П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
235 лы қ тілдеріне тән сөз аяғында келетін -ғды б ы с- тарының сәйкестігі негізінде пайда болған с а ғ // -сй,/с//сй,>7варианттарының біреуі ( сау-сауық-са - уы ғу, саушылык т.б.), қазақ тіті үшін дербес те, екінш ісі ( сақ-сақай) - өлі түбірге айналы п, дер- бестігін жоғалтқан. Басқа да жұрнақтар секілді бұл тұлғада да вариантты лы қ бар. С онды қтан, оны ң генезисі туралы ғалымдарда ортақ пікір жоқ. М ысалы, Рамстедт, Харитонов, Брокельман бұл модельді а&-аі деп қараса, Дени - дя/, -даі<аі деп қарай- ды. Котвич -д/тұлғасы н оптативті - потенциал- ды негіздер тудыратын ерекше ж ұрнақ деп есеп- тейді. -а л /-е л : ж өт-ж өтел=, кен-кенел= , ка қ- қақал=, ом-омал=, шаш-шашал = т.б. Қазембек оны э л = “ бы ть” , “становиться” етістігімен байланыстырса, Д ени, Харитонов, Рамстедт оны -ы ла а /-ла а /т а а тұлғалары м ен қатар қолданылады деп көрсетеді. Севортян - а л / / - е л ж ұрнағы құрамды деген пікірде. В.Сереб- р е н н и к о в - л көп қ а й т а л а н а т ы н қ и м ы л д ы білдіретін көрсеткіш деп қарайды. -ар//-ер//-р\ Қ азақ гіліндегі осы модель арқылы жасал- ған 34 императив тұлғалы етістіктің 17-сі диах- рониялық тұрғыдан осы жұрнак пен “өлі” түбірге жіктеледі. М ы салы :без-безер=, доғ-доғар=, ит- итер=, кез-кезер=, көт-котер=, қап-қабар=, қас- қасар=, қоп-қопар=, саз-сазар=, ұз-үзар= , үд- үдер=;т.б. О лардың кейбірінің қ ұр ам ы н д ағы “ о л і” түбірлерді ескерткіштерден, кейбір қазіргі тіддерде сақталып қалған тілдік деректерден табуға бол- са, ал кейбір түбірлер жалаң күйінде еш жерде кездеспейді. М ысалы, *шитүбірі “итеру” мағы- 'насынЯй орхон ескерткіш терінде қазіргі алтай тілінде кездессе (О РС ), котер етістігінің жалаң ф ормасы якут тілінде сақталған. Сол сияқты “ ұзар” м ағы насы н *үз түбірінің о зі-ақ берген т.с.с. Бір буынды бұл түбірлердің “ ұзаруы” - тілдің одан әрі созжасамдық дамуыны ң нәти- жесі. Бұрын етістік мағынасын түбір күйінде-ақ берсе, енді белгілі бір қосы м ш а арқылы айқы - нырақ көрсетеді. Бұл қосымшаларда “таза” им- перативті мағы надан горі, тілдің етістік=есім болып жіктеле бастаған кезеңіне сай туған етістік тудырушы тұлғалардың мәні бар тәрізді. М ыса- лы , без-безер, саз-сазар, кок-когер т.б. Бұлардың ортақ мағынасы - белгілі бір затқа тән сапа, белгі. Осындай етістіктердің тарихи құрылымын оның мэнімен байланыстыра зерттеген А.Хасенованың (Қалыбаева) аны қтауы нш а, олар объектінің бір сападан екінш і сапаға отуін, екінш і бір түрге ауысуын білдіреді. Н .А .Б аскаков -ар/-ер ж әне -қар/-кер, - ғ а р / -гс/?жұрнақтарын бір қосы м ш аны ң әртүрлі ф о- нетикалы қ варианттары деп қарайды. Батманов эр (быть) етістігімен байланыстырады. -а с //-е с //-с : Қазіргі қазақ тілінде бұл тұлға - толы қ ма- ғыналы түбірлерге жалғанып, ортақ етістің грам- матикалық м энін беретін соз озгертуші катего- рия. Бірақ тілімізде құрамынан бұл жұрнақты боліп алуға келмейтін етістіктер де бар. Мысалы: ад-адас=, а л /ж /-а л ж а с = , ег-егес=, ж ар-ж арас= , күр-күрес=, тақ-тақас=, тал-талас= ұл-ұлас=, түг- түгес=, ш ат-ш атас=. Бұл мысалдар “етістұлғасы эуелде соз тудыру қызметін атқарған” деген пікірді дәлелдей түседі. О ны ң ежелгілігін корсеткен тағы бір жай - осы модельде коптеген синкретизмдер кездеседі: кецес, егес, күрес, талас т.б. Мысалы, қазақтілінде тек қана есім мағынасында қолданылатын “ үлес” созін алайық. М .Қ аш қари сөздігінде // “бөлу” , “тарату” дегенді білдіретін түбір етістік, ал \1з= “бөлісу” мэнін білдіретін содан жасалған туынды етісгік (М К). Қазіргі алтай тілінде жоғарыдағы етістік түбір де (уле - бөлу) синкретикалық парлар да бар (үлиш - бөлек; үлиш - бөлісу). Орта түркі ескерткіштер- інде де сөлай ұл жэне - үл/иі= (А.Ибатов 1974, 225). Ал, қазақ тілінде осы сөздің етістік м ағы на- сы тек ут7са?2//?=фөрмасында ғана беріледі. Генезистік ж ағы нан бұл жұрнақ та құрамды бөлуы мүмкін (а етістік тудырушы ф өрма, ал -с - и н тен си вті қ ө зға л ы с ты ң көрсеткіш і екені белгілі). -ба/-бе: ар-арба=, жал-жалма=, жөр-жөрме=, көл-көлбе=, күр-күрме=, қар-қарма=, өң-өңба=, сер-серме=, тер-тербе=, ш ыр-ш ырма= т.б. Қазіргі қазақ тілінде етістік жасаудағы бұл өнім сіз ж ұрн ақты ң ф ө н ети кал ы қ вариантгары -м а/-м е, -па/-пе. -да//-де. ай -айда= , ал-алда=, аң-аңда= , бөз- бөзда=, д эн -д эн д е= , ден-денде= , ж аз-ж азда= , маз-мазда=, мең-меңде=, тал-талда=, сыз-сызда=, т.б. Ол - етістік жасаудағы ең өнімді мөдель - л а / -леф өрмасы ны ң фөнетикалық варианты. -жы//-жі: Осы мөдель арқылы жасалған етістік түбірлер тіл ім ізд е с а н а у л ы -а қ . О ларды ң бәрі д е р л ік тіліміздің дамуының қазіргі кезеңінде мөрфема- лы қ талдауға көнбейді. |