П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет218/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   214   215   216   217   218   219   220   221   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

МОРФОНОЛОГИЯ
жуан айтылуымен бірге ықшамдалып 
сэт
түрінде 
де игерілген.
С о н д а й -а қ
ж ай-ж эй, ш ай-ш әй
с и я қ т ы
сөздердегіа-ә алмасуын түркітануда тіл алды ж , 
ш, й дауы ссы здары ны ң ы қпалы нан болған деп 
жазу кездеседі. Бұл себептің ш ы ңды ққа қатысы 
бар. Бірақ көрш і ды бы сты ң ы қпалы екен деп, 
оны фонетикалық өзгеріске жатқызуға болмайды. 
Себебі ж , ш, й-лердің ы қпалы шексіз емес, бір 
сөзде әсері болса, екінш і сөзде жоқ. А йталы қж , 
ш мен й дыбысының арасында келген а- н ы ң 
жай-
жэй, шай-шэй
дегендеә-ге ауысуы заңды құбылыс 
бола ал м ай д ы . Ө й т к е н і тіл ім ізд е б ұ р ы н ғы
дыбысталу нормасы (жай, шай) сақталып отыр. 
О н ы ң үстіне бұл сөзд ерд ің сөзж асам д а да, 
т ү р л е н у д е д е , н е г із і н е н ж у а н с ы ң а р ы
қолданылады. 
М ысалы, жайбарақат, жайбасар,
жайға, жайғас, жайғыз, жайдық, жайдары, жайқал,
жайма-шуақ, жайнаңдат.б.
Ал бұл дыбыстардың 
ар асы н да кел ген о , ұ, ы д ы б ы с та р ы тіп ті 
ж іңіш керіп ө, ү, ә түрінде ды бы сталм айды . 
М ә с е л е н ,ж о ^
шойын, сой, сый
сияқты сөздердің 
ж ің іш к е ай ты луы к е зд ес п е й д і. Д е м е к , бұл 
құбы лы стар сөйлеу бары сы нда қалы п тасқан
морфонологиялық құбылыстар.
2. Тілімізде а -е ды бы стары ны ң алмасуы да 
кездеседі. Мысалы, 
сандалу-сенделу, адырай-едірей,
бадырай-бедірей, алаң-елең, ағыл-егіл
т.б.
Бұл ды бы старды ң (а-е) алмасуы, керсінш е 
е-а түрінде де құбылады. Бұл ж әйтті 
м ен , сен
жіктеу есімдіктерінің барыс септігінделшлзя, 
саған
болып түрленуінен көреміз. А-е алмасуы көне 
алмасуға жатады. Соған байланыстылшғяя, 
саған
б о л ы п т ү р л е н у ж о л ы , қ а з ір б а с қ а - б а с қ а
лексикалы қ м ағы наға ие болған 
ана - ене, ағы л-
егіл
сөздері тек қазақ тілінде емес, туыс тілдерде 
де кездеседі. Ал 
секілді
сөзінің (
шэкіл
созінен) 
сықылды
болып жуандауы да назар аударарлық.
3. Ы -і ды бы стары ны ң алмасуы 
мына-міне,
тырнақ-тірнек, тыйын-тійін
(Жаз ... тиын-тиін), 
ыспатты-іспетті, пысу
(диал.) - 
пісу, пыш
(п ы ш а қ ) 
піш
(к е с д е г е н с ө з ) с ө з д е р ін е н
аңғарылады.
4. ¥ - ү ды бы стары ны ң алмасуы
:үшыр-үшір,
бүйымтай-бүйімтай, мүсатыр-мүсэтір, үбыр-
іиүбыр-үбір-шүбір, мүж ы-муж і, шүңғыл-шүңгіл
(шүңгіл көз), 
ғүрып-үріп
(үріп-әдет), 
қүрмет -
үрмет
т.б.
О -Ө ды бы стары ны ң алмасуы: 
доң
(айбат) - 
дөң
(айбат), 
доңғалақ-дөңгелек, қоңырсы-көңірсі,
ш о қ ы м -ш о к ім
(б ұ л т), 
ш оқи-ш өки
с и я қ т ы
варианттардан байқалады.
9.6.1.2. Ашық - қысаң 
дауыстылардың алмасуы
А ш ы қ және қы саң дауыстылардың алмасу 
с е б е б і л и н г в и с т и к а л ы қ ә д е б и е т т е р д е с ө з 
болм айды . Ш ы н д ы ғы н да, а -ы , о -ү с и яқты
ды бы старды ң алмасуын түсіндіру оңай емес. 
Солай бола тұра, тіліміздегі деректерге сүйенсек, 
с о н ш а л ы қ т ы аз к е зд ес е тін қ ұ б ы л ы с ем ес. 
С о н д ы қ т а н т іл ім ізд е г і а ш ы қ т ы ң қ ы с а ң ғ а
алмасуы (атқы -ы тқы ), қы саң дауыстылардың 
түсіріліп айтылуы (орыны-орны) фонологиялық 
жүгі ж оқ тұста әлсіреу мәселесіне байланысты 
болуы мүмкін.
1. 
А-ы д ы б ы стары н ы ң алмасуы - қазақ 
тілінде жиі кездесетін құбылыс. Б ұған көне 
дәуірде алмасып, қазір жеке м ағы н аға ие бола 
бастаған
а ғу -ы ғу , а л ғ а
сөзімен 
ілгері, ілк і
сөздерінің қолданылысын ай ғақ етуге болады.
Қ азіргі қ а з а қ тіл ін д е а -ы д ы б ы с ы н ы ң
алмасуы 
баттас-батыс, шатас-шатыс, дабыс-
дыбыс
сияқты сөздерде кездесумен бірге, 
арқалы
- арқылы , Асанш ала-Асанш ы ла
дегенде а -ы
алмасуы жүзеге асса, 
сорғы-сорғала, арырақ-
арағырақ, жақсы-жақсар, бүзық-бүзақы
сияқты 
сөздерде ы -а алмасуы байқалады.
Ал 
ма/ме, ба/бе, па/пе
сұраулық шылаулардың 
өз орындарында (сөз соңында) қолданылу тәртібі 
өзгеріп, жіктік жалғауынан бұрын тұрса, 
ма-мы,
ба-бы, па-пы
түрінде өзгереді. Мысалы, Асқарсың 
ба? - Асқармысың? Жұбансың ба? - Жұбанбысың? 
Болатсы ң ба? - Болатпы сы ң, айтасы ң ба? - 
айтамысың? келесің бе? - келемісің?
А-ы алмасуының жиі кездесетін тұсы есім 
сөздерден етістік тудыратын 
-ай
ж ұрнағы ны ң 
қазір жеке қолданудан қалған түбірлерге 
-ай
және 
-ый
түрінде қосы лы п айты луы нан көрінеді. 
Мысалы, 
аңқай-аңқый, арбай-арбый, алшай-алшый,
қайқай-қайқый, қампай-қам пы й, қоқай-қоқый,
қорбай-қорбый, салпай-салпый, талтай-талтый,
томпай-томпый, тырай-тырый, шалқай-шалқый,
шоңқай-шоңқый, шоқай-шоқый, ыржай-ыржый,
ырбай-ырбый
т.б.
Бұндай алмасу құбылысы басқа жұрнақтарда 
да бой көрсетіп қалады. М ысалы, 
қыл+шақ -
қыл+шық, қабыр+шақ - қабыр+шық, ыс+қала -
ыс+қыла, тыр+мала - тыр+мышта, жыр+мала
- жыр+мышта, қоры+ғала - қоры+ғышта
т.б.
Е с к е р т у : 
м а л а - м ы ш т а , ғ а л а - ғ ы ш т а
ж ұрнақтары сырттай қарағанда, б асқа-басқа 
құрылымы бөлек жұрнақтар сияқтаны п көрінуі 
мүмкін. Шындығында, бұлар бір-бірінен арасына 
қойы лы п айты лған [ш] қы стырма дыбысымен 
ғана өзгешеленіп тұр. Бұған кейін тоқталамыз.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   214   215   216   217   218   219   220   221   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет