П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы


СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ



Pdf көрінісі
бет292/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   288   289   290   291   292   293   294   295   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
217
құрамы негізгі және көмекші морфемадан құрал- 
ған. Ал 
жолнүска
(путеводитель), 
жылыжай
(пар- 
н и к
),медбибі
(медсестра), 
аскөк
(укроп
),ж олки-
ыс
(перекресток), 
жолбасшы
(гид), 
саябак(парк),
саяжай
(дача) сияқты туынды создерді алсақ, 
олардың құрамы да екі негізгі морфемадан құрал- 
ған. Бірақ мұнда екі морфеманың екеуі де негізгі 
морфемалар, тек 
медбибі
дегенде бір негізгі мор- 
фема қысқартылып алынған.
Туынды сөздің құрамы екі морфемалы бол- 
ғаны м ен, оларда айырма бар екен. Туынды соз 
құрамындағы морфемалар негізгі және көмекші 
м орфема болады, не екеуі де негізгі морфема 
болады. Осымен байланысты туынды сөздер ту- 
ынды түбір және күрделі сөз деген екі үлкен 
топқа бөлінеді.
Туынды түбір негізгі және комекш і морфе- 
мадан құралғанда, олардың әрқай сы сы н ы ң ат- 
қаратын қызметі бар және кез келген комекш і 
морфема туынды түбір жасай алмайды. Комекші 
морфемалардың сәзжасамдық жұрнақтары ғана 
туынды түбір ж асайды. Сол си яқты туынды 
сөздің құрамындағы негізгі морфемалар да сөзжа- 
самны ң м ағы насы на өз үлесін қосу үшін қолда- 
нылады.
Бұл айты лғандардан туынды соз құрам ы н- 
дағы морфемалардың қайсысы болсын сөзжасам- 
ды қ қызмет атқаратын морфемалар екені анық- 
талады. Осы қызметті атқара алмайтын морфе- 
малар туынды сөз құрам ы на кіре алмайды. Ту- 
ынды түбір ж асауға қаты сқан негіз сөз туынды 
түбірдің м ағы насы на өзек бөлады я ғн и туынды 
м ағы наны ң жасалуына негіз бөлады. Осымен 
байланы сты туынды түбір бір жерде міндетті 
түрде негіз сәз бөлады да, туынды түбір мен негіз 
сөз үнемі жұп бөлып келеді. Бұл арада біз туын- 
ды түбір мен негіз сөзді жұп сөз деп атап өтыр- 
мыз. Ойткені негіз сөзсіз туынды түбір жасал- 
майды да, бірі бар жерде екіншісі міндетті түрде 
бөлады.
Туы нды сөздің ж асалуы на негіз бөлған
сөзден туынды сөздің құрамы күрделі бөлады. 
Мысалы, 
экім

әкімшілік, катыс - катысым, еге-
мен - егемендік, жекеше - жекешелендіру, сұхбат

сұхбаттас, шебер - шеберхана, мейрам - м ей-
рамхана.
Бұлардың біріншілерінен екіншілерінің 
құрамы күрделі екені көрініп тұр, өйткені өлар- 
ды ң алғаш қылары бір мөрфемадан, сөңғылары 
екі мөрфемадан тұрады. Осы сияқты негіз сөз 
бен одан жасалған туынды созді салыстыру ту- 
ынды сөздің құрам ы ны ң негіз сөзден күрделі
екенін ан ы қ көрсетеді. Өйткені туынды сөздер 
негіз сөзден сөзжасамдық жұрнақ арқылы не сөз 
арқы лы ж асал а ты н д ы қ т ан , өл сө зж а са м д ы қ
көрсеткіш негіз сөзге қөсылып туынды сөздің 
құрамын көбейтеді. Осыдан туынды сөздің құра- 
мы негіз сөзден кеп бөлып ш ығады. Ж алпы ал- 
ғанда мөрфөлөгиялық, синтаксистік тәсілдер ар- 
қылы ж асалған туынды сөздердің құрамы өнда- 
ғы мөрфемалардың саны ж ағы нан негізгі сөзден 
күрделі бөлып келетіні - ақиқат құбылыс, өл қатаң 
заңдылық, сондықтан оны туынды сездерді ажы- 
рататын бір белгі ретінде алуға бөлады. Бұл заң- 
дылыққа бағынбайтын туынды сөздердің бір ғана 
түрі бар. Ол - семантикалық тәсіл арқылы жасал- 
ған туынды сөздер. Олардың мөрфемдік құра- 
мында әзгеріс болмай, жаңа м ағы на ған а қосы - 
латын б олған ды қтан , морфемдік құрам бұларға 
белгі бола алмайды да, семантикалық күрделілік 
қана белгі болады. Мысалы:д,уя деген сөз экөнө- 
мика ғы лы м ы нда термин ретінде туынды сез, 
өйткені өл бұры нғы м ағы насы нан басқа ж аңа 
м ағы н аға ие бөлады, өны ң м ағы насы күрделе- 
неді, бұрынғы мағынасына қөса тағы бір мағына 
беретін бөлады, бірақ тұлғасы нда езгеріс жөқ. 
Мұндай ерекш елік туынды сөздерде көп емес.
Туынды сөздің екі мөрфемадан құралуы өлар- 
дың тілдегі екі мөрфемалы құбылыстармен ұқса- 
сты ғын туғызады. Туынды сездерден басқа тілде 
екі м ө р ф ем ам ен қ ө л д ан ы л аты н сө зтұ л ғал ар
(сөзфөрмалар) және сөз тіркестері бар. Бұдан ту- 
ы нды тү б ір л ер мен тілдегі с ө зтұ л ға л ар д ы ң , 
күрделі сөздер мен сөз тіркестерінің арасында ұқса- 
сты қ туады. С өнды қтан қазақ тілінің сөзжаса- 
м ы ны ң нэтиж есінде тілде пайда бөлған туынды 
сөзді бір ж ағы н ан сөзтұлғасы нан, екінш і ж ағы - 
нан сөз тіркесінен ажырату мәселесі ш ығады. Ол 
үшін сөзж асам ды қ талдауда туынды сөздердің 
өзіндік ерекшеліктеріне, белгілеріне сүйену керек. 
Ондай белгілердің негізгілеріне ғана төқталсақ, 
өлар төмендегідей.
Туынды сөзді сөзтұлғадан ажыратуда туын- 
ды сөздің тілде лексикалық тілдік нұсқа қызметін 
атқаруына сүйенген дұрыс. Тілде бір категөрия- 
лы қ тарам ға (парадигмаға) жататын бір грамма- 
тикалық категөрия көрсеткіштері арқылы түрлен- 
ген бір сөздің түрлі сөз тұлғалары бар да, бір 
түбірден тараған түбірлес сөздер бар. Бір түбірден 
тараған, жасалған түбірлес сөздер түрлі лексика- 
лы қ мағыналы түрлі сөздер бөлғанды қтан, өлар- 
дың әрқайсы сы сөйлемде түрлі грамматикалық 
тарамның мүшесі тұлғасында қөлданылады. Мы- 
салы, 
ақ
деген түбірден жасалған 
акта, актык
сияқты сөзжасамдық тарамдағы түбірлес сөздерді




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   288   289   290   291   292   293   294   295   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет