сс-ст  алмасуымен  ыссы-ысты (ысты қ),  шш-шт

156
МОРФОНОЛОГИЯ
жалғануы бірдей емес. Себебі үнді ды бы старға 
а я қ т а л ғ а н сө зге үнді д ы б ы стан б а с т а л ғ а н
қосы м ш а ж ал ған ған д а дауысты дыбыстарш а 
қосымшаны өзгертпей де, өзгертіп те қабылдауы 
мүмкін.
М эселен, м , н, ң үнділеріне аяқталған сөзге 
ілік с е п т іг ін ің ж ал ғау ы д ауы сты д ы б ы с қ а
а я қ т а л ға н сөзге ж а л ға н ған ы н д ай өзгеріссіз 
ж а л ға н с а ,л , р, у, й үнділеріне ж ал ған ған д ан -д
алмасуы пайда болады.
М : 
шам-ның, құм-ның, сым-ның
т.б.
Н: 
нан-ның, ұн-ның, сын-ның
т.б.
Ң: 
шаң-ның, аң-ның, көң-нің
т.б.
Л: 
жол-дың, қол-дың, тал-дың
т.б.
Р: 
қар-дың, ар-дың, жыр-дың
т.б.
У: 
тау-дың, сау-дың, ау-дың
т.б.
И: 
сай-дың, шай-дың, май-дың
т.б.
Жеті үнді ды бы сы ны ң үшеуі (м, н, ң) ілік 
сеп тігін ің б ірінш і ды бы сы [н] - мен еркін 
тіркессе, тортеуі (л, р, у, й) керігу жолымен н-д 
атмасуы арқылы тіркесіп тұр.
Ал табыс септігінің 
-ны,
-я/қосы м ш асы үнді 
д ы б ы сп ен а я қ т а л ғ а н сөзге түгелдей керігу 
жолымен жалғанады.
М : 
шам-ды, қом-ды, сым-ды
т.б.
Н: 
нан-ды, ұн-ды, сын-дьп.Ь.
Ң: 
шаң-ды, қоң-ды, көң-ді
т.б.
Л: 
жол-ды, қол-ды, көң-ді
т.б.
Р: 
қар-ды, ар-ды, жыр-ды
т.б.
У: 
тау-ды, сау-ды, ау-ды
т.б.
Й: 
сай-ды, шай-ды, м ай-дьп.Ь.
Көмектес септігіне үнді дыбыспен аяқталған 
сөзге түгелдей керігусіз, дауы сты д ы б ы сқа 
аяқталған сәзге ж алғанғандай тіркеседі. Үнді 
д ы б ы с т а р ы н а а я қ т а л ғ а н с ө з д е р г е ү н д і 
ды б ы стары н ан басталаты н ілік 
(-ның),
табыс 
(-ны),
көмектес 
(-мен)
қосымш аларының керігу 
ж ол ы м ен ж ән е керігусіз ж а л ға н у ы белгілі 
заңды лы қтан емес, сойлеу барысындағы үрдіс 
нәтижесі екенін көрсетеді.
К өм ектес септігінің м -д а н бастал аты н
қосы м ш асы м - н ы ң б а р л ы қ үнді д ы б ы с қ а
аяқталған сөзге өзгеріссізжалғануы өсыған ұқсас 
м-дан басталатын 
-ма, -ме
жұрнақтары мен 
ма,
м е
сұраулық ш ылауының жалғануы да бірдей 
бөлыгі келуі керек еді. Бірақ мұнда бірізділік 
байқалм айды нм > м б, ңм > нб, ңм > ңб керігу 
амалы жүреді.
Сапыстырып көрейік.
Комектес септік
Ш ылау
Болымсы з етістік
М: шам-мен
шам ба?
көмбе
Н :н ан -м ен
нан ба?
нанба (нам ба)
Ң: шаң-мен
шаң ба?
сіңбе
Л: қөл-мен
қөл ма?
ілме
Р: жыр-мен
жыр ма?
тұрма
У: тау-мен
тау ма?
жума
Й :сай-м ен
сай ма?
қима
Қазақ тіліндегі 
-лар, -лер (-дар, -дер, -тар,
-тер) көптік ж а лға у ы м ен -л а , -л е (-д а , -де,
-т а,-т е), - л ы ,- л і (-д ы , -д і, -т ы , -т і), -л ы қ ,
- л і к (-дық, -дік, -тық, -тік)
ж ұрнақтары ны ң 
жалғауында да керігу амалы кездеседі.
Қ азақ тіліндегі л-дан басталатын 
-лық, -лік
(-дық, -дік, -тық, -т ік), -ла, -ле (-да, -де, -та,
-те), -лы, -лі(-ды, -ді,-ты, -ті)
жұрнақтары мен 
-лар(-дар, -дер, -тар, -т е р )ш т \к
жалғаулары м, 
н, ң, л ү н д і д ы б ы с т а р ы н а б іт к е н с ө зг е
жалғанғанда керігу амалы іске асып, л-д алмасуы 
пайда бөлады.
М , н, ң, л дыбыстары на біткен сөздерге 
ж ө ғ а р ы д а а т а л ғ а н ж ұ р н а қ , ж а л ға у л а р д ы ң
ж алғану тәртібіндегі м л > м д , нл>нд, ңл>ңд, 
лл>лд амалын былайша көруге бөлады:
-лық, -лік
жұрнағы жалғанғанда:
М: ш амлық > ш амдық, емлік>емдік 
Н: ханлық > хандық, күнлік > күндік 
Ң: кеңлік > кеңдік, теңлік > теңдік 
Л: саллық > салдық, көллік > көлдік 
-ла, -ле
жұрнағы жалғанғанда:
М: қөмла >қөмда, емле > емде 
Н: шыңла> шыңда, жүнле > жүнде 
Ң: тыңла > тыңда, теңле > теңде 
Л: қөлла > қөлда, желле > желде 
-лы, -лі
жұрнағы жалғанғанда:
М: құмлы > құмды, тиімлі > тиімді 
Н: қанлы > қанды, жүнлі > жүнді 
Ң: өңлы > өңды, көңлі > көңді 
Л: төллы > төлды, көллі > көлді 
-лар-лер
қосымш асы жалғанғанда:
М: шамлар > шамдар, кімлер > кімдер 
Н: қанлар > қандар, күнлер > күндер 
Ң: шаңлар > шаңдар, көңлер > көңдер 
Л: қөллар > қөлдар, көллер > көлдер 
Керігу амалына дейінгі нұсқалар ішінен 
кеңлік,
теңлік, тыңла, теңле, құмлы, оңлы, аңлы, мұңлы
сияқты сөздердің жергілікті сөз ретінде сақталып 
өтырғанын байқауға бөлады.

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: