Қ-Ғ, К-Г
дыбыстарының тұлғажігінде алмасуы
мына жағдайда кездеседі.
1.
Сөз соңы
Қ, К
дыбыстарына аяқталы п,
оған ж алғанаты н қосы м ш а не тіркесетін сөз
дауысты дыбыстан басталса,
қ
дыбысы
ғ , к
д ы б ы сы гб ол ы п ұяңданады. Мысалы,
тарақ+ы-
тарағы, соқ+ы м-соғым, ек+ін-егін, көк+і-көгі,
жоқ+ал-жоғал, ақ адам-ағадам, көк ешкі-көгешкі
т.б. Бірақ бұл құбылыс қазақ тілінде шексіз емес.
Ұ яңданбай қолданы латы н
қ, к
ды бы стары н
қазақ+ы-қазақы, қалмақ+ы-қалмақы, нақ+а-нақа,
тік+е-тіке, қырық+ым-қырқым, көрік+ем-көркем
т.б. сөздерден көруге болады.
2. Сөз соңы дауысты дыбысқа бітіп, оған
тіркесіп айтылатын сөз
қ, к
дыбысынан басталса,
қ, к
дыбысы ғ, г болып ұяңданады. М ысалы,
ала қаш-алағаш, бара кел-барагел, көре кет - көре-
гет
т.б. Бұл жағдайда да ұяңдану амалы біріңғай
кездесе бермейді. М ысалы,
қара қат - қарақат
(қ а р а ға т
ем ес),
борі қарақат -бөріқарақат
(бөріғарағат
емес),
қара қат - қарақат
(қаралы
хабар жазы лған хат),
элдекім-эдекім (элдегім
болып та жарысып айтылады) т.б.
3. Сөз соңы үнді дыбыстарға аяқталса, оған
ж алғанаты н қосы м ш алар
ғ, г
дыбыстарынан
басталады. Мысалы,/салге,
көлгірсі, өрге, бірге, жарға,
дарға, ш ам ға
т.б. Бірақ үнді дыбысқа аяқталған
сөзге
қ, к
ды бы сы нан басталатын қосы м ш а
ж алғаны п та, сөз тіркесіп те айтыла береді.
Мысалы,
қырқа, өркеш, шығыңқы, батыңқы,
жауқазын, қаламқас
т.б.
Ш -Ж
ды бы стары ны ң алмасуынан
быршы-
быржы, боршы-боржы, бақши-бағжи, кекши-кегжи,
келем еш т е-келем еж де
т.б. сөз варианттары
жасалған.
Достарыңызбен бөлісу: |
