П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| МОРФОНОЛОГИЯЛЫҚ ДЫБЫС АЛМАСУ
149 келіп-кеп, қылып-қып, болып-боп, салып-сап болып ықш амдалуында да жиі қолданылудың әсері аны қ байқалады. Себебі бұл етістіктерге ұқсас біл, тол, күл, жел сияқты л дыбысына аяқталған сөздердің көсемше жұрнағы -ып, -іп жалғанғанда ы қ ш ам д ал м ауы - қ о л д ан ы л у ы а я л ар ы н ы ң айы рм аш ы лы ғы нда. Ал, қал, кел, қыл, бол, сал етістіктері әрі толы қ м ағы налы , әрі көмекш і мағыналы етістік ретінде қолданылса, соңғы топтағы етістіктер біл, т ол т.б. тек то л ы қ мағыналы сөздер. Тектолы қ мағыналы сөздерден гөрі әрі то л ы қ, әрі көм екш і етістіктер жиі қолданылатындықтан ықшамдалу үрдісінің әсері күшті болған. 9.6. М О Р Ф О Н О Л О Г И Я Л Ы Қ Д Ы Б Ы С АЛМАСУ М орфонологиялық дыбыс алмасу құбылысы тілдің эволю циялы қ даму жолымен сабақтасып жататындықтан, оны ң қазіргі қазақ тіліндегі көріністері тарихи өзгерістердің жалғасы іспетті болып келеді. С онды қтан м орф онологиялы қ дыбыс алмасулар қай үрдіс (тенденция) арқылы іске асса да, оның бір ұшы тарихи құбылыстармен жалғасып жатады. М әселен, у, й ды бы сы на аяқталған сөзге ілік сеп тігін ің ж алғауы -дың, -дің түрін д е ұяң д д ы б ы с ы н а н б а ст ал ы п жалғанады. Бұндағы і і - д алмасуы ( тауның - таудың, үйнің - үйдің) қазақ тілі мен озге түркі тілінің (айталық, озбектілінің) өзгешелігі сияқты корінуі мүмкін. Ш ындығы нда, қазақ тіліндегі#/ду-дь///, үй- дің тү р ін д е д ы б ы с та л у қ а та р т ұ р ғ а н үнді дыбыстары ның ун, йн (тау-ның, үй-нің) керігу (диссимиляция) үрдісімен н-д алмасуы пайда болғанын көрсетеді. Одай болса, тауның, үйнің деп айтушы тілдерде керігу үрдісі болмаған да, қазақ тілінде жүзеге асқан деп түсінгеніміз абзал. Бұлай баяндамайы нш а, м орфонологиялық құбылыстарды танып білудің озі қиын. Осы кезге дейін біз тұлғаларды ң (морфемалардың) қалай айтылатынын біліп алдық. Ал олардың неге солай айтылатынын білу үшін себеп болған үрдістердің жайын үйрену морфонология міндеті болып отыр. Ендеше, қазіргі қазақ тіліндегі м орфоно- логиялық дыбыс алмасу жайын сөз еткенде, коне ізімізге де қарайлайм ы з, жергілікті сөздерді де огейсімейміз. М орфонологиялық дыбыс алмасулар тұлға (морфема) жігінде жэне тұлға жігінен тыс жүзеге асуы мүмкін. М әселен, ары-әрі варианты ның пайда болуы тіл арты [а] ды бы сы ны ң тіл алды [э] дыбысына алмасуы тұлға жігінен тыс жүзеге асса, арырақ-әрірек варианттарының арағырақ- әрегірекЬопып айтылуы тұлға ж ігінде жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|