П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 2.3.1. Синтетикалық тәсілі
Қосымшалы тілдерде синтетикалық тәсіл ту- ынды сөз жасауда негізгі тәсілдер тобы на кіреді. Түркі тілдері, оның ішінде қазақ тілі қосымшалы тілдер болғанды қтан, синтетикалы қ тәсіл біздің тілімізде туынды сөз жасауда үлкен қызмет атқа- рады. С интетикалық тәсіл арқылы туынды сөз жа- саудың тілде қалыптасқан өзіндік жолы бар. Бұл тәсіл арқылы туынды сөз жасау үш ін, оған екі тілдік бірліктің қатысуы керек: 1) лексикалы қ мағыналы сөз, 2) сөзжасамдық жұрнақ. Синтетикалық тәсіл арқылы туынды сөз жа- сауға қатысатын бұл тілдік бірліктердің әрқайсы- сыны ң өзінің атқаратын қызметі бар. Лексикалық бірлік туынды сөздің мағынасы- на арқау болады, сондықтан да туынды сөз жасау- ға лексикалық мағыналы сөздер ғана қатысады. М ысалы, жүлдегер, ақта, ақылды, болеқор си- яқты туынды создердің жаңа мағынасы жүлде, ақ, ақыл, бэлесөздерінің негізінде жасалған, сондық- тан олар негіз сөздер деп аталады. Осы негіз сөздердің мағынасы мен туынды жүлдегер, ақта, ақылды, 6элеко/?сөздерінің м ағы насы байланыс- ты. Ол м ағы на байланы сты лы қ негіз сөздің ма- ғы насы ны ң туынды м ағы н аға арқау болғанды - ғы нан туып тұр. С оны мен туынды сөздің негіз сөзі болатын лекси калы қ бірліктер туынды ма- ғына жасау үшін қажет. Туынды сөз ж асауға қаты саты н лексикалы қ бірліктерге қойылатын негізгі талап оның лекси- калы қ м ағы насы болуы екен. Ал оны ң тұлғасы мен құрамына ешбір ш ек қойы лмайды, сондық- тан туынды сөздің негіз сөзінің қызметін негізгі түбір сөз де, біріккен сөз де, қы сқар ған сөз де атқара береді. Мысалы,л:өге/7, түндік, айлық, өртен деген ту- ынды сөздерге негізгі түбір сөз негіз болған. Ал егінші, өнімсіз, білімпаз, сәнқойлық дегендерге егін, өнім, білім, сәнқой деген туынды түбірлер негіз болған. С ондай-ақ белбеусіз, колхоздас деген ту- ынды ларға біріккен сөз бен қы сқарған сөз негіз болған. Осы туынды сөздердің бәрінде негіз сөз қызметін түрлі құрамды, түрлі тұлғалы сөздер атқарған. Бірақ олардың бәрі де - лексикалы қ мағыналы сөздер яғни туынды сөздерге лексика- лы қ мағыналы сөздер негіз болады, онсыз синте- тикалы қ тәсіл арқылы туынды сөз жасалмайды. Синтетикалық тәсіл арқылы жасалған туын- ды түбірлердің м ағы насы оны ң құрамындағы негіз сөзге байланысты. Негіз сөз я ғн и негізгі морфеманы ң м ағы насы туынды түбірдің м ағы - насына арқау болады. Сондықтан оның мағына- сы мен туынды лексикалы қ м ағы на байланысты болады. Бұл тек туынды түбірлерге, синтетика- л ы қ тәсілге ғана қатысты мәселе емес, ол - жал- пы сөзж асам ға қатысты қалы п тасқан , толы қ, қатал сақталатын заңдылық. Туынды сөздің ж асалуына негіз болған сөз бен одан жасалған туынды сөздің м ағы на байла- ныстылығы арқылы туынды түбірдің қай сөзден не арқылы жасалғанын түсіндіруге болады. Мы- салы , өнім деген туынды түбірдің лекси калы қ м ағы насы өну арқылы ш ы ққан заттың аты. Ал негізгі түбір сөздердің мағынасының неге олай екенін түсіндіру мүмкін емес: күн, ай, көк, жел т.б. Сонымен сөзжасамдық м ағы наны негіз сөз бен туынды түбірдің м ағы на байланы сты лы ғы арқылы ажыратуға болады. Негіз сәз дегеніміз - туынды созді ж асауға негіз болатын лексикалы қ мағыналы соз. Мыса- лы , дэрігер, аңшы, өнерпаз деген туынды түбірлер- дегі негіз создер: дэрі, аң, өнер. М іне, сонда дәрі мен дәрігер, аң мен аңш ы , өнер мен онерпаз деген создердің мағынасы байланысты. Өйткені дэрігер деген создің ж асалуына дэрі деген соз негіз болған, сондықтан ол дэрігеряеген туынды сөздің м ағы насы на кірген, сол арқы лы дэрі мен дэрігер деген создің м ағы налы қ байланы сы ту- ған. Сол сияқты аң мен аңшы сөзінің м ағы на- л ы қ байланы сы аң сөзі арқы лы туған. Өнер мен өңерпаз да сол сияқты. Ж алпы туынды түбір ата- улының бәрінде осы заңдылық сақталады. Орыс тіл білімінде оны “мотивированность значения” деп атайды. Бұл ғылымда әдетте туынды түбірмен байланысты айтылады. Туынды түбір соз бен негіз сөздің м ағы на байланы сты лы ғы , әсіресе, созж асам ды қ ұяда ан ы қ корінеді. С озж асамды қ ұяға бір негізгі түбірден орбіген толып жатқан туынды түбірлер жатады. М ысалы, “ Қазіргі қ а за қ тіл ін ің созжа- сам жүйесі” атты 1989 жылғы монографиядаоас сөзінен (есім, етістік мағынасындағы) 137 туын- ды түбір жасалғаны келтірілген. Осы туынды түбірлердің бәрінің м ағы насы бас созімен байланысты. Ол ж алғы з осы созжа- самдық ұяның ерекшелігі емес, жалпы әр созжа- самдық ұяда қанша туынды түбір болса да, олар бір-бірімен м ағы на ж ағы нан байланысты бола- ды. Өйткені бір ұядағы туынды түбірлердің бәрінің құрамынан ұяның негіз созі орын алады да, ұядағы туынды түбірлердің м ағы на байланы- сты лы ғын туғызады. Туынды түбірдің құрам ы ндағы негіз создің лексикалы қ мағыналы созден болуы міндетті са- налуы оны ң туынды түбірдің лексикалы қ м ағы - насына арқау болуымен байланысты. Туынды түбірлердің құрамында негіз создің өзіндік атқа- ратын қызметі - жаңа лексикалық мағынаға арқау, өзек болу. С интетикалы қ тәсіддегі екінші тұлға, екінші тілдік бірлік созжасамдық жұдррқ. Синтетикалық созжасамда ж ұрн ақ негізгі мүше болып санала- ды, оның қатысынсыз синтетикалық тәсіл арқы- лы ешбір туынды түбір жасалмайды. С интетикалық тәсіл арқылы жасалған туын- ды создер туынды түбір деп аталады. Туынды түбір негіз сезден сөзжасамдық ж ұрнақ арқылы жасалады. М ы салы , байпак+шаң>байпакшаң, сыр+лы> сырлы, түн+ек>түнек, іиүкір+лік>шүкірлік, эсем- +паз >эсемпаз, күлын +да >күлында т.б. С оны мен туынды түбірлер бір негізгі мор- фема мен бір көмекші морфемадан тұрады. Мы- салы, әнерпаз < өнер (негізгі морфема) + паз (комекші морфема). Осы сияқты барлық туынды түбірлер негізгі морфема мен комекш і морфема- дан я ғн и ж ұрнақтан тұрады: төстік< төс+тік, аспаз <ас + паз, жерлес< жер + лес, куэгер< куэ + гер, сынык< сын + ык, сына < сын + а, кемі< кем + / т.б. С интетикалық тәсіл арқылы жасалған туын- ды түбірлердің құрам ы ндағы морфемалардың әрқайсысының орны бар, негізгі морфема бірінші орында тұрады, көмекш і морфема я ғн и ж ұрнақ екінші орында, негізгі морфема яғн и лексикалық бірліктің соңында тұрады. Туынды түбірдің құра- мындағы морфемалардың орны тұрақты. Бұл заңды лы қтан ауытқу тек басқа тілден кірген кейбір морфемаларда кездеседі. Мысалы, бисаясат, бейкүнэ т.б. М ұндай ж ағдай біздің тіліміздің заңдылығы на жатпайды. Туынды түбір жасаушы ж ұрнақты ң да атқа- ратын өзіндік қызметі бар. Оның негізгі қызметі - туынды лексикалы қ м ағы на жасау. Сондықтан копш ілік созжасамдық жұрнақтар лексикалы қ жаңа м ағы на жасайды. Мысалы, ойыншыктуын- ды түбірін ж асаған -шык жұрнағы ойын негіз созінен басқа лексикалы қ м ағы на я ғн и ойы нға керек, ойнайты н заттың атын ж асаған. Сонда мұндағы ойьшсозінің лексикалық мағынасы мен ойыніиык туынды түбірінің лексикалы қ мағы на- сы екі басқа. |