П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІІІІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІІІІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
229 дер ғана емес, сөйлеу үстінде дайын үлгі бойын- ша қолданыла беретін туынды сөздер де көптеп кездеседі. Осыған орай қарастырғанда, түркі тілдерінің ж алпытүркілік қабаты түбір және диахронды қ тұрғы дан тарихи туынды түбірлерден көрінеді. Олардың ата түркі дәуіріндегі жалпытүркілік ежелгі түрін салыстырмалы-тарихи негізде жаң- ғырту арқылы байы рғы қалпы на келтіруге бо- лады. Ататүркі тілінің тұрақтануы оны ң ыдырау- ы мен аяқтал ады да, сөз ж о қ , үлкен уақы т кеңістігін қамтиды. Ж әне бүкіл осы процесс ба- рысында оны бір текті қалыпта болды деп айту- ға болмайды. Б ұған базистік лексикан ы ң өзегі дэлел бола алады. Атап айтқанда, қазіргі түркі тілдерінде бірбуынды түбірлердің әртүрлі түрлері Г (дауысты), ГС (дауысты + дауыссыз), СГС (дауыссыз + дауысты + дауыссы з), СГСС (дау- ыссыз + дауы сты + дауыссыз + дауыссыз) т.б. өте көп екендігін ғалымдардың бэрі де мойын- дайды. Солардың іш інен түркі тілдерінің қазіргі даму кезіңде ең көп кездесетіні - түбірлердің СГС түрі. Бұл - түркі түбірінің бірден бір түрі, ал басқалары соның варианттары. Ә рине, Н .А .Б ас к а к о в түркі тілдеріндегі түбірлердің дауыссыз-дауысты (СГ) және дауы- сты-дауыссыз (ГС) құрамдарын да мойындай- ды. Бірақ автор оларды алды ңғы , артқы пози- цияда дауыссыздардың редукцияға ұшырауынан, немесе түсіп қалуынан туған деп тұжырымдай- ды. Бұл ойына дәлел ретінде чуваш, якут тілдер- інде санаулы дауыссыздардың сөз басында түсіп қалуын келтіреді. Бұл фактіні асыра бағалау мен қосымшалардың құрамындағы дауыссыздардың ^үсіп қаЛуы ж айларын осылай шатастыру Вам- бериді де осындай теріс пікірге әкелген болатын. Түбірлерді тарихи тұрғыдан қарау түркі тілдері- ндегі алғаш қы түбірлердің бір дыбыстан да, екі дыбыстан да, үш дыбыстан да тұратынын көрсе- теді. Екі дыбысты, әсіресе үш дыбысты түбірлер көбіне тарихи тұрғы дан құрамды болып ш ы ға- ды. Я ғн и , о н тологи ялы қ (палентологиялы қ) бірлік (единица) болғандықтан, талай өзгерістерге ұшыраған түбірдің ата тілде әртүрлі хронологи- ялы қ деңгейде бір ғана үлгіде (модельдер) өмір сүруі мүмкін емес. Ал, қазіргі туыстас түркі тілдерін ескі түркі ескерткіштерінің материалда- рымен салыстыра зерттеу байы рғы түбірлердің бірбуынды лы ғына дау туғызбайды. Қ азақ тіл білімінде де қазақ тілінің лексикасына негіз бол- ған толы қ м ағы налы , көп мәнерлі, басқа түркі тілдеріндегі байырғы түбірлерімен мәндес бір бу- ынды байырғы түбірлер деп қаралады. Ал қазіргі тіліміздегі жеке мағынаға ие болып, өзінен көпте- ген сөздерді орбітіп, түбірлік сөз қызметін атқа- рып оты рған, көбінесе, тарихи туынды түбірлер. Тілдің даму барысында олардың жігі білінбей кет- кендігі сонш а, оларды терең тарихи ізденіс нәти- жесінде ғана түбір мен қосы м ш аға ажырата ала- мыз. Бұл түркі тілдерінің даму барысында мор- ф ологи ялы қ элементтердің әбден ж ы мдасы п, кірігіп кетуі туралы гиперагглю тинация теория- сымен ұштасып жатады. Осы теори ян ы ң алғаш негізін қалаушы ғалымдардың бірі В.В.Радлов “екібуынды түбірлерді былай қойғанда, кез кел- ген м оносиллабтың этим ологиялы қ түбір бола алмайтынын, оларды тарихи аспектіден қарап ту- ынды түбір екенін байқауға болады ” деп жазды. С о н д ы қ та н қазіргі о қ у л ы қ та р ы м ы зд а ғы түбірге берілген анықтама мен ол туралы ұғымы- мызда шарттылық басым. Біздің ойы м ы зш а, бұл - орыс тілі грамматикасының әсері. Орыс тілінде сөздің құрамы түбір морфема және қосымша мор- ф ем аға болініп талданады. Бұл орыс тілі дамуы- ның ішкі заңдылығынан келіп шығады. Ойткені, бұл тілде түбір морфема бір сөздің құрамында тұрып, сол сөздің мазмұнын білдіргенмен, ол то- лы қ сөз емес, сөздің бөлшегі ғана. Тек қөсымш а м орфемамен біріккенде ғана, толы қ дэрежесіне жетіп лексико-грамматикалы қ бірлік бола алады. Орыс тілінде зат есімнің тек мужской род тұлға- сына жататын стол, дом, братт.б. сияқты создер ғана еш қандай морф емаға болінбей, осы түбір күйінде тұрып, толы қ дербрс соз м ағы насы нда қолданылады. Д ем ек, орыс тіліндегі сөздер граматикалы қ ф орм аға енгенде ғана, толы қ м ағы налы дербес соз болып, сол тілдің сөздік құрамына ене алады. Ал, түркі тілдеріндегі түбір дегеніміз синх- рөнды қ тұрғы дан әрі қарай бөлшектеуге кел- мейтін, сөл сөздің реалды мағынасын беретін бөлігі деп саналады. Қазақ тіліндегі әрбір түбір сөз - өз алдына төлы қ мағыналы жеке сөз, лексикалы қ бірлік. Түбір сөздер сөл күйінде түсіндірмелі, екі тілді т.б. сөздіктерге енеді. Олар ешқандай қөсым- шасыз тіркесе алады. Мысалы: көк сіія, темір пеш т.б. Алайда, түркі тілдеріндегі түбірлердің негізгі ерекшелігінің бірі ретінде көрсетілетін бұл белгі- лер түбірлерге емес, жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|