П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет281/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   277   278   279   280   281   282   283   284   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

208
СӨЗЖАСАМ
жасалуы - оте коп тараған тәсіл, оның ішкі ерек- 
шеліктері де бар.
Л ексика-сем антикалы қ тәсілде соз м ағы на- 
сы ны н озгеруіне байланы сты ол үнемі бір соз 
табынан екінші соз табына ауыса бермейді. Сон- 
ды қтан л ексика-сем ан тикалы қ тәсілдің іштей 
айырмасы бар:
1) создің ж аңа м ағы на алуына байланысты 
басқа сөз табына көшуі;
2) соз жаңа мағына алса да, сөз табын өзгерт- 
пей өз сөз табыны ң құрамында қалуы.
Создің жаңа мағына алуына байланысты бас- 
қа сөз табы на көшуі. Ешбір тілдік бірліктің 
көмегінсіз, сөзд ы б ы сты қ құрамын сақтай оты- 
ры п, сөз м ағы насы өзгеріп, басқа сөз табына 
көшеді. Мысалы, 
қорған, айтыс, жарыс, бірге, біреу,
баска, өзге
т.б. Бұл сөздердің дәл осы тұлғада, 
осы құрамда тілде басқа м ағы налары бар және 
ол мағыналары алғаш қы негізгі м ағы наға жата- 
ды. Олар:
1) 
корған, айтыс, жарыс -
етістік, қимыл, 
бірге, біреу -
сан есім, санды қ ұғы м , 
баска
- сын 
есім , 
өзге -
есімдік.
Ж оғары да осы сөздердің: 1) 
қорған, айтыс,
жарыс
зат есімге көш кен м ағы насы , 2) 
біреу -
есімдікке көшкен мағынасы, 3) 
бірге, басқа, өзге -
сын есімге көш кен мағы насы келтірілді.
Сөздің жаңа м ағы наға ие болуы, сол арқы - 
лы басқа сөз табы на көшуі түрлі жолмен іске 
асады. Оның ішінде ғылымда заттану (субстан- 
тивация) тілдерге кең тараған түрі. Ал заттану - 
көбіне ықшамдау заңдылығы на байланысты бо- 
латын құбылыс. Мысалы, қазіргі 
ітд&бір жүма,
бір жеті
деген тіркестер бір-бірімен мағыналас. 
О сы ндағы жеті (апта) сөзінің заттық мағынасы 
алғаш “жеті күн” мағынасында қолданылып, 
күн
сөзінің қолданыста түсіп қалы п, ықш амдалуы- 
нан оның заттық мағынасы 
жеті
сөзіне кошкен, 
сонда 
жеті
сөзінің заттануына күн созінің қол- 
даныстан шығуы себеп болған.
Үіиі, жетісі, қырқы, жүзі, тоқсан
(оқу мезгілі) 
сөздері де осы ретте заттанған. 
Соққан, туысқан,
суыртпақ, қашаған, т уған
сияқты зат атаулары 
да жоғарыдағы сияқты создермен бір жол, тәсіл 
арқылы заттанған.
Бір, біреу
сөздерінің есімдікке көшуі, 
бірге, ба-
сқа, өзге, кетеген, қашаған
сөздерінің сын есімге 
шшу\,бірден, етпетінен, басқа, текке, зорға, бекер-
ге, эреңге, алға, артқа, әзірге, қазірге, күніге, кейде,
артта, алда, баяғыда, қапыда, қапелімде, эуелден,
ежелден, шетінен, лажсыздан, төтеден, шынымен,
жайымен, түйдегімен
т.б. осы сияқты сөздер үстеу-
ге көшуі көнеру арқылы жүзеге асқан. Бұл сөздер 
тілде осы тұлғада, осы қосымшалармен қолданы- 
лып жүріп, бірте-бірте басқа м ағы наға ие болып, 
жаңа мағынасына қарай сөз табын өзгерткен, бұл 
үрдісте сөйлем (контекст) үлкен қызмет атқар- 
ған.
Келтірілген мысалдар тілдің сөздік құрамын 
байытуда лексика-семантикалы қ тәсілдің өзіндік 
орны барын білдіреді.
Сөзжасамдық тәсілдер арқылы ж асалған ту- 
ынды сөздердің бәрі сөзжасам процесінің нәти- 
жесіне жатады. Сондықтан туынды сөздер сөзжа- 
сам ілімінің зерттеу нысаны болып табылады да, 
сөзжасам жүйесінде негізгі орын алады.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   277   278   279   280   281   282   283   284   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет