның 
әлеуметтік-экономикалық жағдайы жақсарады  [4,5,6].
Қазақстан  дамуының  өзіндік  ерекшеліктерін  ескеріп,  тарихи,  табиғи 
факторларды,  ғылым мен техника жетістіктері,  еліміздің жиған төл және әлемдік 
озық  тәжірибелерді  тиімді  қолдана  отырып  қана  Қазакстанның  өз  даму  жолын, 
яғни қанағатты,  ақылды,  алуын барыстың жолын қамтамасызыз етуге болады деп 
сенеміз.
Жаңа  өндіріс  орындарын  күру  және  қызмет  жасап 
түрған 
өндірісті 
жаңарту  және  кеңейту  мақсатында  салық  төлеушінің  уәкілетті  мемлекеттік 
органмен  шартқа  отыруы  жолымен, 
преференцияның  қызмет  ету  мерзіміне 
қарай  эксплуатацияға  енгізілетін  тіркелген  активтердің  күнын  бірдей  үлеспен 
шегерімге жатқызуға  күкы  бар.  Аталған механизм  бір уақытта  инвестициялық 
жоба  шеңберінде  эксплуатацияға  жаңадан  енгізілген  тіркелген  активтерді 
мүлік  салығынан  және  инвестициялық  жобаны  жүзеге  асыру  үшін  алынған 
және пайдаланатын  жерлердіжер  салығынан босатудан  қарастырады.
Коммерциялық  емес  үйымдар  және  әлеуметтік  салада  қызметін  жүзеге 
асыратын  үйымдар  үшін  (денсаулық сақтау,  білім беру,  ғылым т.б.)  олар  салық 
Кодексіндегі  мынадай  белгіленген  талаптарға  сәйкес  жүмыс  жасағанда 
корпорациялық табыс салығынан босатылады.  Яғни,  әлеуметтік салада қызметін 
жүзеге  асыратын үйымдар,  егер олар жылдық жиынтық табысының  кем дегенде 
тоқсан процентін грант,  кайырымдылық көмек,  өтеусіз берілген мүлік,  сондай-ақ 
қызметтің  мынадай  әлеуметтік  сипаттағы  түрлерінен 
медициналық  қызмет 
көрсету,  білім 
беру,  тэрбие 
және 
оқыту,  қарттарды  қорғау  және  оларды 
әлеуметтік  қамсыздандыру  саласында 
қызмет  көрсетуден 
алынуға  тиіс 
табысқа  салық  салынбайды.

Салық  салу  мақсатында  коммерциялық  емес  үйымдарға  мынадай 
шарттарға сай келетін қоғамдық мүддені көздеп қызметін жүзеге асыратын  және 
осындай  қызметіне  орай  табыс  алу  мақсаты  жоқ  және  алынған  таза  табысты 
немесе  мүлікті  қатысушылар  арасында  бөлмейтін  үйым  коммерциялық  емес 
үйым  болып  табылады  және  аталған  үйымның  депозиттер  бойынша  сыйақы 
және демеушілік көмек,  өтеусіз берілген мүлік,  өтеусіз негіздегі аударымдар мен 
қайырымдылық түріндегі алған табысы салық салуға жатпайды.
Жалпы  корпорациялық  табыс салығындағы кездесетін мүндай жағдайлар, 
оның  ішінде,  салық  салу  мақсатындағы  амортизациялық  саясат  негізгі 
қүралдарды  жаңартуға  итермелей  отырып,  әлеуметтік-экономикалық  дамуға 
сәйкес  келеді,  ал  аталған  әлеуметтік  жағдайларды  ескере  отырып,  әлеуметтік 
саясатты  жүзеге асыруға ат салысады.
Жекелеген  жағдайда, 
қазіргі  кезде 
занды  түлғалардың  табысына 
салынатын  салықтарды  есептеген  кезде  салық  салынатын  табыстан  оның  2%, 
2005  жылдан  бастап 
3%-ға  салық  төлеушінің  нақты  жүмсаған  шығындары, 
коммерциялық үйымдарға өтеусіз берілген мүлік.
Келесі  әлеуметтік  сипаты  басым  салықтардың  бірі  -   жеке  табыс  салығы. 
Қазақстан  ТМД  елдірінің  ішінде  ең  алғашқылардың  бірі  болып  жеке  табыс 
салығы  бойынша,  әлеуметттік  астары  басым  прогрессивті  салық  ставкасын 
қүрастырып, практикаға енгізген болатын.
Салық  алынған  жылдық  табыстың  мөлшеріне  қарай  5%  дан  20%-ға 
дейінгі  прогрессивті  шкала  бойынша  төленеді.  Бірақ  аталған  шкаланың  15% 
бойынша  салық  салынатын  дивиденд,  сыйақы,  үтыстар  түріндегі  табысқа  және 
10%  ставка 
бойынша  салық  салынатын  адвокаттар 
мен  нотариустардың 
табыстарына қатысы жоқ  [7].
Жеке  табыс 
салығы  бойынша  кейбір  табыс  түрлеріне  жеңілдік 
қарастырылған:  түгелдей  немесе  белгілі  бір  мөлшері  босатылады.  Мысалға, 
мемлекеттік  бюджет  қаражаты  есебінен  бөлінетін  зейнетақы,  жәрдемақы,  түрлі 
төлемақылар  жэне  т.б. табыс  түрлері  салық  салудан босатылады.
Біріңғай  жер  салығы  үшін  салық  салу  объектісі  болып,  өзінің  кәсіпкерлік 
қызметін  дамыту  үшін  айналмалы  күралдарды  салықтан  босатуға  мүмкіндік 
беретін түрақты ставка  қолданылатын жер учаскесінің бағалану  күны табылады. 
Шаруашылықтың  өндірісі  мен  табысының  өсуі  салық  сомасының 
өсуіне 
әкелмейді және ол сәйкесінше шаруашылықты өз жерлерін үтымды пайдалануға, 
оның сапасын жақсартуға,  ауылшаруашылығы  өндірісінің тиімділігін  арттыруға 
ынталандырады.
2009  жылдан  бастап  тағы  да  арнаулы  салық  режимі  арқылы  салық 
салынатын  шағын  бизнес  өкілдеріне  салық  жүктемесін  төмендету,  қызметінің 
негізгі  түрі  қазіргі  кездегі  технологияларды  ойлап  табу  жэне  дамыту  болып 
табылатын арнаулы экономикалық аймақтарда қызметін жүзеге  асырушылардың 
салық режимін дүрыс жолға қою және т.б.  өзгерістер  енгізу талқыланып жатыр.
Салық  салушылар  есепті  жыл  аяқталған  соң  табыс  көздері  көрсетілген 
декларацияны толтырып, салық  комитетіне  көрсетілген  мерзім  ішінде  өткізуге 
міндетті. 
Салық  декларацияса  барлық  ресми  табыс  көздерін  қамтиды  және 
табыс  салығын  есептеуге  мүмкіндік  береді.
Жоғарыда 
айтылғандардың 
барлығын 
корытындылайтын 
болсақ, 
Қазақстан 
Республикасының 
салық 
жүйесінің 
әлеуметтік 
түрғыдағы 
мәселелеріне төмендегілер жатады:
- 
жеке  табыс  салығы  бойынша  шегерімнің  айлық  есептік  көрсеткіш 
бойынша жасалынуы;

-  корпорациялық  табыс салығы бойынша ставканың салыстырмалы  түрде 
жогары болуы;
- степендия мен зейнетақыға салық салынуы;
- өндірістік кәсіпорынға арнайы салық  жеңілдігінің қолданылмауы.
Жалпы  түжырымдай  келе,  Қазақстандық  салық  жүйесінің  ерекшеліктері
туралы айтатын болсақ,  нарықтық экономикасы дамыған елдерге қарағанда бізде 
әлеуметтік-экономикалық  даму  жағдайымыз  дамудың  төменгі  сатысында  түр, 
экономикамыз шикізат өндірісіне бағытталған,  қоғамға батыс елдеріне қарағанда 
терең  әлеуметтік  мэселелер  тән.  Осыған  орай  біздіңше,  салық  жүйесіне 
өзгертулер  енгізген  кезде,  оның  әлеуметтік  жағдайларға  сәйкес  келуіне  баса 
назар аудару қажет.
Әдіебиеттер
1  Идрисова  Э.К.  Налоги  и  налогообложения  в  Казахстане:  Учебное 
пособие.  - Алматы:  Экономика,  2003.
2 Сейдахметова  Ф.С.  Налоги  в  Казахстане:  Учебное  пособие.  -  Алматы: 
«LEM»,  2002.
3  Ермекбаева  Б.Ж.  Лесбеков  Г.А.  Основы  налогообложения:  Учебное 
пособие.  - Алматы,  Экономика.  2002.
4 Үмбеталиев  А.  «Салық  жэне  сальщ  салу»:  Оқулық.-Алматы:  Экономика.
2005.
5 Юткина Т.Ф. Налоги и налогообложение: Учебник.- Москва: ЮНИТИ.  1999.
6 Русакова  И.Г.,  Кашин  В.А.  Налоги  и  налогообложение:  Учебник.  -  
Москва: ЮНИТИ.-  1998.
7 Мельников  В.Д.,  Ильясова  К.К.  «Финансы»:  Оку  күралы.  -  Алматы: 
Экономика.  2001.
А. А.  Тургумбаев
И стория развития системы налогообложения в Республике Казахстан
В  статье отражена история развития системы налогообложения в Республике 
Казахстан.  Описаны виды налоговых сборов,  а также управление налогом.
К лю чевы е слова:  налог, реформа, экономические отношение, налоговая система,
A.A.  Turgum baev 
System of w hat  lays tax  in  republic kazakhstan,  тарихы   development 
System  of  what  lays  tax  in  the  article,  development  in  a  republic  was  about  history  written. 
Taxes types of what  lays, took  it,  it and also kinds, that  is done by power,  appeared.
Keywords:  tax,  reform,  economic relations,  system of tax.
УДК:  37.01(574)
С ак ау о в а C.H.  -  М.Өтемісов  атындағы БҚМУ магистранты
E-m ail:  sandugash9090@mail.ru

жүктеу/скачать 10,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: