ыАа
және
іАе
дыбыс алмасуын туғы зған.
9.6.1. Дауысты дыбыстардың алмасуы
Дауысты дыбыстардың алмасуы дауысты
дыбыстар сәйкестігіне байланысты жүзеге асады.
Д ы б ы с с ә й к е с т іг і тіл б іл ім ін д е к е ң ін е н
қолданылып жүргенімен, корші дыбыстардың
ә с е р ім е н б о л ғ а н ф о н е т и к а л ы қ ө зге р іс т е н
өзгешелігін аңғарту мақсатын ғана өтеді. Ал
нақты лап келгенде, сәй кестік ж өнінде жеке
ғы лы ми тұж ырым ж асалған ж өқ. Негізінде,
сэйкестіктер сейлеу мүшелеріне тэуелсіз бөлып
келетіндіктен тілімізде сөз варианттарын жасауға
себеп бөлады.
Д ы бы стар сэйкестігі ф өн ети калы қ ұғым
р е тін д е т а н ы л ы п , ө л ар а р қ ы л ы ж а с а л ғ а н
варианттарды ф өнетикалы қ вариант деп атап
к е л д ік .
Б ір а қ д ы б ы с т а р с ә й к е с т іг і н ің
фөнетикалық ұғымнан іргесі аулақ құбылыс екені
аңғарыла бастады.
Д ем ек, дыбыстар сэйкестігі дыбыстардың
морфөнолөгиялық (дэстүрлі) дыбыс алмасуымен
бір ұғым болып шығады.
9.6.1.1. Жуан және жіңішке дыбыстардың
алмасуы
Жуан ж эне жіңіш ке дыбыстардың алмасуы
қ а за қ тілі деректерін е қ ар аған д а, кеб ін есе,
жуаннан жіңішкеге қарай өзгеруі арқылы жүзеге
асады. Сөнды қтан да алмасудың бұл түрін тіл
а р ты д ы б ы с т а р ы н ы ң тіл а л д ы н а ж ы л ж у
тен д ен ц и ясы м ен (үрдісі) түсіндіру дағды сы
қалы птасқан. Ш ы нды ғы нда, қазақ тіл ін д еа-ә,
а-е,
ы-і,
о-оды бы старыны ң алмасуы өсы жәйтті
аңғартады.
1.
а -ә
д ы б ы стар ы н ы ң алмасуы өте жиі
кездеседі. Мысалы,
ары~эрі, абиыр-эбүйір, абыржы-
эбіржі, ажым-әжім, азар-эзер, залым-зэлім, жай-
жэй, шай-шэй, қазыр-кәзір, хал-эл, заһар-зэһэр-зэр,
қаһар-кэр
т.б.
А-ә
дыбыстарының алмасуына себеп бөлатын
кейбір құбылыстар да бар.
М әселеп, қаһар, заһар,
саһар
сәздері ықш амдалу жөлымен ж іңіш ке
дыбысталады
:қаһар-кәр, заһар-зэр, саһар-сэріт.6.
Ат араб тілінен енген
саэт
сөзі
сағат
түрінде
150
Достарыңызбен бөлісу: |
