П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет216/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   212   213   214   215   216   217   218   219   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

МОРФОНОЛОГИЯЛЫҚ ДЫБЫС АЛМАСУ
149
келіп-кеп, қылып-қып, болып-боп, салып-сап
болып 
ықш амдалуында да жиі қолданылудың әсері 
аны қ байқалады. Себебі бұл етістіктерге ұқсас 
біл, тол, күл, жел
сияқты л дыбысына аяқталған 
сөздердің көсемше жұрнағы 
-ып, -іп
жалғанғанда 
ы қ ш ам д ал м ауы - қ о л д ан ы л у ы а я л ар ы н ы ң
айы рм аш ы лы ғы нда. 
Ал, қал, кел, қыл, бол, сал
етістіктері әрі толы қ м ағы налы , әрі көмекш і 
мағыналы етістік ретінде қолданылса, соңғы
топтағы етістіктер 
біл, т ол
т.б. тек то л ы қ 
мағыналы сөздер. Тектолы қ мағыналы сөздерден 
гөрі әрі то л ы қ, әрі көм екш і етістіктер жиі 
қолданылатындықтан ықшамдалу үрдісінің әсері 
күшті болған.
9.6. М О Р Ф О Н О Л О Г И Я Л Ы Қ Д Ы Б Ы С АЛМАСУ
М орфонологиялық дыбыс алмасу құбылысы 
тілдің эволю циялы қ даму жолымен сабақтасып 
жататындықтан, оны ң қазіргі қазақ тіліндегі 
көріністері тарихи өзгерістердің жалғасы іспетті 
болып келеді. С онды қтан м орф онологиялы қ 
дыбыс алмасулар қай үрдіс (тенденция) арқылы 
іске асса да, оның бір ұшы тарихи құбылыстармен 
жалғасып жатады. М әселен, у, 
й 
ды бы сы на 
аяқталған сөзге ілік сеп тігін ің ж алғауы
-дың,
-дің
түрін д е ұяң д д ы б ы с ы н а н б а ст ал ы п
жалғанады. Бұндағы 
і і
-
д
 
алмасуы (
тауның -
таудың, үйнің - үйдің)
қазақ тілі мен озге түркі 
тілінің (айталық, озбектілінің) өзгешелігі сияқты 
корінуі мүмкін.
Ш ындығы нда, қазақ тіліндегі#/ду-дь///, 
үй-
дің
тү р ін д е д ы б ы с та л у қ а та р т ұ р ғ а н үнді 
дыбыстары ның 
ун, йн (тау-ның, үй-нің)
керігу 
(диссимиляция) үрдісімен н-д алмасуы пайда 
болғанын көрсетеді.
Одай болса, 
тауның, үйнің
деп айтушы 
тілдерде керігу үрдісі болмаған да, қазақ тілінде 
жүзеге асқан деп түсінгеніміз абзал.
Бұлай баяндамайы нш а, м орфонологиялық 
құбылыстарды танып білудің озі қиын. Осы кезге 
дейін біз тұлғаларды ң (морфемалардың) қалай 
айтылатынын біліп алдық. Ал олардың неге солай 
айтылатынын білу үшін себеп болған үрдістердің 
жайын үйрену морфонология міндеті болып 
отыр.
Ендеше, қазіргі қазақ тіліндегі м орфоно- 
логиялық дыбыс алмасу жайын сөз еткенде, коне 
ізімізге де қарайлайм ы з, жергілікті сөздерді де 
огейсімейміз.
М орфонологиялық дыбыс алмасулар тұлға 
(морфема) жігінде жэне тұлға жігінен тыс жүзеге
асуы мүмкін. М әселен, 
ары-әрі
варианты ның 
пайда болуы тіл арты [а] ды бы сы ны ң тіл алды
[э] дыбысына алмасуы тұлға жігінен тыс жүзеге 
асса, 
арырақ-әрірек
варианттарының 
арағырақ-
әрегірекЬопып
айтылуы тұлға ж ігінде


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   212   213   214   215   216   217   218   219   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет