П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 218
СӨЗЖАСАМ алсақ, ал ғаш қ ы сы қим ы л м ағы н асы н беріп, сөйлемде ақтайды, ақтаған, ақтапты сияқты шақ категориясының тұлғаларында қолданылады. Ал ақтық сөзі ақтығын дэлелде, ақтығына сен, ақты- ғыңды білем деген қолданыста септік категория- сы ны ң турлі тұлғасы нда, септік тарам ы ндағы (парадигм асы ндағы ) бір сөздің түрлі тұлғасы қы зметінде тұр. Сөзж асамды қ бір тарам дағы сөздердің әрқайсы сы тілде түрлі грамматикалық категорияларды ң түрлі тарамында қолданылуы оларды ң әрқай сы сы н ы ң жеке сөз қызметіндегі сөз тұлғалары екенін дәлелдейді. Бұдан грамма- тикалы қ категорияның бір тарамында түрленген бір сөздің түрлі тұлғасы мен сөзж асам дық та- рамдағы түрлі сөздер басқа-басқа тілдік құбы - лыстар екені ан ы қ көрінеді. Егер бір сөздің түрлі тұлғасы нда лексика- л ы қ м ағы н а біреу ғана болса, сөзж асам дық та- рамны ң мүшелері қанш а болса, лексикалы қ ма- ғына да, лексема да сонша болады. Сонымен бірге созжасамдық тарамдағы мүшелердің мағынасын- дағы озгеріс сөзжасамдағы негізгі белгілерге са- налады. Туынды соз бен сөз тұлғасы ны ң арасы нда- ғы айырмаға олардың сойлем құрамындағы қыз- меті де жатады. Соз түрлендіруші тұлғадағы созді сойлемде озгертуге болмайды, ойткені ол сойлем құры лы сы ны ң қаж етіне сай қолданы лған. Ал созжасам әрекетінің нәтижесінде ж асалған ту- ынды сөздің орны на оның мағынасы ж ақы н си- нонимімен ауыстыруға болады. Мазмұнда озгеріс б олған ы м ен , ол сейлем құры лы сы на өзгеріс кіргізуді талап етпейді. Ондай жағдайда сойлем құры лы сы н озгеріссіз сақтауға болады. М ыса- лы: Білім ді адаммен сөйлестім дегеннің орны - на, Білім паз адаммен сөйлестім десек, м ағы на- да да, сойлем құры лы сы нда да озгеріс жасал- майды, озгеріс жасауды озгертілген соз талап ет- пейді. Ал үлкен адамды сыйла деген сөйлемдегі адамды деген табыс септік тұлғасы ндағы сезді септік тарамының басқа мүшелерімен ауыстыру- ға болмайды. Мысалы: Үлкен адамға сыйла, Үлкен адаммен сыйла сияқты қолдану мүмкін емес. М ұндағы адам ға, адаммен деген соз ф ормалар сойлемнің басқаш а құрылуын қажет етеді. М ы- салы, үлкен адам ға сый-қүрмет көрсет, үлкен адаммен сыйластыкта бол т.б. Басқаш а айтқан- да, создің түрлі грамматикалық тұлғасы сойлемнің құрылысымен байланысты. Ал түбірлес сөздерде сөйлем құрылысымен тікелей байланыс жоқ. Сон- ды қтан сойлемдегі түбірлес создерді озгерту сөйлем құрылысына озгеріс жасауды талап етеді. Ол тек м ағы н аға әсер етеді. Соны мен бірге бұл мысалдардағы білімді дегеннің орнына қодданыл- ған білімпаз деген сез мүлдем басқа-басқа создер. Олар бір түбірден жасалған түбірлес сөздер, түрлі л е к с и к ал ы қ м ағы н алы сөздер болады, бірақ түбірлес создер бір-бірімен м ағы насы ж ағы нан байланысты болады. М ы салы ,£/лш , білгіш, білгір т.б. Ал адамды, адамға, адамменлътентф - түрлі септік тұлғасындағы бір соз, бір лексикалық нұсқа. А лғаш қы мысалдарда бір түбірден жасалған 2 түбірлес туынды түбір я ғн и 2 соз болса, соңғы мысалда бір сөздің түрлі грамматикалық тұлғасы мысалға келтірілген. Ал туынды сөздегі өзгеріс, сөзж асам дағы өзгеріс бұдан басқаша. Ол сөздің құрамы мен ма- ғынасында болатын озгеріске байланысты. Сөздің құрамы мен мағынасындағы өзгерісген сөзжасамда ж аңа сөз жасалады. М ысалы, оқу - оқулық, м а л - малш ы, сауда - саудагер. Н емесе, сөз басқа сөз табына ауысады. М ысалы, айтыс - етістік, айтыс - зат есім, қам а л - етістік, қ ам а л - зат есім, қорған - етістік, корған - зат есім. Сөзжасамда сөздің м ағы насы ны ң өзгеруі он ы ң қолданылуы мен түрленуіне де әсер етеді. Ж оғарыда келтіріл- ген етістіктер (айтыс, қам ал, қорған) етістікше түрленіп, баяндауыш қы зметінде қолданылып, сөйлемнің соңында тұрып, бастауышпен жақ ар- қы лы қиылысады. Айтыс, қамал, қорған деген зат есімдер есім- дерше түрленіп, есімнің сәйлемде атқаратын қыз- метін атқаратыны белгілі. Олар атау септікте бас- тауыш қызметін атқарып, сөйлемнің басында қол- даны лса, табыс септікте толы қтауыш қызметін атқары п, етістік баяндауыш тың алдынан келіп, онымен сөз тіркесін жасайды. Бұл мысалдардан сөзжасам арқылы жасалған туынды сөздердің м ағы насы ған а ©згеріп қой- майтынын көреміз. Олардың сәйлемдегі қызметі, орны, сөзтіркесін жасауы, түрленуі де өзгеретінін байқаймыз. Күрделі сөздер мен сөз тіркестерінде белгілі дәрежеде ұқсастық бары ғалымдар назарынан тыс қалды деуге болмайды. Ғалымдар ол ұқсастық аналитикалы қ тілдерде оте күшті деп санайды. Бұл ұқсастық түркі тілдерінде, оның ішінде қазақ тілінде де күшті. С он д ы қтан с ө зж асам ға ж ататы н күрделі сөздер мен синтаксиске жататын сөз тіркестерін ажырату, - қиы н мәселелердің бірі. Бұл арада күрделі сөз қанш а сыңардан құралса да, біртұтас лексикалық мағына беретіні есте болу керек. Сон- дықтан күрделі сөздің тұтас мағы насы ның оның |