П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 2 2 0
СӨЗЖАСАМ Бұл сөзжасамдық талдаудың мақсатына сай емес, өйткені сөзжасамдық талдауда туынды сөз болып танылу үшін, оның құрамында сөзжасам- ды қ тілдік нұсқалар болуы шарт. Сөзж асамды қ талдау туынды сөздің жасалуына негіз болған сөз бен одан туынды сөз жасаушы сөзжасамдық ж ұрнақ немесе күрделі сөз болса, екінші негізгі м орф ем аны ң, сөздің болуын талап етеді. С он - ды қтан м орф ологиялы қ талдауда сөз құрам ы н- дағы м орф ем а атаулыны ажырату керек болса, сөзж асам д ы қ талдауда сөзді жасауш ы тілдік көрсеткіш терді я ғн и сөзжасамдық нұсқаларды ажырату міндеті қойы лады. Ол сөзж асам ды қ қатыстағы морфемаларды ажыратуды керек етеді. Бұл м орф ологиялы қ талдау мен сөзж асам ды қ талдаудың бір емес екенін дәлелдейді. Туынды сөзді ажырату үшін, туынды сөздің құрамындағы морфемаларды салыстыру арқылы ажырату дұрыс. Салыстыру туынды сөздегі негіз сөздің де, сөзжасамдық жұрнақтың да басқа ж ағ- дайда сол м ағы нада қолданылатыны н көрсету керек. М ы салы ,лш лш ь/деген создегі м орфема- лар: м а л ж ән е -шы. М ұндағы м а л өсіру, малсы з күнкөріссиякты қолданы стармен салы стыры п, оның жеке де, басқа туынды сөз құрамында қол- данылатыны дәлелденеді. Бұл қолданыстардағы м а л сөзінің м ағы насы малш ы дегендегі негіз сөздің мағы насы мен бірдей. Ол осы сөздің тілде барын, туынды сөздің құрамында тілдегі бар ма- ғынасында қызмет атқарып тұрғанын көрсетеді. Енді -шы ж ұрнағы н ы ң тілдегі қызметі м а л - шы деген туынды сөздегі мағынамен басқа сөздер- де қы змет атқараты ны н анықтау қажет. Оны емші, етікші, оқытушы, суретші сияқты мысал- дармен салы стыру арқы лы тілде оны ң м ам ан- ды қ м ағы насы ндағы туынды түбірлерді ж асай- ты нын, малш ы деген де осы үлгіге жататыны арқылы туынды сөз екенін айқындауға болады. Ж асалған салыстырулар м а л деген сөздің малш ы деген туынды создің м ағы насы на, негіз болып, малды бағуды кәсіп еткен адам м ағы на- сын тудыруға негіз болғаны н көрсетті. Ал кәсіп м ағы насы -шы ж ұрнағы арқы лы ж асалған ы ж ұрнақты ң тілде осы қызметті атқаратыны ол арқылы ж асалған басқа туынды сөздер арқы лы дәлелденді: М ысалы,ә«ш/, оқытуіиы, сыншы т.б. Туынды создің екі м орф емалы болуы на күрделі сөздер де жатады. Күрделі сөздердің құра- мы екі негізгі морфемадан тұрады. Сол арқылы ол негізгі және көмекш і морфемадан ж асалған, туынды түбірден ерекшеленеді. Күрделі сөздің құрамындағы сөздер бірге жазылса да, бөлек жа- зылса да, ол бір лекси калы қ нұсқаны ң, сөздің қы зм етін атқараты ны даусы з. С онды қтан да күрделі сөз сөйлемде бір сұраққа жауап береді, сөйлемнің бір мүшесі ғана болады, өйткені оның құрамында қанш а сөз болса да, бір ғана мағына береді, өмірдегі бір заттың, бір белгінің, қимыл- ды ң атын білдіреді. М ысалы, Қызыл ала көйлегі өзіне жарасып түр дегендегі қызыл ала деген күрделі сөз қандай деген сұраққа жауап беріп, сөйлемнің бір ғана анықтауыш мүшесі болып тұр. О ны ң құрам ы н д ағы сөздер ж еке-ж еке басқа сөзбен түрлі сөз тіркесін жасай алмайды. Өйткені күрделі сөздің құрам ы ндағы жеке сыңарлардың ешқайсысы тұтас күрделі сөздің мағынасын бере алмайды. Ал сөз тіркесінің құрам ы н дағы мүшелердің әр қайсысы жеке сұраққа жауап беріп, жеке-жеке сойлем мүшелері болады. М ысалы: Ол бүгін өз ауылына кетті деген сойлемдегі ауылына кетті деген соз тіркесінің мүшелері түрлі сұраққа жау- ап беріп, түрлі сөйлем мүшесі қы зметін атқара- ды. Мүндағы ауылына - қайда? деген сұраққа жауап беріп, сөйлемнің пысықтауыш мүшесі қыз- метін атқары п тұр. Не істеді деген сұраққа сөз тіркесін ің кет т і деген сы ң ары жауап беріп, сөйлемнің баяндауышы қызметін атқарып тұр. Бір сөз тіркесін ің қ ұр ам ы н д ағы екі создің түрлі сұраққа жауап беріп, түрлі сөйлем мүшесі қы з- метін атқаруы олардың екі дербес сөз екенін, әрқайсы сы ны ң өз м ағы насы барын я ғн и 2 лек- сикалы қ нұсқа екенін көрсетеді. С оны мен бірге олардың әрқайсы сы сөйлемде басқа-басқа сөз тіркесінің құрамына кіріп, түрлі сөз тіркесін жа- сай алады. М ысалы, өз ауылына, ол кетті. Бұл ж ағдай ауылына кетті деген сөз тіркесінің құра- мындағы создердің дербестігіне дәлел. Соз тіркесі дербес мағы налы сөздерден ж асалатындықтан, оның мүшелері сөйлемдегі басқа дербес мағына- лы сөздермен тіркесе алады, оны ж оғары дағы мысал дэлелдеді. Күрделі соз бен тұрақты сөз тіркесінде ма- ғына жағынан ұқсастық бар. Күрделі сөз біртұтас мағына берсе, тұрақты сөз тіркесі де идиомалан- ған біртұтас м ағы на береді. М ысалы, тік үіиақ (вертолет), саяжай (дача), зейнетақы (пенсия), жақын шетел (ближнее зарубежье), алыс шетел (дальнее зарубежье), зейнет ақы (пенсия), жэрдем ақы (пособие) сияқты күрделі создердің әрқай- сысы біртұтас м ағы н а береді. Ит өлген жер, қас пен көздін арасында деген сияқты тұрақты сөз тіркестердің әрқайсы сы да бір м ағы на береді, мысалы бұлардың алғаш қысы - “алыс”, кейінгісі - “ілезде” деген м ағы на береді. |