П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет305/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   301   302   303   304   305   306   307   308   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

түбірсозге 
(көрнеслөвө) тэн 
қасиет. Ал, қазіргі тіліміздегі түбір сөз деп ұғы- 
нылатын көптеген сөздерді жөғарыда айты лған- 
дай тарихи тұрғыдан түбір мен өнімсіз қөсымша-


230
СӨЗЖАСАМ
ларға жіктеуге болады. Қосымша морфемасыз ол 
түбірлер орыс тіліндегі сияқты толы қ м ағы на 
бере алмайды. М ұндай түбірсөздер тек қазақ 
тілінде ғана емес басқа да түркі тілдерінде көптеп 
кездеседі. О ларды ң қ ұр ам ы н д ағы түбір мен 
қосы м ш аны ң сонш ам а кірігіп, қазірде бөлуге 
келмейтін түбір сөз деп ұғатындай дәрежеге жет- 
кізген қандай себеп деген сұраққа жауап беру 
оңай емес.
Біріншіден, 
бұл жайды түбір ұғы м ы ны ң та- 
рихи сипаты м ен түсіндіруге болатын сияқты . 
М ысалы, ерте кезде 
-са
(“сан ау” ), 
-ба
( “бай- 
л а у ”), 
-кыд
(“қы ды ру”) т.б. түбір саналу себебі, 
көптеген түркітануш ы ғалымдардың пікірінше, 
олардың сол кез үшін толы қ мәнді сөз б олға- 
нында. Олар тіл тарихының ерте кезеңінде құры- 
лымы қарапайы м , сан ж ағы нан шектеулі, еш - 
қандай қосымш асы з жеке дыбыстардың дыбыс- 
талуы нан тұ р ға н (С .Е .М алов, В .М .Н асилов, 
Б.М .Ю нусалиев, Х .Т.Н игматов, А.Т.Кайдаров, 
В.И .Асланов т.б.). Қазіргі тілімізде бұл қасиет- 
тер тү б ір л ер д е ж о қ . Б үгін д е о л ар ды ң көбі 
(түбірлер) жалаң түбір ретінде жұмсалмайды, тек 
белгілі бір тұлғада ғана қолданылып, өздерімен 
түбірлес сөздермен салыстыру арқылы аны қта- 
лады. О сы лайш а, көптеген түбірлес сөздердің 
бөлш ектеуге келмейтін, м ағы н алы қ ж ағы н ан
бәріне ұйытқы болған ең түпкі бөлшегін теори- 
ялы қ тұрғы дан табуға болады. Бірақ олар осы 
қ а л п ы н д а ( қ о с ы м ш а м о р ф е м а с ы з) қ а з ір г і 
тілімізде жеке сөз ретінде қолданылмайды.
Мысалы:
*ан<аң-ғар=,аң-да=,аң-ды =,аң-ы р=, аң-қау
т.б.
* е л < е л -т і= ,е л -ік = ,е л -ір = , е л гезе к = , ел- 
ж іре=, елп ету т.б.
* қ о р< қо р -ға= , қ о р -ы = , қор-ш а= , құр-са= , 
құрсау т.б.
*қай < қай -т= , қ а й -ы р = , қ ай -р а= , қ ай = қ ы , 
қайсар т.б.
Бұл - түбір морфемасын түбірлес создер па- 
радигмасы б ойы нш а талдау әдісі. О сы лайш а 
аны қталған түбірлер көбінесе қосымш алардың 
пассивтенуінен “сүрленіп”, қазірде тек салыстыр- 
малы-тарихи әдіс негізінде қалпына келтірілетін, 
не теориялы қ жорамал ретінде белгіленетін та- 
рихи түбірлерге айналған.
Д ем ек, 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   301   302   303   304   305   306   307   308   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет